HOCEND MÜDAFAASI VE BİR DİRENİŞ ÖRNEĞİ: TİMUR MELİK

Yıl 2021, Cilt: 40 Sayı: 70, 170 - 189, 30.09.2021

Meryem Doygun

https://doi.org/10.35239/tariharastirmalari.948841

Cited By: 2

Öz

Türk-İslam âlemi için en büyük felaketlerden biri olarak tesmiye edilen Moğol istilası sırasında Hârezmşahlar’ın hâkimiyeti altındaki şehirler tek tek viran edilmiş mezkûr coğrafya hallaç pamuğu gibi dağıtılmıştır. Ancak bu şehirlerin tamamına yakınında Moğol tahakkümüne şecaatle mukavemet gösterilmiş buralara tayin edilen emîrler ve kumandanlar ya da şehir ahalisi umumiyetle direnişi intihap ederek dikkate şayan mücadele örnekleri göstermişlerdir. Siriderya (Seyhun) nehrinin sol kıyısı boyunda kâin Hocend (Hucend) şehrinin cesur emîrlerinden Timur Melik’in Moğol ordularının tazyikine karşı yanında az sayıdaki adam ile son ana kadar direnişi ve kısıtlı imkânlara rağmen bulduğu çözüm yolları ile Moğolların tahakkümünü kırması bunun serencamıdır. XIII. yüzyılın önemli müelliflerinden Atâ Melik Cüveynî’nin “eğer Rüstem Pehlivan onun zamanında olsa idi ona seyis dışında bir şey olmazdı” sözleri tarihî hakikat mesabesindedir. Bu çalışma ile bir şehrin tarihi ile bütünleşen müdafaa örneği ve Moğol istilasına karşı şehirlerin kolayca teslim olduğu tezinin tarihî hakikate mugayir olduğu dönemin kaynaklarına dayanılarak gösterilmeye çalışılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Moğol istilası, Hârezmşahlar, Hocend, Timur Melik, müdafaa

