Osmanlı ve Erken Cumhuriyet Dönemi’nde Sinema Üzerine Yapılmış Tarih ve Tarihyazımı Çalışmalarına İlişkin Bir Literatür Değerlendirmesi (1946 – 2020)

Yıl 2020, Cilt: 18 Sayı: 36, 473 - 494, 17.12.2020

Nezih Erdoğan

Öz

Bu çalışma, giriş kısmında Osmanlı ve Erken Cumhuriyet tarihine eğilen araştırmacılar için bir durum tespiti yaparak başlamakta, araştırma nesnesinin çeşitliliğini ve kapsamını betimlemekte, alanın sorun ve kısıtlılıklarına değinmektedir. Ardından araştırma dönemine ilişkin kısa bir tartışma ile bir çerçeve çizmeye girişmektedir. Daha sonra, söz konusu döneme yönelik araştırmaların oluşturduğu literatür için bir zaman aralığı belirlemektedir (1946 – 2020). Çalışma, yapılan yayınlar arasından temsil kabiliyeti olanları seçerek, tarihyazımında ortaya çıkmış temel eğilimler üzerinde yoğunlaşmaktadır. 1960lı yıllardan başlayarak, sinema tarihyazımının ilk evrelerinde ideolojik yapıyı ele veren yerleşik önkabuller, önceki kaynakları sorgulamaksızın yineleme alışkanlığı, “ilk”ler ve kökenlere yönelik ısrarlı vurgular tarihyazımının başlıca özellikleriydi. 2000li yıllarla birlikte bir dönüşüm gözlenmeye başlamıştır. Belgeye verilen önem artmış, dijitalleşme yoluyla yeni kaynak üretme çalışmaları hız kazanmıştır. Önceki etnik ve milliyetçi çarpıtmalarını gözden geçiren Tarihyazımı Osmanlıya daha kucaklayıcı bir yaklaşım benimsemiştir. Yalnızca filmlerin tarihine odaklanmak yerine sinemaya gitmek, yapım-dağıtım-gösterim zinciri, sinema kültürünün ortaya çıkışı, izleyici alımlaması gibi sinemanın çok farklı veçheleri de mercek altına alınmaya başlanmıştır. Bununla birlikte, tarihyazımını Arap harflerinden Latin harflerine belge transkripsiyonundan ibaret görme eğilimi zayıflayarak da olsa sürmektedir. Buna ek olarak, zaman zaman yeni bulguların belli bir bağlam içinde ilgili unsurlarla ilişkilendirerek bilgiye katkıda bulunmak yerine bir keşif sansasyonu yaratmakta (“eureka! sendromu) kullanıldığı da gözlenmektedir. Son yıllarda, Osmanlı geç dönemi ve Erken Cumhuriyet Dönemi’nde sinema üzerine araştırma yapan beceri ve donanım sahibi genç kuşak tarihçilerin sayısı giderek artmaktadır. Dijital Beşeri Çalışmalar’da meydana gelen gelişmelerin de alana yansımaları olacağını kestirmek güç değildir. Yeni bağlantıların, yeni buluşmaların, yeni olanaklarla birlikte sinema tarihine ve tarihyazımına yeni ufuklar çizeceğini öngörebiliriz.

Anahtar Kelimeler

sinema tarihi, sinema tarihyazımı, erken sinema

Teşekkür

Barış Saydam

A Literature Review of Historiography and Historical Research (1946 – 2020) into Cinema in the Late Ottoman and Early Republican Eras

