THE ACTIVITIES OF A GERMAN DELEGATION IN IRAQ AND IRAN IN THE FIRST WORLD WAR AND ITS IMPLICATIONS: AN IMPORTANT ASSESSMENT OF THE PATH FROM THE ALLIANCE TO SEPARATION

Yıl 2020, Cilt: 39 Sayı: 67, 503 - 527, 31.03.2020

Ramazan Sonat

https://doi.org/10.35239/tariharastirmalari.645154

Öz

This work aims to discern the actions that Fritz Klein, who was stationed in Iraq and Iran representing the Turkish and German partnership during the First World War, carried out with his team at relevant points. The study seeks answers to two key questions in this context. The first is to reveal whether Fritz Klein's actions with his team represent more of the wishes and ambitions of the Turkish side or the German side. The second is to reveal the alignment of the Turkish-German alliance in Iran and Iraq on the axis of the Fritz Klein mission. In order to answer these two questions, the documents and memorabilia of some soldiers were mainly used in the Ottoman Archives. Thus, Fritz Klein and his team's activities in Iraq and Iran focused on a different method of work, mostly based on German sources, and the originality of the work was tried to be revealed. As a result, the study seeks to determine the alignment of the Turkish-German alliance during the war on a specific field, mediating the formation of a brainstorm. As a result of this brainstorming, it is aimed to read the Turkish-German relations more clearly.

Anahtar Kelimeler

First World War, Fritz Klein, Iraq, Iran, Turkish-German Alliance

BİR ALMAN HEYETİNİN BİRİNCİ DÜNYA SAVAŞI’NDA IRAK VE İRAN’DAKİ FAALİYETLERİ VE DÜŞÜNDÜRDÜKLERİ: MÜTTEFİKLİKTEN AYRIŞMAYA GİDEN YOLA DAİR ÖNEMLİ BİR DEĞERLENDİRME

Öz

Bu çalışma, Birinci Dünya Savaşı sırasında Türk ve Alman ortaklığınıtemsilen Irak ve İran’da görevlendirilen Fritz Klein’in ekibi ile birlikte ilgili noktalarda yürüttüğü eylemleri muhakeme etmeyi amaçlamaktadır. Çalışma bu bağlamda iki temel soruya cevap aramaktadır. Birincisi, Fritz Klein’in ekibi ile birlikte gerçekleştirdiği eylemlerin daha çok Türk tarafının mı yoksa Alman tarafının mı istek ve emellerini temsil ettiğini ortaya çıkarmaktır. İkincisi, Fritz Klein misyonu ekseninde Türk-Alman ittifakının İran ve Irak’taki uyumunu gözler önüne sermektir. Çalışmada bu iki soruyu cevaplandırabilmek için ağırlıklı olarak Osmanlı Arşivinde yer alan belgeler ile birtakım askerlerin hatıratlarından faydalanılmıştır. Böylece Fritz Klein ve ekibinin Irak ve İran’daki faaliyetlerine odaklanan fakat çoğunlukla Alman kaynaklarına dayanılarak hazırlanan çalışmalardan farklı bir yöntem izlenerek çalışmanın özgünlüğü ortaya konulmaya çalışılmıştır. Sonuç olarak çalışma Türk-Alman ittifakının savaş sırasındaki uyumunu belirli bir saha üzerinde tespit etmeye çalışarak da bir beyin fırtınasının oluşmasına aracılık etmeyi arzulamaktadır. Bu beyin fırtınası neticesinde ortaya çıkacak çalışmalarla Türk-Alman ilişkilerinin daha net bir şekilde okunması hedeflenmektedir.

