OSMANLI DEVLETİ’NDE SATIN ALINAN ÖZEL KÜTÜPHANELER / KOLEKSİYONLAR: BELGESEL - METODOLOJİK BİR İNCELEME

Yıl 2021, Cilt: 40 Sayı: 70, 276 - 341, 30.09.2021

Hakan Anameriç

https://doi.org/10.35239/tariharastirmalari.929546

Cited By: 1

Öz

Özel kütüphaneler, kurucusunun/sahibinin özel ilgi ve meraklarını yansıtan çoğu zaman bir kurulma hikâyesine sahip kimi zaman uluslararası önem ve değer atfedilen birikimlerdir. Bilim, kültür ve edebiyat alanlarında insanlık tarihine yön veren değerlerin üretildiği coğrafyalarda gelişmeye başlayan özel kütüphaneler, kişisel merak, ilgi ve alışkanlık yönelimleri içerisinde kendine has özelliklere sahip olmuşlardır. Her biri kurucusunun/sahibinin karakterini yansıtan bu birikim, süreç içerisinde benzer alanlara ilgi duyan kişiler tarafından da ilgi görmeye başlamıştır. Sahip olduğu eserlerin bilimsel çalışmalarda kullanılmasına izin veren özel kütüphane sahipleri, kendi alanları ile ilgili önemli kaynakları toplamak için büyük çaba sarf etmişlerdir. Sayıca nadir, içerik olarak yeterli ve bilgilendirici ve ithaflı eserleri de birikimlerine katmaya hedefleyen ve çoğunun bunu bir tutku haline getirdiği kütüphane sahipleri, dermelerini geliştirmek için bilim, edebiyat ve kültür camiasıyla yakın ilişkide bulunmuş, şahsî dostluklar kurmuş, çoğu kütüphanelerinin değeri ile saygı ve hürmet görmüşlerdir. Bu kütüphaneler sayı, içerik/konu ve nadirlik özelliklerinin biri veya birkaçına sahip dermeleri ile sadece kişilerin değil devlet kurumlarının da dikkatini çekmiştir. Türk kültüründe de farklı coğrafyalarda sayısız örneklerine rastlanan özel kütüphaneler, aynı zamanda kitap kültürünün de yaygınlaşmasına aracı olmuştur. Devlet yöneticileri, bürokratlar, bilim insanları, edebiyatçılar, sanatçılar gibi bilgi, merak ve okuma ile doğrudan ilişkili kesimlerde daha sıklıkla örneklerine rastlanan özel kütüphaneler, zaman içerisinde kurucularının/sahiplerinin yaşayış tarzları, insanlığa katkıları ve kuruluş, gelişim hikâyeleri ile tanınmışlardır. Bu tür kütüphaneler Doğu ve Batı kültürlerinde kimi zaman bir aileye veya hanedana ait olarak da kurulmuş ve geliştirilmiştir. Ancak kurucularının/sahiplerinin vefatları ya da kütüphaneleri ile ilgilenemeyecek durumda kaldıklarında kısa sürede dağılmışlar, varislerinin de elde olmayan nedenlerle ilgisiz kalmaları sonucunda farklı kişilere satılmışlardır. Bu özel kütüphaneler çoğu zaman diğer meraklılar tarafından -koleksiyoner, sahaf, antikacı, eskici- tarafından satın alındığı gibi genelde toplum tarafından tanınan ön plana çıkmış yerli ve/veya yabancı kişilerin özel kütüphanelerini kamu kurumları da gerekli araştırmaları da yaparak satın almıştır. Bu çalışmada kütüphanelerin kurumsallaşmaya başladığı XIX. yüzyılın ortalarından bilimsel ve kültürel bir gereksinim haline geldiği XX. yüzyılın ilk çeyreğine kadar olan tarihsel dönemde (1850-1922) ele alınan özel kütüphanelerin satın alınma süreci, süreç içerisinde geçirmiş olduğu muamele ve günümüzdeki durumları arşiv belgelerine dayalı olarak incelenerek değerlendirmelerde bulunulmuş, bu koleksiyonların izinin sürülmesinde kanıt olarak arşiv belgelerinden ve diğer kaynaklardan nasıl faydalanılması gerektiği konusunda metodolojik bakımdan görüş ve öneriler sunulmaya çalışılmıştır. Çalışmada arşiv belgelerinin kanıt niteliğinin ve belgeler üzerindeki bileşenlerin doğrulanması sürecinin somutlaştırılması amacıyla Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi fonlarından arşiv belgelerinden konuyla ilgili örnekler tespit edilmiş ve açıklamalar bu örnek belgeler üzerinden yapılmıştır.