Kaynakça

• Abbott, Jacob, History of Genghis Khan, Harper&Brothers Publishers, New York 1873.
• Abdullah b. Fazlillâh Vassâf, Târîh-i Vassâfü’l-Hazret, (Tsh. Ali Rızâ Hâciyân Nejâd), C. IV., Müessese-yi İntişârât Danişgâh-i Tahran, Tahran 1388.
• Ahmed b. Ebî Yâkub, el-Büldân, (Trc. Doktor Muhammed İbrahim Âyetî), Bongah-i Tercüme ve Neşr-i Kitab, Tahran 1343.
• Alaaddin Ata Melik Cüveynî, Tarih-i Cihan Güşa, (Çev. Mürsel Öztürk), TTK Yayınları, Ankara 2013.
• Âştiyânî, Abbas İkbâl, Târîh-i Mogul ez Hamle-yi Çengiz ta Teşkîl-i Devlet-i Tîmûrî, Müessese-i İntişârât-i Emîr Kebîr, Tahran 1388.
• Atamelik b. Muhammed Cüveynî, Târîh-i Cihângüşâ-yi Cüveynî, (Tsh. Muhammed b. Abdulvahab Kazvînî), İntişârât-i Hermes, Tahran 1387.
• Barkhausen, Joachim, İmperatûrî Zerd Çengîz Han ve Ferzendâneş, (Trc. Erdeşîr Nîkpûr), Çaphane-i Daverpenah, Tahran 1346.
• Barthold, V. V., Moğol İstilâsına Kadar Türkistan, (Haz. Hakkı Dursun Yıldız), TTK Yayınları, Ankara 1990.
• Beyânî, Şîrîn, Dîn ü Devlet der Îrân Ahd-i Mogul, C. I., Merkez-i Neşr-i Dânişgâhî, Tahran 1389.
• Bosworth, C. E., “Khudjand(a)”, EI2 (İng.), C. V., Leiden 1986, s. 45-46.
• Brent, Peter, The Mongol Empire, Weidenfeld and Nicolson, London 1976.
• Bretschneider, E., Mediaeval Researches from Eastern Asiatic Sources, Vol. I., London 1888.
• Brockelmann, Carl, İslam Ulusları ve Devletleri Tarihi, (Çev. Neşet Çağatay), TTK Yayınları, Ankara 2002.
• Buell, Paul D., Historical Dictionary of the Mongol World Empire, The Scarecrow Press, Oxford 2013.
• Buniyatov, Ziya, A History of the Khorezmian State Under the Anushteginids 1097-1231, IICAS, Samarkand 2015.
• Burgan, Michael, Empire of the Mongols, Facts on File, New York 2005.
• Destgayb, Abdulali, Hücum-i Ordu-yi Mogul be İran, İntişârât-i İlm, Tahran 1367.
• Devlet, Nadir, Avrasya Fatihi Cengiz Han, İstanbul 2010.
• Diyanet, Ali Ekber, “Çengiz”, Dâ’iretü’l-Ma’ârif-i Bozorg-i İslâmî, C. XIX., Tahran 1395, s. 391-396.
• D’ohsson, M. Baron C., Moğol Tarihi, (Çev. Ekrem Kalan-Qiyas Şükürov), IQ Kültür Sanat Yayıncılık, İstanbul 2006.
• Doygun, Meryem, “Moğollar Karşısında Farklı Mekânlarda Mükerrer Hatalar: Otrar ve Kösedağ Karşılaştırması”, 1243 Kösedağ Savaşı ve Anadolu’nun Moğollar Tarafından İşgali, Cumhuriyet Üniversitesi Yayınları, Sivas 2018, s. 447-458.
• Ebu’l-Gazi Bahadır Han, Şecere-i Türk, (Baron Desmaisons), Akademiye-i İmparatoriye, Petersburg 1871.
• Ebulkasım b. Ahmed Ceyhânî, Eşkâl-el Âlem, (Trc. Ali b. Abdulselam Kâtib), Meşhed 1368.
• Ebü’l-Kāsım Ubeydullāh b. Abdillâh İbn. Hurdâzbih, el-Mesâlik ve’l-Memâlik, Brill, Leiden 1889.
• Ebü’l-Ferec, Abûl-Farac Tarihi, (Çev. Ömer Riza Doğrul), C. II., TTK Yayınları, Ankara 1999.
• Ebü’l-Fidâ, Takvîmü’l-Büldân, (Trc. Abdülmuhammed Âyetî), İntişârât-ı Bünyâd-ı Ferheng-i İran, Tahran 1349. Ebü’l-Hasen Ahmed b. Yahyâ Belâzürî, Fütûhu’l-Büldân, (Trc. Muhammed Tevekkül), Neşr-i Nokre, Tahran 1337.
• Gıyâsüddîn b. Hümâmiddîn el-Hüseynî Hândmîr, Habîbü’s-Siyer, (Mkd. Celâleddîn-i Hümâyî), C. II-III., İntişârât-i Hayyam, Tahran 1380.
• Grousset, Rene, Stepler İmparatorluğu, (Çev. Halil İnalcık), TTK Yayınları, Ankara 2011.
• Hamdullah Müstevfî, Târîh-i Güzîde, (Nşr. Abdülhüseyin Nevâî), Müessese-i İntişârât-i Emîr Kebîr, Tahran 1394.
• Hartog, Leo De, Cengiz Han, (Çev. Serkan Uzun), Dost Kitabevi, Ankara 2003.
• Hasanzâde, İsmail, Târîh-i İran der Ahd-i Hârezmşahîyan, Bongah-i Tercüme ve Neşr-i Kitab-i Parsa, Tahran 1392.