Anahtar Kelimeler

Birinci Dünya Savaşı, Fritz Klein, Irak, İran, Türk-Alman İttifakı

Kaynakça

• Kaynakça
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA)
• Dâhiliye Nezareti, Emniyet-i Umumiye, Ecnebi Kalemi (DH. EUM. ECB.)
• Dâhiliye Nezareti, Emniyet-i Umumiye, 7. Şube (DH. EUM. 7. ŞB.)
• Dâhiliye Nezareti, Şifre Kalemi (DH. ŞFR.)
• Hariciye Nezareti, Siyasî Kısım, (HR. SYS.)
• Kaynak Eserler
• Abbas, Ziya., Irak’ta Şii Merciliği’nin Siyasî Rolü, Önsöz Yayıncılık, İstanbul 2013.
• Alkan, M. Nail., ‘‘Hayranlık, Dostluk ve Çıkar Üçgeninde Türk-Alman İlişkileri’’, SDÜ Fen Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, S. 34, (Nisan 2015), s. 35-48.
• Avcı, Remzi, ‘‘İran’da Bir Lawrence: Yüzbaşı Fritz Klein’’, Sosyal Bilimler Genç Akademisyenler Sempozyumu 2, Kadim Akademi, Mardin 2016, s. 52-69.
• Bir Kahramanın Hayatı Dağıstanlı Muhammed Fazıl Paşa -Kafkasya Rusya Türkiye Irak 1nci Cihan Harbi., Yazan: Hadduç Fazıl Dağıstanlı, Doğan Kardeş Matbaacılık Sanayii, İstanbul 1969.
• Bolat, Gökhan., ‘‘Anglo-Persian Oil Company’den British Petroleum’a (BP): İngiltere’nin İran’daki Petrol Macerası’’, History Studies, 5(2), (March 2013), s. 57-77.
• Brockschmidt, Rolf., ‘‘Der deutsche Lawrence von Arabien, Fritz Klein: Der Dschihadist des Kaisers’’, https://www.tagesspiegel.de/kultur/der-deutsche- lawrence-von-arabien-fritz-klein-der-dschihadist-deskaisers/11180002.html Erişim Tarihi: 03.7.2019.
• Cronin, Stephanie., ‘‘İran Milliyetçiliği ve Devlet Jandarması’’, İran ve I. Dünya Savaşı Büyük Güçlerin Savaş Alanı, Edit., Touraj Atabaki, Çev., Gül Çağalı Güven, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2010, s. 45-69.
• Çağlayan, K. Tuncer., ‘‘Afganistan’da Bir Türk-Alman Heyetinin Faaliyetlerine Karşı İngiltere’nin Politikaları’’, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, C. XVII, S. 50, (Temmuz 2001), s. 409-428.
• Çolak, Mustafa., Alman İmparatorluğu’nun Doğu Siyaseti Çerçevesinde Kafkasya Politikası (1914-1918), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2006.
• Ende, Werner., ‘‘Iraq in World War I: The Turks, the Germans, and the Shi’ite Mujtahids’ Call for Jihad’’, Proceedings of the Ninth Congress of the Union Europeenne des Arabisants et Islamisants, Amsterdam,1st to 7th September 1978, Leiden 1981, s. 57-71.
• Erickson, Edward J., Size Ölmeyi Emrediyorum! Birinci Dünya Savaşı’nda Osmanlı Ordusu, Çev., Mehmet Tanju Akad, Kitap Yayınevi, İstanbul 2011.
• Ettehadiyyeh, Mansoureh., ‘‘İran Geçici Hükümeti’’, İran ve I. Dünya Savaşı Büyük Güçlerin Savaş Alanı, Edit., Touraj Atabaki, Çev., Gül Çağalı Güven, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2010, s. 9-28.
• Falkenhayn, Eric von., Birinci Dünya Savaşı’nda Almanya, Çev., Kurmay Yarbay Bursalı Mehmet Nihat, Yay., Hz., Faruk Yılmaz, İz Yayıncılık, İstanbul 2012.
