An Evaluation of Abû Zeyd al-Balkhi's Views on Mental Health From the Perspective of Moral Education

Yıl 2025, Cilt: 9 Sayı: 2, 216 - 234, 30.09.2025

Umut Kaya

Öz

This article evaluates Ebû Zeyd al-Balkhi’s views on mental health from the perspective of moral education. The purpose of the study is to reveal the similarities between al-Balkhi’s recommendations on mental health in his work Masalih al-Abdan wa’l-Anfus and the moral education methods of Ottoman moralists. The text aims to build a bridge between these two schools of thought and to demonstrate how intertwined mental health and moral education are. The research employed a document analysis method. The primary source was the 3741st manuscript of Masalih al-Abdan wa’l-Anfus found in the Ayasofya section of the Süleymaniye Library, while secondary sources included works by Ottoman moralists on the subject and current academic studies. With this method, al-Balkhi’s approaches to preventive medicine and the treatment of mental illnesses were examined. According to the study's findings, al-Balkhi, who evaluates the health of the body and soul together for human well-being, primarily recommends the preservation of a healthy soul. According to him, to protect mental health, one should stay away from elements that can disturb the balance of the soul, both internally and externally. Al-Balkhi advises his readers on ways to preserve their mental health and regain it if lost, such as internal suggestion, knowing one's own potential, preparing for great calamities by showing patience in small things, knowing the nature of this world and its objects, being aware of one's own potential, seeking external help through advice, intervening immediately when mental health deteriorates, and treating a disease with its opposite. Some of these methods were also adopted by Ottoman moralists in their moral education. Ottoman moralists also primarily recommended acquiring good morals and preserving them in their works. For they believed that it is easier to preserve good morals than to turn bad morals into good ones. In this regard, Ottoman moralists also offered similar advice to their readers as al-Balkhi. Befriending the good, staying away from the bad, performing small exercises, and replacing a bad moral with an opposite virtue are some of these. These similarities establish a strong parallel between al-Balkhi’s views and the Ottoman moral tradition.

Anahtar Kelimeler

Abû Zeyd el-Balkhî , Mesâlih , Mental Illness , Moral Education , Ottoman Moralists , Religion education

تقييم آراء أبو زيد البلخي في الصحة النفسية من منظور التربية الأخلاقية

Öz

تتناول هذه الدراسة بالبحث والتحليل آراءَ أبي زيد البلخي المتعلقة بالصحة النفسية، وذلك في إطار التربية الأخلاقية. وتهدف إلى الكشف عن مواطن التقارب بين توصياته الواردة في مؤلفه «مصالح الأبدان والأنفس» بشأن الصحة النفسية، وبين المناهج التربوية التي انتهجها الأخلاقيون العثمانيون في تهذيب النفوس وإصلاح الأخلاق. ومن خلال الربط بين هذين المسارين الفكريين، تسعى الدراسة إلى إيضاح مدى التداخل الوثيق بين مفهومي الصحة النفسية والتربية الأخلاقية.
اعتمد البحث على منهج تحليل الوثائق، حيث جرى فحص النسخة المخطوطة ذات الرقم (3741) المحفوظة في قسم آيا صوفيا بمكتبة السليمانية، باعتبارها مصدرًا أوليًا. أما المصادر الثانوية، فشملت مؤلفات الأخلاقيين العثمانيين ذات الصلة، فضلًا عن الدراسات الأكاديمية المعاصرة. وقد أتاح هذا المنهج الوقوف على تصورات البلخي في مجال الطب الوقائي، وطرائقه في معالجة الاضطرابات النفسية.
وتُظهر نتائج البحث أن البلخي — الذي يربط سلامة الإنسان بسلامة جسده وروحه معًا — يقدّم الأولوية للمحافظة على صفاء النفس وصحتها قبل غيرها. ويرى أن تحقيق ذلك يستلزم تجنّب العوامل الداخلية والخارجية التي تخل بتوازنها. كما يسوق البلخي جملةً من التوجيهات لصون الصحة النفسية أو استعادتها إذا فُقدت، منها: الإيحاء الذاتي، وإدراك المرء لقدراته، والتدرّب على احتمال الأمور الصغيرة تمهيدًا لمواجهة النوازل الكبرى، ومعرفة طبيعة الدنيا والأشياء، والوعي بالمؤهلات الذاتية، والاستفادة من النصح الخارجي، والمبادرة بالتدخل عند بدايات الاضطراب النفسي، ومعالجة المرض بضده.
وتتلاقى هذه المناهج في كثير من جوانبها مع ما سطّره الأخلاقيون العثمانيون في مؤلفاتهم، إذ أكدوا بدورهم على ضرورة التحلي بمكارم الأخلاق والحفاظ عليها، معتبرين أن صيانتها أيسر من تحويل الأخلاق الرديئة إلى فاضلة. وقدّموا توصيات شبيهة بتوجيهات البلخي، كصحبة الأخيار، واجتناب الأشرار، والمداومة على التمرينات التربوية الصغيرة، واستبدال الرذائل بفضائل مضادة لها. إن هذه التشابهات تبرز وجود توافق وثيق بين الرؤية البلخية والتقليد الأخلاقي العثماني.