Anahtar Kelimeler

özel kütüphaneler, Osmanlı kütüphaneleri, kitap satın alma, derme geliştirme, kitap koleksiyonculuğu

Teşekkür

Çalışmanın istenilen düzeye erişmesinde değerli katkılarından dolayı Doç. Dr. Seza Sinanlar Uslu, Doç. Dr. Robert Langer, Dr. Saro Dadyan, Dr. Pervin Bezirci, Dr. Torab Najjari, Öğr. Gör. Selçuk Aydın, İrfan Akça, Müslüm Yıldız, Gülcan Palo ve Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Kütüphanesi’ne teşekkür ederim. Çalışmada kullanılan gazete ve eski harfli Türkçe dergilere Millî Kütüphane, Türk Tarih Kurumu ve İSAM dijital koleksiyonlarından erişilmiştir.

Kaynakça

• “Akademi yangını tahkikatı: Yangının kasit eseri olması ihtimali kuvvetli”. Akşam, (10583, 2 Nisan 1948).
• Akın, A., Münif Paşa’nın ve Türk Kültür Tarihindeki Yeri, 2. Baskı, Atatürk Kültür Merkezi, Ankara 2014.
• [Ali Emirî]. “Mecmua Serlevhası Altında Bu Mektuptan Bahisle Bazı İzahat ve Hazine-i Hassa Müsteşar ve Muhasebeci-i Esbakı Halis Efendi’nin Kitapları”, Osmanlı Tarih ve Edebiyat Mecmuası, Sayı 2/14, 1335/1919, ss. 266-267.
• [Ali Emirî], “Yine Halis Efendi’nin Ketm ve İza’a-i Kütüb Meselesi”, Osmanlı Tarih ve Edebiyat Mecmuas,ı Sayı 2/15, 1335/1919 ss. 229-234.
• [Ali Emirî], “Yine Halis Efendi’nin Ketm ve İza’a-i Kütüb Meselesi”. Osmanlı Tarih ve Edebiyat Mecmuası, Sayı 2/16, 1335/1919, ss. 331-334.
• Alphabetical Index to the Astor Library or Catalogue with Short Titles of the Books: Now Collected and of the Prepared Accessions as Submitted to the Trustees of the Library for Their Approval, R. Craighead. New York, NY., 1851.
• Anameriç, H., “Vakıf Kütüphaneleri”, Bilgi Merkezleri: Kütüphane-Arşiv-Müze, Ed. Hüseyin Odabaş ve Mehmet Ali Akkaya, Hiperlink Yayınları, Ankara 2019, ss. 306-343.
• Anameriç. H., “Sultan II. Abdülhamid Döneminde Kütüphane Kurumu Anlayışının Değişimi”, Sultan II. Abdülhamid Sempozyumu 20-21 Şubat 2014, Selanik, Sosyo-Kültürel Hayat - Sanat - Basın Bildiriler 3. Cilt , Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2016, ss. 7-49.
• Archives Historique et Litteraires du Nord de la France et du Midi de la Belgique Nouvelle Series, Tome 6, Bureau des Archive, Valencienne, 1847.
• Arusoğlu, S., (1988). Türkiye’de Fransızca Basın (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul Üniversitesi, İstanbul 1988.
• Bezirci, P., Geçmişten Geleceğe Açılan Kapı: İstanbul Üniversitesi Merkez Kütüphanesi 2012-2020, Hiper Yayın, İstanbul 2020.
• Çakır, C., ve Akar, Ş. K., “İktisat Eğitiminin Beşiği: İ.Ü. İktisat Fakültesi’nin Kuruluşu”, İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası, Sayı 49, 1998, ss. 271-310.
• Çinili, O. “İstanbul’un Gezilecek ve Görülecek Yerleri: Ortaköy”, Vakit ,(10556, 28 Şubat 1947).
