Güneydoğu Anadolu’nun Geç Neolitik Dönemi’ne Genel Bir Bakış

Yıl 2021, , 49 - 78, 30.12.2021

Halil Tekin

https://doi.org/10.54930/TARE.2021.2

Öz

Yukarı Mezopotamya’nın dağlık ve tepelik alanlarını oluşturan Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nin Erken Neolitik Dönem’i anıtsallık içeren kireçtaşı mimariye sahiptir. Fırat ve Dicle Nehirleri ile bunların kolları üzerine inşa edilen barajlar nedeniyle çoğu belgeleme ve kurtarma niteliğindeki arkeolojik etkinlikler sayesinde, bölgenin ilk iskân yerleri hakkında kapsamlı bilgiye ulaşılmıştır. Bundan otuz yıl öncesine kadar Yukarı Mezopotamya’nın Geç Neolitik Dönem’i hakkında bilginin neredeyse tümü Irak ve Suriye topraklarından gelmekteyken, günümüzde Güneydoğu Anadolu’nun bu dönemine dair çok daha fazla bilgi toplanmıştır. Mezopotamya kronolojisinde Geç Neolitik Dönem kabaca MÖ 7000–5200 arasındaki zaman dilimini kapsamaktadır. Gerçek tarımcı köy yerleşimlerinin var olduğu bu dönemde hayvancılık önemli bir geçim kaynağı durumundadır. Süt ve süt üretiminin oldukça artması ve besinlerin sulu aş şeklinde tüketilmesinin yaygınlaşmasına koşut olarak Erken Neolitik Dönem’de çoğunlukla tekil ve deneme aşamasındaki kilden kap-kacak yapımı Geç Neolitikte yaygın üretime dönüşmüştür. Önceleri basit ihtiyaçları karşılamak için üretilen çanak-çömlek, dönemin ortalarından itibaren önemli bir zanaat kolu haline gelmiştir. Kapların dış ve iç kısımlarının boya bezek ile süslenmesi gitgide yaygınlaşmış, üretici atölyeler arasında rekabet alanı yaratmıştır. Geç Neolitik Dönem’in sonunda batıda Akdeniz’den doğuda Urmiye Gölü’ne kadar geniş bir coğrafyada benzer çanak-çömleğin görülmesi, söz konusu bölgede mevsimsel hareketli bir yaşamın olduğuna işaret etmektedir.

Anahtar Kelimeler

Neolitik, Çanak-Çömlek, Hassuna, Samarra, Halaf

An Overview of the Late Neolithic Period of Southeastern Anatolia

Öz

The Early Neolithic period of southeastern Anatolia, a mountainous and hilly region of Upper Mesopotamia, had monumental limestone architecture. Because of a number of salvage operations conducted before the construction of dams on the Euphrates, the Tigris, and their tributaries, comprehensive information on the early habitation sites of the region is now being documented. Previously, almost all information on the Late Neolithic period of Upper Mesopotamia came from the Iraqi and Syrian territories, but in the last thirty years, much more information on this period of southeastern Anatolia has been collected. The Late Neolithic period in Mesopotamia covers the time span of circa 7000–5200 BCE. Animal husbandry was an important source of livelihood in this period, and true agrarian village settlements existed. In parallel with the considerable increase in milk and milk production, as well as with the widespread consumption of food cooked in liquids, making pottery from clay became a common production technique in the Late Neolithic. Formerly produced in small quantities to meet basic needs, pottery became an important craft by the middle of the period. Decorating the exteriors and interiors of vessels with painted decorations gradually became common and created an area of competition among the manufacturing workshops. The analogous pottery in a wide geographical area from the Mediterranean Sea in the west to Lake Urmia in the east at the end of the Late Neolithic period indicates the existence of a seasonal mobile lifestyle.