Anahtar Kelimeler

أبو زيد البلخي , مصالح , الأمراض النفسية , تربية الأخلاق , الأخلاقيون العثمانيون

Ebû Zeyd el-Belhî’nin Ruh Sağlığı ile İlgili Görüşlerinin Ahlâk Terbiyesi Açısından Değerlendirilmesi

Öz

Bu makale, Ebû Zeyd el-Belhî’nin ruh sağlığına ilişkin görüşlerini ahlak eğitimi açısından değerlendirmektedir. Çalışmanın amacı, Belhî’nin Mesâlihu’l-ebdân ve’l-enfüs adlı eserindeki ruh sağlığı önerilerinin, Osmanlı ahlakçılarının ahlak terbiyesi yöntemleriyle benzerliklerini ortaya koymaktır. Metin, bu iki düşünce geleneği arasında bir köprü kurarak, ruh sağlığı ve ahlak eğitiminin birbiriyle ne kadar iç içe olduğunu göstermeyi hedeflemektedir. Araştırmada doküman incelemesi yöntemi kullanılmıştır. Birincil kaynak olarak Mesâlihu’l-ebdân ve’l-enfüs’ün Süleymaniye Kütüphanesi Ayasofya bölümünde bulunan 3741 numaralı nüshası incelenmiş, ikincil kaynaklar olarak ise Osmanlı ahlakçılarının konuya ilişkin eserleri ve güncel akademik çalışmalar değerlendirilmiştir. Bu yöntemle, Belhî’nin koruyucu hekimlik ve ruhi hastalıklara yönelik tedavi yaklaşımları ele alınmıştır. Çalışmanın bulgularına göre, insan sağlığı için beden ve ruhun sağlığını birlikte değerlendiren Belhî, öncelikli olarak ruhun sağlıklı halinin korunmasını tavsiye etmektedir. Ona göre ruh sağlığının korunması için içten ve dıştan ruhun dengesini bozacak unsurlardan uzak durmalıdır. Belhî, kişinin ruh sağlığını koruması ve kaybettiğinde yeniden kazanması için okuyucularına, içsel telkini, kişinin kendi potansiyelini bilmesini, küçük şeylere tahammül göstererek büyük felaketlere hazırlanmasını, bu dünyanın ve eşyanın tabiatını bilmesini, kendi potansiyelinin farkında olmasını, nasihatlerle dışarıdan yardım almasını, ruh sağlığı bozulduğundan hemen müdahale etmesini, hastalığın zıddı ile tedavi edilmesi gibi yolları önermektedir. Bu yöntemlerin bir kısmı, Osmanlı ahlakçıları tarafından da ahlak terbiyesinde benimsenen yöntemlerdir. Osmanlı ahlakçıları da eserlerinde öncelikli olarak güzel ahlakı sahibi olmayı ve güzel ahlakı korumayı tavsiye etmektedirler. Zira onlara göre güzel ahlakı korumak, kötü ahlakı güzel ahlaka çevirmekten daha kolaydır. Osmanlı ahlakçıları da bu konuda okuyucularına Belhî’nin tavsiyelerine benzer önerilerde bulunmaktadır. İyilerle dost olmak, kötülerden uzak durmak, küçük talimler yapmak, kötü ahlakı zıddı olan bir fazilet ile değiştirmek bunlardan bazılarıdır. Bu benzerlikler, Belhî’nin görüşleri ile Osmanlı ahlak geleneği arasında güçlü bir paralellik kurmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Ebû Zeyd el-Belhî , Mesâlih , Ruh Hastalıkları , Ahlâk Terbiyesi , Osmanlı Ahlâkçıları , Din Eğitimi