• “Darülfünun kütüphanesinde 120 bin cilt kitap kaç zümreye ayrılabilir?”, Vakit, (4431, 5 Mayıs 1930).
• “Darülfünûnu Şâhâne Nizamnâmesi”, Düstûr 1. Tertib C. 7., Başvekâlet Devlet Matbaası,.Ankara 1941.
• Dener, H., Süleymaniye Umumî Kütüphanesi, Maarif Basımevi, İstanbul, 1957.
• “Devlet Güzel Sanatlar Akademisi 90. Yıl”. Yayın Yönetmeni Mustafa Cezar, [yayl.. y.], İstanbul 1973.
• Duman, H., “Beyazıt Devlet Kütüphanesi’nin Dünü-Bugünü-Geleceği”, Beyazıt Devlet Kütüphanesi 100 Yaşında, Haz: Hasan Duman, Türk Kütüphaneciler Derneği İstanbul Şubesi Yayınları, İstanbul 1984, ss. 1-22.
• “Dün gece Güzel Sanatlar Akademisi yandı”, Ulus, (2 Nisan 1948).
• Ebuzziya Tevfik, “Münif Paşa”, Yeni Tasvir-i Efkâr, (251-253, 10-12 Şubat 1910).
• Egglmaier, H. H., “Rigler, Lorenz (1815-1862), Mediziner”, Österreichisches Biographisches Lexikon (1815-1950) Lfg. 42, Band 9, 1985. https://www.biographien.ac.at/oebl/oebl_R/Rigler_Lorenz_1815_1862.xml
• Erkal, M., “Beytülmal”, TDV İslam Ansiklopedisi c. 6, Türk Diyanet Vakfı, İstanbul 1992, ss. 90-94.
• Erünsal, İsmail E., “Tanzimat Sonrası Türk Kütüphaneciliği ile İlgili Belgeler”, Osmanlı Araştırmaları, Sayı 31, 2008, ss. 229-339.
• Gökman, M., Beyazıt Umumî Kütüphanesi: Restorasyondan Sonra Yeni Hüviyetiyle, Maarif Vekâleti, Ankara 1956.
• Güleç, İ., “Kuruluşunun Yetmiş Altıncı Yılında İstanbul Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Kütüphanesi”, Müteferrika, Sayı 13 (Kış 2000/2), 2000, ss. 235-246.
• “Halis Efendi Kütüphanesi Maarif Nezareti Tarafından 50000 Liraya İştira Edildi”, İkdam, (7404, 21 Eylül 1333).
• Hitzel, F., “Un parcours inattendu du Tarn aux rivages du Bosphore ou la vie de Régis Delbeuf (1854-1911)”, Collection Turcica XIX: Penser, Agir et Vivre dans l’Empire Ottoman et en Turquie Études Réunies pour François Georgeon, Editeurs Nathalie Clayer et Erdal Kaynar, Walpole-MA. Peeters, Paris; Louvain 2013, ss. 199-215.
• İktisat Fakültesi İçtimaiyat Enstitüsü Hakkında Kuruluşunun XX.ci Yılı Münasebetile Rapor (1934-1954), İstanbul Üniversitesi, İstanbul, 1955.
• İnal, İbnülemin Mahmud Kemal, Son Asır Türk Şairleri C. 2, Devlet Basımevi,.İstanbul 1938.
• İnal, İbnülemin Mahmud Kemal, Son Sadrazamlar C III. 3. Baskı, Dergâh Yayınları, İstanbul 1982.
• İnal, İbnülemin Mahmud Kemal, Son Sadrazamlar C IV, 3. Baskı, Dergâh Yayınları, İstanbul 1982.
• İnalcık, H., “Türkiye’de Modern Tarihçiliğin Kurucuları”, Muhafazakâr Düşünce, Sayı 2 (7, Kış), 2006, ss. 1-44.
• İnalcık, G., “Nikolay Federoviç Katanov Kütüphanesinin Türkiye’ye Getirilmesine Dair Bir İnceleme”, MUTAD, Sayı 7/2, 2020, ss. 361-376.
• Jäger, Georg Wittmann, R., “Der Antiquariatsbuchhandel”, Geschichte des deutschen Buchhandels im 19. Und 20. Jahrhundert: Band 1: Das Kaiserreich 1871-1918 Teilband 3, Editor Georg Jäger, Walter de Gruyter GmbH, Berlin; New York, NY 2010.