Öz

The review opens with a snapshot of the area for the researchers of film history, dwells briefly on its problems and constraints and describes the diversity and scope of the research object. Then it moves on to defining its time frame (1946 -2020). The review covers the selected works which are representative of the patterns that emerged in the film historiography. Begining with the 1960s, preconceptions which reveal ideological inclinations, repetititon of the available sources without validating them, and a strong stress on the “firsts” and origins were the main characteristics of the early phase of the film historiography. By the turn of the 2000s, a gradual transformation is observed. Producing new sources through digitisation gained pace and documented evidence became more and more prominent. Revising its urge to appropriate what is Ottoman into Turkishness, it sought ways of stripping off its ethnic and nationalistic distortions and adopting a more embracing approach to Ottoman history. In addition to that, instead of concentrating on films alone, it put under scrutiny other aspects of cinema; cinema-going, industry, production-distribution-exhibition chain, emerging film culture, audience reception, etc. However, conceiving Historiography as solely consisting of transcribing manuscripts from the Arabic script to Latin persists. Moreover, it is observed that sensational discoveries (the “eureka!” syndrome) of new findings are still favoured at the expense of connecting them with other systemic elements unable to provide context thus failing to contribute to knowledge. The younger generation of film historians with the necessary skills and knowledge is growing. Besides, recent developments in Digital Humanities are expected to expand to research in the area. We can foresee in the near future, new connections, new encounters with new possibilities, offering new horizons to film history and historiography.