Kaynakça

• Abdullah Behcet. Behcetü’l-ahlak. Dersaâdet: Mahmud Bey Matbaası, 1314.
• Abdullah Şevket. Necâtü’l-mükellefin. İstanbul: Şirket-i Mürettibiye Matbaası, 1317.
• Abidin Paşa. Saadet-i Dünya. Rodos: Cezair-i Bahr-i Sefid Vilâyet Matbaası, 1312.
• Ahmed Nazif. Ahlak-ı Diniye ve Vezâif-i İslamiye. İstanbul: Matbaa-i Ahmed Kamil, 1331.
• Ahmed Rıfat Efendi. Bergüzar. Hanya: Girid Vilayeti Matbaası, 1291.
• Ahmed Rıfat, Yağlıkçızade, 1312/1894. Tasvir-i Ahlak: Ahlak Sözlüğü. ed. Hüseyin Algül. İstanbul: Tercüman Gazetesi, ts.
• Ahmed Şem’i. Hulasatü’l-ahlâk. İstanbul: Asır Matbaası, 1323.
• Akgün, Özge - Akti, Selahattin. “Ruh ve Beden İlişkisinin İnsan Sağlığı Üzerindeki Etkileri: Ebû Zeyd El-Belhî ve Ebû Bekir Er-Râzî Örneği”. Theosophia, 49-66. https://doi.org/10.5281/ZENODO.8032081
• Akti, Selahattin. “Haben Balhıs Vorsclage zur psychischen Gesundheit eine Entsprechung in der heutigen Psychologie?” Temaşa Felsefe Dergisi 13 (2020), 143-157.
• Ali Seydi Bey. Musâhabât-ı Ahlâkiyye (Mekâtib-i İbtidâiye İkinci Sınıflar İçin). İstanbul, 1332.
• Aydın, Mehmet. “Ahlak”. Diyanet İslam Ansiklopedisi. 2/9-14. İstanbul: Diyanet İşleri Başkanlığı, 1989.
• Barthold, Vasilij Viladimiroviç, 1349/1930. İslam Medeniyeti Tarihi. ed. M. Fuad Köprülü. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı, 1984.
• Bedri, Malik. Ebu Zeyd el-Belhî’nin Ruh Sağlığının Korunması Risalesi - 9. Yüzyıl Hekiminden Bilişsel Davranışçı Terapi. çev. Ayşe Kaya Göktepe. Mahya Yayınları, 2025.
• Belhî, Ebû Zeyd el-. Beden ve Ruh Sağlığı Koruma Yolları ve Tavsiyeler. çev. Muhammet Uysal. Ankara: Endülüs Kitap, 2012.
• Belhî, Ebû Zeyd el-. Mesâli̇hu’l-Ebdân ve’l-Enfüs / Beden ve Ruh Sağlığı. çev. Nail Okuyucu - Zahit Tiryaki. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2012.
• Belhî, Ebû Zeyd el-. Mesâlihü’l-ebdân ve’l-enfüs. ed. Fuat Sezgin. Frankfurt: Ma’dehu Târîhi’l-Ulûmi’l-Arabiyyetü ve’l-İslamiyye, 1984.
• Birgivi, Takıyyüddin Mehmed b. Pir Ali. Şerh-i Niyazi alâ Şerhi’l-Birgivî li’l-Konevî. çev. Niyazi İsmail Efendi. İstanbul: Dârü’t-tıbâati’l-âmire, 1264.
• Doğanay, Süleyman. “el-Belhî ve Mesâlihu’l ebdân ve’l enfüs (Beden ve Ruh Sağlığı) Adlı Eserine Biyo-Psiko-Sosyolojik Bir Yaklaşım”. Hicri Üçüncü Asırda İslami İlimler. ed. Hidayet Aydar vd. 627-641. İKSAD, 2023.