• Kaçalin, Mustafa S. ve Türkoğlu, İ., “Nikolay Fyodoroviç Katanov”, TDV İslam Ansiklopedisi c. 25, Türk Diyanet Vakfı, İstanbul 2005, ss. 28-29.
• Kırmızı, A., “Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Maliye Nazırları (1839-1922)”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, Sayı 1/1, 2003, ss. 27-114.
• Knopf, S., Buchstadt Leipzig: Der Historische Reiseführer, Christoph Links Verlag GmbH, Berlin 2011.
• Kokova, I., Nikolay Federoviç Katanov, Çev: Muvaffak Duranlı, Türk Dil Kurumu Yayınları,.Ankara 1998.
• Köprülü, O., “Münif Paşa’nın Hayatı ve Tahran Sefirlikleri Münasebetiyle İran Hakkında Bazı Vesikalar”, İran Şehinşahlığının 2500. Kuruluş Yıldönümüne Armağan, MEB, İstanbul 1971, ss. 277-292.
• Kütübhâne-i ‘Umûmî Defteri, Mahmud Bey Matbaası, İstanbul (Tarihsiz).
• Kütükoğlu, Mübahat S., Osmanlı Belgelerinin Dili (Diplomatik), 4. Baskı, Türk Tarih Kurumu, Ankara 2018.
• Leipziger Adress-Buch für 1897, Sechtsundliebzigler Jahrgang, Universitäts Buchhändler, Leipzig 1897.
• Leipziger Adress-Buch für 1917, 96. Jahrgang.: August, Scherl Deutsche Adreßbuch GmbH, Leipzig 1917.
• Lüfling, H.. “Fock, Gustav”, Neue Deutsche Biographie vol. 5. 1961. https://www.deutsche-biographie.de/pnd131842110.html#ndbcontent
• MacFarlane, C., Constantinople in 1828: A Residence of Sixteen Months in the Turkish Capital and Provinces: With an Account of the Present State of the Naval and Military Power, and of the Resources of the Ottoman Empire, Saunders and Otley, London 1829.
• Mahmûd Cevad İbnü’ş-Şeyh Nâfî, Maarif-i Umûmiye Nezâreti Târihçe-i Teşkilât ve İcrââti -XIX. Asır Osmanlı Maârif Tarihi-. Haz: Taceddin Kayaoğlu, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2001.
• Monguş, Zoya Mytpiyiylaevna. “Rus Bilimi Gününe: N. F. Katanov’un İstanbul’daki Kütüphanesi”, Çev. Sevim Hacıoğlu. Türkiyat Mecmuası, Sayı 21 (Güz), 2011, ss. 446-451.
• “Necrologie [G. F. Vallon]”, Gazette Medicale D’Orient, No: 2, Mai 1859.
• “Necrologie: J.-B. Verbeyst”, Dans Messager des Sciences Historiques et Archives et Arts de Belgique (508). Recueil public par J. de Saint-Genois, J. P. Serrure, A. van Lokeren et P. C. van der Meersch. Gand: L. Hebbelynck, 1849.
• “Notiz.”. Zeitschrift der K. K. Gesellschaft der Aerzte zu Wien, (Zweiter Jahrgagng 34, 18 August 1856).
• Okan, N. A., “Ortaköyün Kuruluşu (İstanbul Semtlerinin Kuruluşu - Tefrika No.47)”, Akşam, (6133-71, 2 Şubat 1935).
• Oral, M., “Türkoloji Tarihinde 1926 Bakü Türkiyat Kongresi”, Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, Sayı 17, 2004, ss. 109-129.
• Özcan, M. T., “İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesinin Kurumsallaşmasının Tarihçesi”, İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Mecmuası, Sayı 51/1-2, 2003, ss. 85-174.