• Goltz, Colmar Von Der., 20. Yüzyılın Başlarında Osmanlı-Alman İlişkileri ‘‘Golç Paşa’nın Hâtıratı’’, Çev., E. Kay. Salih Mayakuşu, Yay., Hz., Faruk Yılmaz, İz Yayıncılık, İstanbul 2012.
• Gunkel, Christoph., ‘‘Deutsche Geheimmission in Persien, Hauptmann Kleins Heiliger Krieg’’, https://www.spiegel.de/einestages/deutsche-orientmission-im-ersten-weltkrieg-a-1003781.html Erişim Tarihi: 4.7.2019.
• Hanioğlu, M. Şükrü, ‘‘Ottoman Jihad or Jihads, The Ottoman Shî’î Jihad, the Successfull One’’, Jihad and Islam in World War I, Edit., Erik-Jan Zürcher, Leiden University Press, (2016), s. 117-134.
• Hughes, Thomas L., ‘‘The German Mission to Afghanistan, 1915-1916’’, German Studies Review, Vol., 25, No., 3, (October 2002), s. 447-476.
• Irak Cephesi’nden Burma’ya Savaşın ve Esaretin Günlüğü Taşköprülü Mehmet Efendi., Yay., Hz., Mesut Uyar-Ahmet Özcan, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2015.
• İran İmparatorluğu Dışişleri Bakanlığı Diplomatik Belgeleri İran’ın Tarafsızlığı., Çev., Bilge Bulut, Pencere Yayınları, İstanbul 2009.
• Karabekir, Kâzım., I. Dünya Savaşı Anıları, Yay. Hz., Ziver Öktem, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2018.
• Karbi, Bilge, ‘‘Çek Şarkiyatçı Alois Musil’in Birinci Dünya Savaşı’nda Osmanlı Devleti’ndeki Faaliyetleri: Cihad, Eğitim-Kültür ve Şark Misyonu’’, Türk Tarihine Dair Yazılar- Dede Korkut’un İzinde 30 Yıl; Prof. Dr. Üçler Bulduk’a Armağan, Edit., Alparslan Demir, Gece Kitaplığı, Ankara 2017, s. 151-178.
• Keleşyılmaz, Vahdet., ‘‘I. Dünya Savaşı’nda Osmanlı Devleti’nin Afganistan’a Yönelik Girişimleri’’, Uluslararası Asya ve Kuzey Afrika Çalışmaları Kongresi, Ankara 2012, s. 1831-1844.
• Kılıç, Selami., ‘‘Birinci Dünya Savaşı’na Uzanan Süreçte Türk-Alman Yakınlaşması’’, 1914’ten 2014’e 100’üncü Yılında Birinci Dünya Savaşı’nı Anlamak, Harp Akademileri Komutanlığı Stratejik Araştırmalar Enstitüsü, İstanbul 2014, s. 91-155.
• Koloğlu, Orhan., Curnalcilikten Teşkilatı Mahsusa’ya, Kırmızı Kedi Yayınları, İstanbul 2017.
• Kon, Kadir., ‘‘Kut’ül Amare Zaferinde Alman Faktörü: Birinci Dünya Savaşı’ndaki Türk-Alman İttifakının Irak Cephesi’ndeki Yansımaları’’, Cumhuriyet Tarihi Araştırmaları Dergisi, Yıl 15, S. 29, (Bahar 2019), s. 87-122.
• __________., ‘‘Almanya’nın İslâm Stratejisi Mimarlarından Max Von Oppenheim ve Bu Konudaki Üç Memorandumu’’, Tarih Dergisi, S. 53, (2011/1), İstanbul 2012, s. 211-252.Kress, von., Son Haçlı Seferi Kuma Gömülen İmparatorluk, Çev., Tahir Balaban, Yeditepe Yayınevi, İstanbul 2007.
• Kurt, Burcu., ‘‘Discovery of Oil and Oil Based Enviromental Pollution in Ottoman Iraq: The Incident of Mohammarah (1913-1914)’’, Avrasya İncelemeleri Dergisi, IV/2, (2015), s. 162-177.
• Kurtcephe İsrafil-Balcıoğlu., Mustafa, ‘‘Birinci Dünya Savaşı Başlarında Romantik Bir Türk-Alman Projesi -Rauf Bey Müfrezesi-’’, OTAM, S. 3, (1992), s. 247-269.
• Mcmeekin, Sean., The Berlin-Baghdad Express: The Ottoman Empire and Germany’s Bid for World Power, Harvard University Press, Cambridge Massachusetts 2010.Mühlman, Carl., İmparatorluğun Sonu 1914, Çev. Kadir Kon, Timaş Yayınları, İstanbul 2009.