Anahtar Kelimeler

Film history, film historiography, early cinema

Kaynakça

• And, Metin (1974). "Türkiye'de Sponeck Birahanesindeki İlk Sinema Gösterisinin Öncesi ve Sonrası”. Milliyet Sanat, sy. 106, s. 8-12.
• Akçura, Gökhan (1995). Aile Boyu Sinema. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Akser, Murat (2014). “Towards A New Historiography Of Turkish Cinema”. (eds.) Murat Akser, Deniz Bayrakdar, New Cinema, New Media: Reinventing Turkish Cinema. Newcastle upon Tyne: Cambridge Scholars Publishing, s. 43-66.
• Alus, Sermet Muhtar (2001). “Sinemalar: Meşhur Filmleri, Yıldızları,” Eski Günlerde. İstanbul: İletişim.
• Balan, Canan (2015). “Münevverler Harikalar Sineması’nda: Yirminci Yüzyıl Dönümü İstanbul’unda Sinema Deneyimleri”. Türk Film Araştırmalarında Yeni Yönelimler: 11 (ed.) Deniz Bayrakdar. İstanbul: Bağlam, s. 195 - 203.
• Balan, Canan (2009). “Changing Pleasures of Spectatorship: Early and Silent Cinema in Istanbul”. University of St Andrews. Yayımlanmamış doktora tezi.
• Bali, Rifat (haz.) (2007). The Turkish Cinema in the Early Republican Years. İstanbul: The Isis Press.
• Beyoğlu, Süleyman (2000). “Osmanlı Sinema Tarihine Dair Bazı Bilgiler”. Simurg, sy. 2-3, (Ekim) s. 458 – 472.
• Bottomore, Stephen (2005). “the Balkans”. (ed) Richard Abel Encyclopedia of Early Cinema. Londra ve New York: Routledge, s. 81-82.
• Bottomore, Stephen (2005). “Turkey/Ottoman Empire” Encyclopedia of Early Cinema. (ed.) Richard Abel. London, New York: Routledge. s. 935.
• Bozis, Yorgo ve Bozis, Sula (2003). Paris’ten Pera’ya Sinema ve Rum Sinemacılar. İstanbul, YKY Yayınları.
• Büker, Seçil (2010). “Nasıl Bir Tarih?” Seçil Büker, and Y. Gürhan Topçu, eds. Sinema: Tarih-Kuram- Eleştiri. İstanbul: Kırmızı Kedi Yayınevi. s. 18 – 27.
• Çalapala, Rakım (1945). Filmlerimiz. Istanbul: Yerli Film Yapanlar Cemiyeti.
• Cankara, Murat (2017). “Osmanlı’nın Sinemayla İmtihanı”. Agos, 8.12. http://www.agos.com.tr/tr/yazi/19858/osmanlinin-sinemayla-imtihani. Erişim: 29.09.2018.
• Çeliktemel-Thomen, Özde (2016). “Çocuklar ve Kadınlar: Geç Osmanlı Döneminde Sinema Hakkında Bir Mütâlaa”. Alternatif Politika - Sinema Özel Sayısı, [sayı yok] Mayıs, s. 1- 29.
• Çeliktemel-Thomen, Özde (2013). “1903 Sinema İmtiyazı”. Toplumsal Tarih, sy. 229, Mayıs, s. 26-32.
• Çeliktemel-Thomen, Özde (2010). “Osmanlı İmparatorluğu’nda Sinema ve Propaganda (1908-1922)”. http://www.kurgu.anadolu.edu.tr/dosyalar/22.pdf Erişim: 12/28/2013.
• Çeliktemel-Thomen, Özde (2015). “Hayaller Hakikat Olursa: Osmanlı İstanbul’unda Filmler, Gösterimler, İzlenimler (1896-1909)”, Doğu Batı, sy. 75, s. 155-179.
• Çeliktemel-Thomen, Özde (2009). “The Curtain of Dreams: Early Cinema in Istanbul – 1896-1923”. Yayımlanmamış yüksek lisans tezi, Central European University. http://www.etd.ceu.hu/2009/celiktemel-thomen_ozde.pdf. Erişim: 15.3.2017.
• Doğan, Emrah (2010). “Nijat Özön ve Türk Sinema Tarihyazıcılığı”. Folklor/Edebiyat, c. 16, sy. 61, s. 193 - 211.
• Said N. Duhani (1982). Eski İnsanlar, Eski Evler: 19. Yüzyıl sonunda Beyoğlu'nun Sosyal Topoğrafyası çev. Cemal Süreyya [Süreya] İstanbul: Türkiye Turing ve Otomobil Kurumu.
• Eldem, Edhem (2003). “Osmanlı Tarihini Türklerden Kurtarmak”. Cogito, sy. 73, s. 1-23.
• Erdoğan, Nezih (2019). “Early cinema-going and the emergence of film culture: The first Pathé Cinema Theatre opens in Istanbul” (1908). Participations Journal of Audience & Reception Studies, c.16, sy. 1, s. 698-717.