• Erdoğan, Ömer Faruk. “Bir Uzlaşı Alanı Olarak Ahlâk ve Tıp: Ebû Zeyd el-Belhî’nin Önerisi”. Kocatepe İslami İlimler Dergisi 8/1 (2025), 96-111. https://doi.org/10.52637/kiid.1611270
• Gazzâlî. Kimya-i Saadet. çev. Ali Arslan. İstanbul: Yeni Şafak, 2004.
• Gündüz, Muhammed Muhdi. İslam Düşüncesinde Çocukluk Dönemi Ahlak Eğitimi. Ankara: Eskiyeni Yayınları, 2022.
• Güngör, Erol. Ahlak Psikolojisi ve Sosyal Ahlak. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 1995.
• Gürsu, Orhan. “İslam Düşünürü Belhi’nin (849-934) Ruh Sağlığına Yönelik Görüşlerinin Modern Psikoloji Doğrultusunda Değerlendirilmesi”. Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 271-309. https://doi.org/10.21054/deuifd.284620
• Hamevi, Ebû Abdillâh Şihâbüddîn Yâkūt el-. “Ahmed b. Sehl el-Belhî”. Mu’cemü’l-üdeba. ed. Ömer Fârûk et-Tabbâ‘. 3/64-85. Beyrut: Müessesetü’l-Maarif, 1999.
• Hüseyin Hüsnü. Fihrist-i Ahlak. İstanbul: Mihran Matbaası, 1302.
• Hüseyin Kazım Kadri. Hak ve Hakikat. İstanbul, 1288.
• İbn Ebü’r-Rebi, Şehabeddin Ahmed b. Muhammed. Mikyasü’l-ahlak. çev. Mustafa Zihni Paşa. İstanbul: Alem Matbaası, 1315.
• Kılıç, Şeyma. “Belhi ve Bilişsel Davranışçı Terapi Özelinde Fobi ve Obsesif-Kompulsif Bozukluk Üzerine Karşılaştırmalı Bir Çalışma”. Theosophia 2 (2021), 67-88. https://doi.org/10.5281/ZENODO.5021218
• Kindi, Ebû Yusuf es-Sabbah Yakub b. İshak. Üzüntüden Kurtulma Yolları (el-Hîle li-def’i’l-ahzân). çev. Mustafa Çağrıcı. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı (İFAV), 1998.
• Kutluer, İlhan. “Belhî, Ebû Zeyd”. Diyanet İslam Ansiklopedisi. 5/412-414. İstanbul: Diyanet İşleri Başkanlığı, 1992.
• Kutluer, İlhan. İslâm Felsefesi Tarihinde Ahlâk İlminin Teşekkülü. İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1989.
• Küyel, Mübahat Türker. “Bilimin Felsefeye Dayandığı Görüşünün Bir Timsâli Olarak Galenos”. Atatürk Kültür Merkezi Erdem Dergisi 5/11 (1988), 501-524.
• M. Sâdık Rıfat Paşa. Zeyl-i Risâle-i Ahlâk. İstanbul, 1275.
• Mehmed Faik. Askerin Ahlak ve Evsafı. İstanbul: Kitabhane-i İslam ve Askeri, 1324.
• Mehmed Hazık Zeynizade. Terbiye: Terbiye-i Bedeniye, Terbiye-i Fikriye, Terbiye-i Ahlakiye. Dersaadet: Matbaa-i Cihan, 1323.