Anahtar Kelimeler

Neolithic, Pottery, Hassuna, Samarra, Halaf

Kaynakça

• Becker, Jörg. Nevali Çori: Keramik und Kleinfunde der Halaf-und Frühbronzezeit. Archaeologica Euphratica 4. Mainz: Philipp von Zabern, 2007.
• Becker, Jörg, and Alwo von Wickede. Çavi Tarlası: Idendität und Kontakt am Beispiel eines spätneolithschen Fundplatzes der Halaf-Zeit. Berlin: Ex Oriente, 2018.
• Bernbeck, Reinhard, Susan Pollock, and Cherly Coursey. “The Halaf Settlement at Kazane Höyük: Preliminary Report on the 1996 and 1997 Seasons.” Anatolica 25 (1999): 109–47.
• Blaylock, Stuart, David French, and Geoffrey Summers. “The Adıyaman Survey: An Interim Report.” Anatolian Studies 40 (1990): 81–135.
• Breniquet, Catherine. “Note sur les principaux résultats de la fouille de Tell Turlu, 1962.” Paléorient 13, no. 1 (1987): 113–16.
• Breniquet, Catherine. “Un site halafien en Turquie méridionale: Tell Turlu. Rapport sur la campagne de fouilles de 1962.” Akkadica 71 (1991) :1–35.
• Caneva, Isabella. “Til Huzur-Yayvantepe.” In The Neolithic in Turkey: New Excavations and New Research. The Tigris Basin, edited by Mehmet Özdoğan, Nezih Başgelen, and Peter Kuniholm, 173–84. Istanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları, 2011.
• Çambel, Halet, and Robert J. Braidwood, eds. İstanbul ve Chicago Üniversiteleri Karma Projesi Güneydoğu Anadolu Tarihöncesi Araştırmaları/The Joint Istanbul-Chicago Universities’ Prehistoric Research in Southeastern Anatolia. Istanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları/Istanbul University Faculty of Letters 2589. Istanbul: Istanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Basımevi, 1980.
• Dirvâna, Selim. “Cerablus Civarında Yunus’ta Bulunana Tel Halaf Keramikleri.” Belleten 8 (1944): 403–20.
• du Plat Taylor, Joan, Veronica Seton-Williams, and John d’Arcy Waechter. “The Excavations at Sakçe Gözü.” Iraq 12, no. 2 (1950): 53–138.
• Erim-Özdoğan, Aslı. “Sumaki Höyük: A New Neolithic settlement in the Upper Tigris Basin.” The Neolithic in Turkey: New Excavations and New Research; The Tigris Basin, edited by Mehmet Özdoğan, Nezih Başgelen, and Peter Kuniholm, 19–60. Istanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları, 2011.
• Erim-Özdoğan, Aslı, and Nurcan Yalman. “Katkılı Kil Kaplar ve Çanak-Çömlek: Çayönü Çanak-Çömleksiz ve Çanak-Çömlekli Neolitik Buluntuları Üzerinden Bir Yorum.” TÜBA-AR: Bilimler Akademisi Arkeoloji Dergisi 7 (2004): 67–92.
• French, David, and Geoffrey Summers. “Sakçagözü Materials in Gaziantep Museum.” Anatolian Studies 38 (1988): 71–84.
• Garstang, John. “Excavations at Sakje-Geuzi, in North Syria: Preliminary Report for 1908.” Liverpool Annals of Archaeology and Anthropology 1 (1908): 97–140.
• Kozbe, Gülriz. “The Late Neolithic in the Şırnak Area (Southeast Turkey).” In Interpreting the Late Neolithic of Upper Mesopotamia, edited by Olivier P. Nieuwenhuyse, Reinhard Bernbeck, Peter M. M. G. Akkermans, and Jana Rogasch, 479–91. Papers on Archaeology from the Leiden Museum of Antiquities 9. Turnhout: Brepols, 2013.
• Marfoe, Leon. “Kurban Höyük Excavations, 1981.” Kazı Sonuçları Toplantısı 4 (1983): 95–119.
• Miyake, Yutaka. “Salat Camii Yanı: A Pottery Neolithic Site in the Tigris Valley.” In The Neolithic in Turkey: New Excavations and New Research. The Tigris Basin, edited by Mehmet Özdoğan, Nezih Başgelen, and Peter Kuniholm, 129–49. Istanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları, 2011.
• Miyake, Yutaka. “The Earliest Pottery of Salat Camii Yanı.” In The Emergence of Pottery in Western Asia, edited by Akira Tsuneki, Olivier P. Nieuwenhuyse, and Stuart Campbell, 55–58. Oxford: Oxbow Books, 2017.
• Nieuwenhuyse, Olivier P., Mélanie Roffet-Salque, Richard P. Evershed, Peter M. M. G. Akkermans, and Anna Russell. “Tracing Pottery Use and the Emergence of Secondary Product Exploitation Through Lipid Residue Analysis at Late Neolithic Tell Sabi Abyad (Syria).” Journal of Archaeological Science 64 (2015): 54–66.
• Ökse, Ayşe Tuba. “Yukarı Dicle Havzası–Ambar Çayı Vadisi Yerleşim Tarihi.” OLBA 28 (2020): 1–34.