• Erdoğan, Nezih (2017). Sinemanın İstanbul’da İlk Yılları: Modernlik ve Seyir Maceraları. İstanbul: İletişim.
• Evren, Burçak (2014). Türk Sineması’nın 100 Yılı. İstanbul: Kültür ve Turizm Bakanlığı.
• Evren, Burçak (2014). Bir Filmin Serüveni: Ayastefanos'taki Rus Abidesi'nin Yıkılışı. İstanbul: Malatya Uluslararası Film Festivali Yayınları.
• Evren, Burçak (1998). Eski İstanbul Sinemaları: Düş Şatoları. İstanbul: Milliyet Yayınları.
• Evren, Burçak (1995). Sigmund Weinberg: Türkiye’ye Sinemayı Geti¬ren Adam. İstanbul: Milliyet Yayınları.
• Evren, Burçak (1984). "İlk Türk filmi üstündeki kuşkular". Gelişim Sinema, sy. 2. (Kasım) s. 6-8.
• Felek, Burhan (1980). "Geçmiş Zaman Olur ki-Sinema Operatörlüğüm". Milliyet 3.2.
• Filmer, Cemil (1984). Hatıralar: Türk Sinemasında 65 Yıl. İstanbul: [kendi yayını].
• Gökmen, Mustafa (1991). Eski İstanbul Sinemaları. Istanbul: Turing Yayınları.
• Gökmen, Mustafa (1989). Türk Sinema Tarihi. İstanbul: Denetim Ajans.
• Güvemli, Zahir (1960). Sinema Tarihi. İstanbul: Varlık yayınları.
• Kaya, Dilek (2014). “Kırık Bir İlk Hikayesi: Türk Sinemasının 100. Yılına Dair”. sinecine, c.: 5, sy. 2, s. 113 – 120.
• Kaya, Dilek (2007). “The Russian Monument at Ayastefanos (San Stefano): Between Defeat and Revenge, Remembering and Forgetting”. Middle Eastern Studies vol 43, sy. 1, January, s. 75 – 86.
• Kaynar, Hakan (2009). “Al Gözüm Seyreyle Dünyayı: İstanbul ve Sinema”. Kebikeç, sy. 27, s. 191-220.
• Kutlar, Onat (1974). “Türk sinemasının 60. Yılı ve ilk Türk filmini çeviren Fuat Uzkınay”. Milliyet Sanat sy. 106, s. 5-7
• Künüçen, H. Hale, A. Şükrü Künüçen (2002). “Sinemanın Türkiye’ye Girişi ve İlk Yılları”. Türkler, c. XV, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları.
• Künüçen, H. Hale (1996). “Sinemanın 100.Yılında Sinemamızın Bir Dönemdeki ‘Tek Adam’ı Muhsin Ertuğrul Sineması Üzerine”. İletişim, Gazi Üniversitesi İletişim Fakültesi Dergisi sy. 3.
• Künüçen, H. Hale (1999). “Manastır’da Başlayan Türk Sineması Serüveni ve Atatürk’ün Sinema Anlayışı”. Uluslararası Atatürk ve Manastır Sempozyumu Bildiri Kitabı. Ankara: Özten Yayınları.
• Künüçen, H. Hale (1999). “Osmanlı’da Başlayan Sinema Serüvenimiz”. Osmanlı, vol. XI, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 1999.
• Liman, Ali Sait (2011). “Türk Sinemasının İlk Yıllarında Çekim Sonrası Üretim ve Teknik Altyapı”. İstanbul Üniversitesi İletişim Fakültesi Hakemli Dergisi ,sy. 40, s. 37-52.
• Lüleci, Yalçın (2015). “Osmanlı’da Bir Sinema Gönüllüsü”. http://www.tsa.org.tr/yazi/yazidetay/21/osmanli%E2%80%99da-bir-sinema-gonullusu--sigmund-weinberg. Erişim: 7.1.2017
• Makal, Oğuz (1999). Tarih İçinde İzmir Sinemaları. Izmir: GÜSEV.
• Makal, Oğuz (1991). Türk Sineması Tarihi. İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi Yayınları.
• Margulies, Roni (1994). “Ayastefanos’taki Rus Abidesinin Yıkılışı”. Toplumsal Tarih sy. 1, s. 25-26.
• Odabaşı, İ. Arda (2019). “Osmanlı’da Sinema Yayıncılığı ve Bilinen İlk Türkçe Sinema Gazetesi: Türk Sineması” Journal of Universal History Studies, c. 2, sy. 2, Aralık, s. 317–350.
• Okumuş, Fatma (2020). Sinema Tarihyazımı: Türk Sineması Tarihyazımı İçin Yöntem Arayışı, 2. Baskı. İstanbul: Urzeni.
• Onaran, Alim Şerif (1999). Türk Sineması. Ankara: Kitle Yayınları.