• Hocendî, Abdulmenan Nasruddîn, “Hocend”, Dânişnâme-i Cihân-ı İslâm, C. XV., Tahran 1390, s. 204-205.
• Howorth, Henry, History of the Mongols, C. I., Longmans, Green and Company, London 1880.
• Hudûdü’l-Âlem Mine’l-Meşrik İle’l-Magrib, (Tsh. Menûçehr Sütûde), Zeban ve Ferheng-i İran, Tahran 1362.
• İbn Arapşah, Fakihet el Hulefa (Cengiz Han Kısmı), (Çev. Şerafettin Yaltkaya), İstanbul 1920.
• İbnü’l-Esîr, İslam Tarihi El-Kâmil Fi’t-Târîh Tercümesi, (Trc. Ahmet Ağırakça vd.,) C. IV., Ocak Yayıncılık, İstanbul 2016.
• İbn Havkal, 10. Asırda İslâm Coğrafyası, (Trc. Ramazan Şeşen), Yeditepe Yayınevi, İstanbul 2014.
• İstahri, Ülkelerin Yolları, (Çev. Murat Ağarı), Ayışığı Kitapları, İstanbul 2015.
• Kafesoğlu, İbrahim, Harezmşahlar Devleti Tarihi (485-618/1092-1221), TTK Yayınları, Ankara 2000.
• Kazvinî, Muhammed, “Hocend ve Hokand”, http://ensani.ir/file/download/article/20120614185909-6011-20.pdf (Erişim Tarihi: 29.05.2021).
• Köprülü, M. Fuad, Tarih Araştırmaları I, (Haz. Yahya Kemal Taştan), Akçağ Yayınları, Ankara 2006.
• Kurtuluş, Rıza, “Hucend”, DİA., C. XVIII., İstanbul 1998, s. 272-273.
• Lârî, Muslihuddîn Muhammed, Mir’atü’l-Edvâr ve Mirhatü’l-Ahbâr, (Tsh. Seyid Celil Sagrevaniyan), C. II., Merkez-i Pejuhişi-yi Miras-ı Mektub, Tahran 1393.
• Minhâc-ı Sirâc el-Cûzcânî, Tabakât-ı Nâsırî, (Tsh. Abdülhayy Habîbî), C. II., İntişârât-i Esâtîr, Tahran 1389.
• Muhammed b. Alî b. Muhammed Şebânkâreî, Mecma’u’l-Ensâb, (Tsh. Mîr Hâşim-i Muhaddis), Müessese-i İntişârât-i Emîr Kebîr, Tahran 1363.
• Muhammed b. Hâvendşâh b. Mahmûd Mîrhând, Târîh-i Ravzatü’s-Safâ, C. VII-VIII., İntişârât-i Esâtîr, Tahran 1380.
• Muhammed b. Necîb Bekrân, Cihannâme, (Çev. Meryem Doygun), Bilge Kültür Sanat Yayıncılık, İstanbul 2021.
• Pâzûki, Rıza, Târîh-i İran ez Mogul ta Afşâriyye, Şirket-i Çaphane-yi Ferheng, Tahran 1316.
• Rahmetî, Muhsin, “Alâeddin Muhammed Hârezmşah”, Dânişnâme-i Cihân-ı İslâm, C. XVI., 1390, s. 307-312.
• Ratchnevsky, Paul, Genghis Khan:His Life and Legacy, Blackwell, Oxford 1991.
• Roux, Jean Paul, Moğol İmparatorluğu Tarihi, (Çev. Ayşe Bereket), Kabalcı Yayınları, İstanbul 2001.
• Reşîdüddin Fazlullah, Câmiu’t-Tevarîh, (Tsh. Behmen Kerîmî), İntişârât-i İkbal, Tahran 1387.
• Sergozeşt-i Çengiz ve Hârezmşahiyan, (Haz. Haşim Recebzâde), Tahran 1386.
• Sütûde, Menûçehr, Âsâr-i Târih-i Verarud ve Hârezm, C. III., Gencine-i Coğrafya-yı Tarih-i İran, Tahran 1388.
• Strange, Guy Le, Doğu Hilâfetinin Memleketleri, (Haz. Adnan Eskikurt-Cengiz Tomar), Yeditepe Yayınevi, İstanbul 2015.
• Sykes, Sir Percy, Târîh-i İrân, (Trc. Seyyid Muhammed Taki Fahrdâî Gîlânî), C. II., Tahran ty.
• Şihâbüddîn Muhammed Hurendizî Zeyderî Nesevî, Sîret-i Celâleddin Mengüberni, (Tsh. Mücteba Minovî), Şirket-i İntişârât-i İlmî ve Ferhengî, Tahran 1365.
• Temir, Ahmet, Moğolların Gizli Tarihi’ne Göre Cengiz Han (Çingiz Han), Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1989.
• Tetevî, Ahmet-Asıf Han Kazvînî, Târîh-i Elfî, C. V., Şirket-i İntişârât-i İlmî ve Ferhengî, Tahran 1382.
• Togan, Zeki Velidi, Cengiz Han (1155-1227), 1970.
• Tunalıoğlu, Engin, “Şecere-i Türk’e Göre Harezm Seferinden Ölümüne Kadar Cengiz Han Devri”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, (Yayınlanmamış Mezuniyet Tezi), İstanbul 1969.
• Velâyeti, Ali Ekber, Îrân ez Hamle-yi Mogol ta Pâyân-i Timuriyan, Müessese-i İntişârât-i Emîr Kebîr, Tahran 1392.
• Yâkut Hamevî, Mu’cemü’l-Büldân, C. II., Sazman-ı Mirâs-ı Ferhengî Kişver, yy, ty.