• Özcan, T., “Muhallefât”, TDV İslam Ansiklopedisi c. 30, Türkiye Diyanet Vakfı, İstanbul 2005, ss. 406-407.
• Pakalın, M. Z., Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü I (I. Fasikül), 3. Baskı, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul 1983.
• Sahillioğlu, Halil. (1991). “Askerî”. TDV İslam Ansiklopedisi c. 3, Türk Diyanet Vakfı, İstanbul 1991, ss. 88-489.
• Samsinger, E., “Vom wiener Dioskurides zu den Begrundern der modernen in Konstantinopel”, Österreich in İstanbul III. K. (u.) K. Prösenz im Osmanischen Reich, Editor Elmar Samsinger, LIT Verlag, Wien 2018, ss. 247-298.
• Sanayi-i Nefise Mektebi Talimatname ve Ders Programları, Mahmud Bey Matbaası, Dersaadet 1327/1911.
• Sayar, Z., “G. S. Akademisi İçin!...”. Arkitekt: Mimarlık, Şehircilik ve Belediyecilik Dergisi, Sayı 5/243-244, 1952, ss. 49-50.
• Serezli, E., “İstanbul Kütüphaneleri”, Türkiye Turing ve Otomobil Kurumu Belleteni, Sayı Kasım-Aralık, 1949, ss. 14-19.
• Siler, A., Türk Yükseköğretiminde Darülfünûn (1863-1933), (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara 1992.
• Sinanlar, S. ve Akın, G., “Pera’da Resim Üretim Ortamı (1844-1916)”, İTÜ Dergisi Sayı 5/1, 200, ss. 43-54.
• Southey, R., Journal of a Tour in the Nederlands in the Autumn of 1815, Houghton, Mifflin and Company, Boston; New York 1902.
• Şehsuvaroğlu, Halûk Y., “İstanbul’da Kütüphaneler”, Türkiye Turing ve Otomobil Kurumu Belleteni, Sayı 255, Nisan, 1963, ss. 11-12.
• Şenalp, L., İstanbul Üniversitesi Merkez Kütüphanesi: Başlangıcından Günümüze, Türk Kütüphaneciler Derneği Yayınları, İstanbul 1998.
• “Tags: Neuigkeiten: Wien”, Fremden Blatt (168, 22 Juli 1859).
• Togan, Z, V., Memoirs: National Existence and Cultural Struggles of Turkistan and Other Muslim Eastern Turks, Çev: H. B. Paksoy, North Charlestun, NC: CreateSpace 2012.
• Tollu, C., “Güzel Sanatlar Akademisi ve Kütüphane”, Yaşayan Sanat, Sayı 6, 1949, ss. 87- 90.
• Türkische Biographischen Index A-E, Haz: Jutta Cikar, De Gruyter Saur, München 2004.
• Uslu, S. Sinanlar, “Un Critique Française à Constantinople: Régis Delbeuf (1857-1911)”, Synergies Turquie, Sayı 6, 2013, ss. 141-150.
• “Verbeyst, célebre bouquiniste à Bruxelles”, Bulletin du Bibliophile No: 9, 1859, ss. 405-407.
• Yörük, A. A., Mekteb-i Hukuk’un Kuruluşu ve Faaliyetleri (1878-1900), (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul 2008.
• Yörük, S., “İstanbul Arkeoloji Müzeleri Kütüphanesi”, Türk Edebiyatı Sayı Ocak 90, 1990, ss. 60-63.
• [Yusuf Akçura], “Profesör Katanof Kütüphanesinin Satın Alınması”, Türk Yurdu, Sayı 6/66, s. 192, 15 Mayıs 1330.
• “Zur Tagesgeschichte”, Wiener Zeitung, (190, 17 August 1856).