SCHOLARS FROM KHOY REGION OF SOUTHERN AZERBAIJAN (XII TH -XV TH CENTURIES)

Yıl 2019, Cilt: 38 Sayı: 66, 170 - 191, 30.09.2019

Cevdet Yakupoğlu

https://doi.org/10.35239/tariharastirmalari.534544

Öz

GÜNEY AZERBAYCAN’IN HÔY YÖRESİNDEN ÇIKMIŞ BİLGİNLER (XII- XV. YÜZYILLAR)

Öz

Günümüzde İran
İslam Cumhuriyeti’nin sınırları içerisinde kalmış bulunan Güney Azerbaycan’ın Hôy
bölgesi, XI-XV. yüzyıllar arasında sırasıyla Selçuklular, Atabeylikler,
Harizmşahlar, Moğollar (İlhanlılar), Celâyirliler, Karakoyunlular, Timurlular
ve Akkoyunlular idaresi altında bulunmuştur. Bu çerçevede Hôy, uzun yüzyıllar aynı
kültür değerlerine sahip siyasi güçler tarafından idare edilmiştir. Horasan ve
İran üzerinden Anadolu’ya uzanan ulaşım, göç ve ticaret yolları üzerinde bulunmasından
dolayı, Selçuklular devrinde ve özellikle de Moğol istilası sırasında kalabalık
nüfusa sahip Oğuz boyları bu yöreyi mesken tutmuşlardır. Yaylak- kışlak
hayatına uygunluğu ve tarım potansiyelinin yüksek olması da Hôy’un iskân
tarihini etkilemiştir. Bu noktada Hôy’da yüksek bir ekonomik, ilmî ve kültürel
birikim meydana çıkmıştır. Hôy’a mensup çok sayıda ilim adamı, şair, mutasavvıf
ve düşünür yetişmiştir. Bu çalışmada XII-XV. yüzyıllar arasında Hôy’da yetişmiş
veya bir müddet orada yaşadıktan sonra İslam ülkelerine göç etmiş, “Hôyî” nisbesini
taşıyan ilim adamları tespit edilerek kısaca hayatları incelenmiş, bunların anılan
yüzyıllarda Türk- İslâm dönemi ilim ve kültür hayatına yaptıkları katkılar ele
alınmıştır. Daha önceki bir çalışmada Anadolu’ya gelen Hôylu bilginler
incelendiği için Anadolu coğrafyası konu dışında bırakılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Tarih, Türk Tarihi, Güney Azerbaycan, Hôy, İlim Adamları