• Mehmed Reşid. Hıfz-ı Sıhhat-ı Ahlak Yahud Fezleke-i Tıbb-ı Ruhani. Dersaâdet: Mahmud Bey Matbaası, 1311.
• Mehmed Said Efendi. Ahlâk-ı Hâmide. İstanbul: el-Cevaib Matbaası, 1297.
• Mehmed Said Efendi. Vezaifü’l-inas. İstanbul: Nişan Berberyan Matbaası, 1311.
• Mehmed Şükrü. Tertib-i Cedid Ahlâk. İstanbul: (A. Asaduryan) Şirket-i Mürettibiye Matbaası, 1319.
• Mehmed Tevfik Efendi. Meziyyet-i İslamiyye. Dersaadet: Mahmud Bey Matbaası, 1306.
• Mutluel, Osman. “Ebû Zeyd el-Belhî’nin (850-934) ‘Beden ve Ruh Sağlığı’ Eseri Bağlamında Birey ve Toplum Yaşamı Üzerine Ortaya Koyduğu Koruyucu Hekimlik Önerileri”. İslâmi Araştırmalar Dergisi 33/3 (2022), 819-842. https://doi.org/10.62862/isar.2022-92354
• Özkan, Zahide. Die psychosomatik bei Abu Zaid al-Balhi. ed. Fuat Sezgin. Frankurt: Institut für Geschichte der Arabisch-Islamischen Wissenschaften, 1998.
• Sadık Vicdani. Hitabiyat. Bursa: Hüdâvendigâr Vilâyet Matbaası, 1336.
• Safedi, Abdullah es-. el-Vafi bi’l-vefeyat. Wiesbaden: Franz Steiner Verlag, 1982.
• Salahaddin. Mehâsin-i Ahlâk. İstanbul: Matbaa-i Kütübhane-i Cihan, 1324.
• Segur. Kişver-i Derun. çev. Sahak Abru. İstanbul, 1287.
• Sıddıki, Cevat. “Ebu Zeyd Ahmet El Belhî Düşüncesinde Birey ve Riyazet/Eğitim”. Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 21/1 (2021), 82-97. https://doi.org/10.30627/cuilah.809388
• Söylev, Ömer Faruk. “Din Perspektifinden Obsesif-Kompulsif Bozukluklar: Modern Yaklaşımlar ve Ebû Zeyd El-Belhî’nin Katkıları”. Cumhuriyet İlahiyat Dergisi 24/2 (2020), 891-909. https://doi.org/10.18505/cuid.777716
• Şehristânî, Ebü’l-Feth Muhammed b. Abdilkerîm. el-Milel ve’n-nihal. ed. Muhammed Seyyid Kilani. Beyrut: Dârü’l-Ma’rife, 1975.
• Tekriti, Naci. el-Felsefetü’l-ahlâkiyyeti’l-Eflatuniyye inde müfekkiri’l-İslâmî. Beyrut: Dârü’l-Endelüs, 1982.
• Turabi, Ahmet Hakkı. el-Kindî’nin Mûsikî Risâleleri. İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1996.
• Yakıt, İsmail. Tıp Felsefesi ve Etiği Üzerine. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2010.
• Yıldırım, Ali - Şimşek, Hasan. Sosyal Bilimlerde Nitel Araştırma Yöntemleri. Ankara: Seçkin Yayıncılık, 12. Baskı., 2021.
• Yiğitoğlu, Ali Salahaddin. Mehâsin-i Ahlâk. çev. Maruf Toprak vd. İstanbul: Ketebe, 2021. Zübde-i İlm-i Ahlak. İstanbul: Mekteb-i Harbiye-i Şahane Matbaası, ts.