• Nogales, Rafael de., Osmanlı Ordusunda Dört Yıl (1915-1919), Çev., Vedii İlmen, Yaba Yayınları, İstanbul 2008.
• Özgüldür, Yavuz., ‘‘Yüzbaşı Helmut Von Moltke’den Müşir Liman Von Sanders’e Osmanlı Ordusunda Alman Askeri Heyetleri’’, OTAM, S. 4, (1993), s. 297-307.
• Pomiankowski, Joseph., Osmanlı İmparatorluğunun Çöküşü 1914-1918 I. Dünya Savaşı, Tercüme: Kemal Turan, Kayıhan Yayınları, İstanbul 2014.
• Sanders, Liman von., Türkiye’de Beş Sene, Çev., Osmanlı Genelkurmayı Askeri Tarih Encümeni Tercüme Heyeti, Yay., Hz., Muzaffer Albayrak, Yeditepe Yayınları, İstanbul 2013.
• Sarısaman, Sadık., ‘‘Ömer Naci Bey Müfrezesi’’, Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Dergisi Atatürk Yolu, S. 16, (1997), s. 501-513.
• ______________., ‘‘Birinci Dünya Savaşı Sırasında İran Elçiliğimiz İle İrtibatlı Bazı Teşkilat-ı Mahsusa Faaliyetleri’’, OTAM, 7, (1996), s. 209- 217.
• Seidt, Hans-Ulrich., ‘‘From Palestine to the Caucasus-Oskar Niedermayer and Germany’s Middle Eastern Strategy in 1918’’, German Studies Review, Vol., 24, No., 1, (February 2001), s. 1-18.
• Sonat, Ramazan., Harb-i Umûmî’de Bağdat (1914-1918), (Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış Doktora Tezi), Ankara 2017.
• _____________., ‘‘İngiliz Arşiv Belgelerine Göre XX. Yüzyılın Başında Rusya’nın İran’a Yönelik Stratejileri ve Faaliyetleri’’, History Studies International Journal of History, Vol., 10, Issue 2, (March 2018), s. 141-159.
• Soytürk Mete., ‘‘1. Dünya Savaşında Türkiye ve İran’da Görevli İsveçli Subaylar ve İsveçliler Konuşuyor’’, https://www.yenihaber.be/yazar-gorus/isvecli-subaylar-ibolum-dr-mete-soyturk.html Erişim Tarihi: 30.7.2019.
• Topcu, Elmas., ‘‘Yüz Yıllık İşbirliğinin Üstünü Örttüğü Suçlar’’, Agos, 13 Aralık 2014, http://www.agos.com.tr/tr/yazi/9929/yuz-yillik-isbirliğinin- ustunu-orttugu-suclar Erişim Tarihi: 23.7.2019.
• Trumpener, Ulrich., ‘‘Suez, Baku, Gallipoli: The Military Dimensions of the German-Ottoman Coalition, 1914-1918’’, Coalition Warfare An Uneasy Accord, Edit., Keith Neilson-Roy A. Prete, Wilfrid Laurier University Press, Waterloo, Ontario 1983, s. 29-51.
• Türkmen, Zekeriya., ‘‘Birinci Dünya Harbinde Irak Cephesinde Türk-İngiliz Mücadelesi’’, 1914’ten 2014’e 100’üncü Yılında Birinci Dünya Savaşı’nı Anlamak, Harp Akademileri Komutanlığı Stratejik Araştırmalar Enstitüsü, İstanbul 2014, s. 381-433.
• Veltzke, Veit., Unter Wüstensöhnen Die deutsche Expedition Klein im Ersten Weltkrieg, Nicolai Verlag, Berlin 2014.
• ___________., “Heiliger Krieg’’: “Scheinheiliger Krieg’’: Hauptmann Fritz Klein und seine Expedition in den Irak und nach Persien 1914-1916”, Erster Weltkrieg und Dschihad: Die Deutschen und die Revolutionierung des Orients, Edit., Wilfried Loth, Marc Hanisch, Oldenbourg Verlag, München 2014, s. 119-144.