Kaynakça

• Aliyeva, Nergiz: İbn Makula (1030-1082) Azerbaycanlı Ziyalılar Haqqında, Bakü, 2014.
• ---------: Hilafet’in Bilim ve Eğitim Merkezlerinde Azerbaycan Aydınları, Cinius Yayınlrı, İstanbul, 2018.
• ---------: es-Semanî’nin “Kitab el-Ensab” Eseri Azerbaycan’ın Medeniyyet Tarixine Dair Menba Kimi,Bakü, 2010.
• ---------: Şeyx es-Silefî ve Azerbaycan, Bakü, 2016.
• Amasya Beyazıt İl Halk Kütüphanesi, Nr. 1567/4, v.34b-154b (http://www.yazmalar. gov.tr/eser/feraidul-fevaid-li-tahkîki-maanîl-istiare/75873; Erişim: 11.07.2017).
• Bala, Mirza: “Hôy”, MEB. İslâm Ansiklopedisi, 1987, Cilt: 5, s.571-573.
• el-Bundârî: Zübdetü’n-Nusra ve Nuhbetü’l-‘Usra, Çev. Kıvameddin Burslan, Irak ve Horasan Selçukluları Tarihi, TTK, 2. Baskı, Ankara, 1999.
• Buniyatov, Ziya Musa: “Azerbaycan”, TDV. İA., (1991), C.4, s.317-322.
• Cüveynî, Alaaddin Ata Melik: Tarih-i Cihan Güşa, Çev. Mürsel Öztürk, TTK, 2. Baskı, Ankara, 1998.
• Çakır, Müjgân: “Hüseyin Âlî Çelebi”, http://www.turkedebiyatiisimlersozlugu.com/ index.php? sayfa= detay& detay= 4319 (Erişim: 4 Temmuz 2017).
• Ebû’l-Ferec Tarihi, Cilt: 2, Çev. Ö. R. Doğrul, TTK, 3. Baskı, Ankara, 1999.
• Efendiyev, Oktay ve Musalı, Namiq: “Târih-i âlem ârâ-yi Abbâsî İsimli Eserin Bakü Yazmalarının Önemine Dair”, Safevîler ve Şah İsmail, Ed. Ahmet Taşgın, Ali Yaman, Namiq Musalı, Önsöz Yayıncılık, 1. Baskı, İstanbul, 2014, s.117-160.
• Hasan-ı Rumlu: Ahsenü’t-Tevârîh, Çev. Mürsel Öztürk, TTK, 1. Baskı, Ankara, 2006.
• Hoca Sadettin Efendi: Tacü’t-Tevarih, C.II, Haz. İsmet Parmaksızoğlu, Kültür Bakanlığı Yay., Ankara,1992.
• Hoyî, Ali Sedrai: Sima-yı Hôy, Kum: Sazman-i Tebligat-i İslamî, 1373.
• Hoyî, Muhammed Ali Kerimzâde Tebrizî: Yadvâre-yi Şehr-i Hôy, Tahran, 1388.
• Hudûdü’l-Âlem Mine’l-Meşrık İle’l-Mağrib, Nşr. V. Minorsky, Çev. Abdullah Duman, Murat Ağarı, Kitabevi Yayınları, İstanbul, 2008.
• el-Hüseynî, Sadreddin Ebu’l-Hasan Ali İbn Nâsır İbn Ali: Ahbârü’d-Devleti’s-Selçukiyye, Çev. Necati Lügal, TTK, 2. Baskı, Ankara, 1999.
• İbn Asâkir, Ebu’l-Kasım Ali b. Hasan ibn Hibetullah b. Abdullah eş-Şâfi‘î: Târihu Medineti Dımaşk, Beyrut/ Lübnan, 1995, C.IX.
• İbn Kadı Şuhbe, Ebû Bekir Takıyyüddin Ahmed b. Muhammed b. Ömer b. Muhammed ed-Dımeşkî: Tabakâtü’ş-Şâfi‘iyye, Nşr. Dr. Abdulalim Han, Haydarâbâd, 1978, C.II.
• İbn Kesîr, İmâdeddin İsmail b. Ömer: el-Bidâye ve’n-Nihâye (Büyük İslâm Tarihi), Çev. Mehmet Keskin, Çağrı Yayınları, C.XIV.
• İbnü’l-Esîr: el-Kâmil fi’t-Tarih (İslam Tarihi), Ocak Yayıncılık, 1. Baskı, İstanbul, 2010, VIII, X.
• İbnü’s-Sâbûnî, Cemâleddin Ebû Hâmid Muhammed b. Ali el-Mahmûdî (ö.680/ 1281): Tekmiletü İkmâli’l-İkmâl fi’l-Ensâb ve’l-Esmâ ve’l-Elkâb, Nşr. Dr. Mustafa Cevâd, Bağdat, 1957.
• İdrîs-i Bidlîsî: Selim Şah-nâme, Haz. Hicabi Kırlangıç, Kültür Bakanlığı Yay., 1. Baskı, Ankara, 2001.
• Kahraman, Abdullah: “Alâeddin Trablusî”, TDV. İA., (2012), C.41, s.291-292.