• Özbaşaran, Mihriban, and Güneş Duru. “Akarçay Tepe: A PPNB and PN Settlement in Middle Euphrates-Urfa.” In The Neolithic in Turkey: New Excavations and New Research. The Euphrates Basin, edited by Mehmet Özdoğan, Nezih Başgelen, and Peter Kuniholm, 165–202. Istanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları, 2011.
• Özdoğan, Mehmet. “Southeast Anatolia Joint Project and Excavations at Çayönü.” In Istanbul University’s Contributions to Archaeology in Turkey, edited by Oktay Belli, 12–17. Istanbul: Istanbul Üniversitesi Yayınları, 2001.
• Özdoğan, Mehmet. “Mezraa Teleilat.” In The Neolithic in Turkey: New Excavations and New Research. The Euphrates Basin, edited by Mehmet Özdoğan, Nezih Başgelen, and Peter Kuniholm, 203–65. Istanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları, 2011.
• Parker, Bradley, Andrew Creekmore, and Charles Easton. “Yukarı Dicle Arkeolojik Araştırma Projesi (UTARP) Boztepe Yüzey Araştırması ve Kazıları, Talavaş Tepe Yöntemli Yüzey Araştırması, 1999 Ön Rapor.” In Ilısu ve Karkamış Baraj Gölleri Altında Kalacak Arkeolojik ve Kültür Varlıklarını Kurtarma Projesi 1999 Yılı Çalışmaları, edited by Numan Tuna, Jean Öztürk, and Jale Velibeyoğlu, 565–91. Ankara: ODTÜ Tarihsel Çevre Araştırma ve Değerlendirme Merkezi, 2001.
• Pollock, Susan, R. Bernbeck, S. Allen, A. Gressner, R. Costello, M. Foree, S. Lepinski, and S. Niebuhr. “1999 Fıstıklı Höyük Kazıları.” Ilısu ve Karkamış Baraj Gölleri Altında Kalacak Arkeolojik ve Kültür Varlıklarını Kurtarma Projesi 1999 Yılı Çalışmaları, edited by Numan Tuna, Jean Öztürk, and Jale Velibeyoğlu, 1–63. Ankara: ODTÜ Tarihsel Çevre Araştırma ve Değerlendirme Merkezi, 2001.
• Roodenberg, Jacob, Tony James Wilkonson, and Sema Bayrı-Baykan. “Surveys and Soundings at Kumartepe: An Interim Report.” Anatolica 12 (1984): 1-16.
• Sağlamtimur, Haluk, and Ali Ozan. “Siirt-Türbe Höyük Kazısı Ön Raporu.” Ege Üniversitesi Arkeoloji Dergisi 10 (2007): 1–31.
• Sarıaltın, Savaş. “A Halaf Settlement at Kerküşti Höyük.” In Interpreting the Late Neolithic of Upper Mesopotamia, edited by Olivier P. Nieuwenhuyse, Reinhard Bernbeck, Peter M. M. G. Akkermans, and Jana Rogasch, 503–12. Papers on Archaeology from the Leiden Museum of Antiquities 9. Turnhout: Brepols, 2013.
• Stein, Gil. “Archaeological Survey at Sürük Mevkii: A Ceramic Neolithic Site in the Euphrates River Valley, Southeastern Turkey.” Anatolica 18 (1992): 19–32.
• Tekin, Halil. “The Contribution of Hakemi Use to the Prehistory of Upper Mesopotamia.” In Interpreting the Late Neolithic of Upper Mesopotamia, edited by Olivier P. Nieuwenhuyse, Reinhard Bernbeck, Peter M. M. G. Akkermans, and Jana Rogasch, 493–502. Papers on Archaeology from the Leiden Museum of Antiquities 9. Turnhout: Brepols, 2013.
• Tekin, Halil. “Karavelyan’dan bir Halaf Mezarı.” Armizzi: Engin Özgen’e Armağan/Studies in Honor of Engin Özgen, edited by Atilla Engin, Barbara Helwing, and Bora Uysal, 247–52. Ankara: Asitan Kitap, 2014.
• Tekin, Halil. “Late Neolithic Painted Pottery Traditions on the Upper Tigris Valley.” Painting Pots–Painting People: Late Neolithic Ceramics in Ancient Mesopotamia, edited by Walter Cruells, Inna Mateiciucová, and Olivier Nieuwenhuyse, 107–14. Oxford: Oxbow Books, 2017.
• Tekin, Halil. Tarihöncesinde Mezopotamya: Yeni Yaklaşımlar, Yeni Yorumlar ve Yeni Kronoloji. Ankara: Bilgin Kültür Sanat, 2017.
• Tekin, Halil. “Karavelyan Excavations within the Ilısu Project.” Anadolu/Anatolia 45 (2019): 197–209.
• Tekin, Halil. “Hakemi Use Excavations within the Ilısu Project.” Anadolu/Anatolia 46 (2020): 147–65.
• Voigt, Mary. “Excavations at Neolithic Gritille.” Anatolica 15 (1986): 215–32.
• Watson, Patty Jo, and Steven A. LeBlanc. Girikihaciyan: a Halafian Site in Southeastern Turkey. Institute of Archaeology Monograph 33. Los Angeles: University of California, Los Angeles, 1990.
• Wickede, Alow von. “Çavi Tarlası.” Kazı Sonuçları Toplantısı 6 (1985): 191–96.
• Woolley, Leonard. “Prehistoric Pottery of Carchemish.” Iraq 1, no. 2 (1934): 146–62.
• Yardımcı, Nurettin. “Harran 2005 Yılı Kazısı.” Kazı Sonuçları Toplantısı 28, no. 2 (2007): 717–32.
• Yardımcı, Nurettin. Harran Ovası Yüzey Araştırması 1 / Archaeological Survey in the Harran Plain 1. Istanbul: Print A Grafik, 2004.
• Yener, Emin. “Levzin Höyük Kurtarma Kazısı 1992.” IV. Müze Kurtarma Kazıları Semineri 4, (1994): 285–96.