• Önder, Selahattin, Ahmet Baydemir (2005). “Türk Sinemasının Gelişimi (1895-1939)”. Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, c. 6, s.2, s. 113-135.
• Özen, Emrah (2009). Özön’ün Paltosundan Kurtulmak: Türkiye Sineması Tarihi Çalışmalarının Eleştirel Bir Değerlendirmesi”. İletişim Araştırmaları, c. 7, sy. 1-2, s. 13 – 47.
• Özen, Emrah (2009). “Geçmişe Ba.kma Sinema Tarihi Çalışmaları Üzerine Eleştirel Bir İnceleme”. Kebikeç, sy. 27: s. 131-55.
• Özen, Mustafa (2009). “Hareketli Resimler' İstanbul'da (1896-1908)”. Kebikeç, sy. 27, s. 183 - 189.
• Özen, Mustafa (2008). “Travelling Cinema in Istanbul”. (ed.) Martin Loiperdinger Travelling Cinema in Europe: Sources and Perspectives sy. 10 KINtop Schriften. Frankfurt: Stroemfeld. s. 47-53.
• Özen, Mustafa (2007). “De Opkomst Van Het Moderne Medium Cinema In De Ottomaanse Hoofdstadt Istanbul, 1896 – 1914”. Utrecht University. Yayımlanmamış doktora tezi. [Özen'in temin ettiği İngilizce versiyondan yararlanılmıştır]
• Özgüç, Agah (2014). Ansiklopedik Türk Filmleri Sözlüğü 1914 – 2014. İstanbul: Horizon International Yayınları.
• Özön, Nijat (1968). Türk Sineması Kronolojisi. Ankara: Bilgi Yayınevi.
• Özön, Nijat (1962). Türk Sinema Tarihi. İstanbul: Artist Yayınları.
• Özuyar, Ali (2017). Sessiz Dönem Türk Sinema Tarihi 1895 – 1922. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Özuyar, Ali (2013). Türk Sinema Tarihinden Fragmanlar (1896- 1945). Ankara: Phoenix.
• Özuyar, Ali (2007). Devlet-i Aliyye'de Sinema. Ankara: De Ki.
• Özuyar, Ali (2004). Babıali'de Sinema. İstanbul: İzdüşüm.
• Özuyar, Ali (1999). Sinemanın Osmanlıca Serüveni. Ankara: Öteki, 1999.
• Öztürk, Serdar (2006). “Türk Sinemasında İlk Sansür Tartışmaları ve Yeni Belgeler”. Galatasaray İletişim (Haziran) sy. 5, s. 47-76.
• Özyılmaz, Özge (2016). “Türkiye’de Sesli Filme Geçiş”. alternatif politika - Sinema Özel Sayısı [sayı belirtilmemiş], Mayıs, s. 30 – 54.
• Saydam, Barış, (der.) (2015). Sinemada Tarihyazımı: Burçak Evren – Marian Tutui Söyleşisi. İstanbul: Uluslararası Boğaziçi Film Festivali Yayınları.
• Scognamillo, Giovanni (2003). Türk Sinema Tarihi, 2. Baskı İstanbul: Agora.
• Scognamillo, Giovanni (1991). Cadde-i Kebir’de Sinema. İstanbul: Metis.
• Scognamillo, Giovanni (1990). Bir Levantenin Beyoğlu Anıları. İstanbul: Metis.
• Şavk, Serkan (2018). “Dijital Yöntem ve Araçlar Türkiye Sinema Tarihi Çalışmaları Açısından Ne Vaat Ediyor?”. sinecine, c. 9, sy. 1, s. 199-208.
• Şavk, Serkan. (2017). “Sessiz Dönem Türk Sinema Tarihi (1895-1922)”. [kitap tanıtımı]. sinecine, c. 8, sy.2, s. 185-187.
• Simiand (1903/2002). “Méthode historique et sciences sociales” Revue de Synthése Historique 6, ss 1-22’den nakleden Peter Burke, Fransız Tarih Devrimi: Annales Okulu. Türk. çev. Mehmet Küçük, Ankara: Doğu Batı Yayınları.
• Şener, Erman (1970). Kurtuluş Savaşı ve Sinemamız. İstanbul: Dizi Yayınları.
• Tilgen, Nurullah (1953, 1956). “Türk Filmciliği: Dünden Bugüne 1914-1953”. Yıldız, c. 2, sy. 30, (1953), s. 16- 17.
• Üsdiken, Behzat (1997). “Sigmund Weinberg ve Türkiye'de Sinemanın Başlangıcı”. Toplumsal Tarih c. 8, sy. 45, (Eylül) s. 38 - 41.
• Üsdiken, Behzat (1997). “Türkiye’ye Sinemayı Tanıtan Kim?”. Cumhuriyet, 29.7.
• Yalçın Yelençe (2013). “Türkiye’ye Sinemanın Girişi”. Hayal Perdesi (Eylül-Ekim) sy. 36, s. 32 -45.