• Kâtip Çelebi: Keşfüz-Zunûn, C.I-V, Arapçadan tercüme eden: Rüştü Balcı, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, 2015.
• Kaya, Mahmut: “İbn Ebû Usaybia”, TDV. İA., (1999), C.19, s.445-446.
• Kazvînî, Hamdullâh Müstevfî: Târîh-i Güzîde (Zikr-i Pâdişâhân-ı Selçukiyân), Editör: Erkan Göksu, Bilge Kültür Sanat Yayınları, 1. Baskı, İstanbul, 2015.
• Köymen, M. Altay: Büyük Selçuklu İmparatorluğu Tarihi, C.III: Alp Arslan ve Zamanı, TTK, Ankara, 1992.
• Mezârât-ı Hûy, Muhammed Vânsâz Hûyî, Kitabhane, Müze ve Merkez-i İsnad-ı Meclis-i Şura-yı İslami, Tahran, 2011.
• Mukaddem, Ali Rıza: “Ahi Evren Veli’nin Doğduğu Şehir Hôy: Arapça ve Farsça Kaynaklara Göre”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi - The Journal of International Social Research, Vol. 3/10 (Winter 2010), s.470-477.
• Nasirov, Elnur: Orta Asrlarda Yaşamış Azerbaycanlı Alimler, Fakihler, Müfessirler, Muhaddisler, Mütekellimler, Râviler, Qariler, Bakü, 2011.
• Ortaçağ Müslüman Coğrafyacılarından Seçmeler (Türklerin Yaşadığı ve Türklere Komşu Olan Bölgeler), Çev. Yusuf Ziya Yörükân, Haz. Mehmet Şeker, Ali Ertuğrul ve diğer, Ötüken Yay., 2. Baskı, İstanbul, 2013.
• Riyahi, Mehmet Emin: Tarih-i Hôy, Çabhane-i Haydarî, Çâb-ı Evvel, 1372.
• es-Sem‘ânî, Ebû Sa’d Abdülkerîm b. Muhammed b. Mansûr et-Temîmî: Kitâbu’l-Ensâb, Tahkîk: Şeyh Abdurrahman b. Yahya el-Mu‘allimî el-Yemânî, Kahire, 1980, C.I,V.
• Sıbt İbnu’l-Cevzî: Mir’âtü’z-Zamân fî Târîhi’l-Âyân, Haz. Ali Sevim, TTK, Ankara, 2011.
• es-Sübkî, Tâceddin Ebî Nasr Abdülvehhâb b. Ali b. Abdilkâfî: Tabakâtü’ş-Şâfi‘iyyeti’l-Kübrâ, Nşr. Mahmud Muhammed et-Tannâhî, Kahire, C.VIII, s.16-17.
• Sümer, Faruk: Karakoyunlular (Başlangıçtan Cihan-Şah’a Kadar), C.I, TTK, 3. Baskı, Ankara, 1992.
• Şenel, Abdülkadir: “İbn Berdis”, TDV. İA., (1999), C.19, s.369-370.
• Terceme-i Tevârîh-i Şeref Hân (İnceleme- Metin- Özel İsimler Dizini), Haz. Adnan Oktay, Nûbihar Yay., 1. Baskı, İstanbul,2016.
• Tihranî, Ebû Bekr: Kitab-ı Diyarbekriyye, Çev. Mürsel Öztürk, Kültür Bakanlığı Yay., 1. Baskı, Ankara, 2001.
• Tüccar, Zülfikar: “Meydânî”, TDV. İA., (2004), C.29, s.501-502.
• Yakupoğlu, Cevdet: “Güney Azerbaycan’ın Tarihî Kenti Hoy ve Kültürel Açıdan Anadolu’ya Katkıları (XII-XVI. Yüzyıllar)”, II. Milletlerarası Azerbaycan- Türkiye Münasebetleri Sempozyumu, Kastamonu Üniversitesi, Azerbaycan Devlet Pedagoji Üniversitesi, Azerbaycan Turizm ve Menecment Üniversitesi, Bakü/ Azerbaycan (12-14 Ekim 2017), Bildiriler Kitabı: Kastamonu, 2018, s.117-127.
• ---------: “Azerbaycan’ın Hôy Yöresinde Türk Egemenliği (XI- XVI. Yüzyıllar)”, History Studies, 10/ 2 (Mart 2018), s.177-195.
• Yakupoğlu, Cevdet; Musalı, Namıq: Hasan b. Abdülmümin el-Hoyî'nin Kaleminden Selçuklu İnşâ Sanatı, TTK Yayınları, 1. Baskı, Ankara, 2018.
• Yazıcı, Tahsin: “Hôy”, TDV. İA, (1998), C.18, s.258.
• ez-Zehebî, Şemseddin Ebî Abdillah Muhammed b. Ahmed b. Osman: Kitâbü’l-Müştebih fî Esmâi’r-Ricâl, Brill Matbaası, Leiden, 1863 (1881).