ORTADOĞU’DA DİNSEL FORMASYONUN DÖNÜŞÜMÜNE DAİR: VEHHÂBÎLİĞİN YÜKSELİŞİ KARŞISINDA TÜRKİYE, İRAN VE HİCAZ’IN DAVRANIŞ KODLARININ ANALİZİ (1918-1926)

Yıl 2023, Cilt: 42 Sayı: 74, 223 - 261, 02.10.2023

Ramazan Sonat

https://doi.org/10.35239/tariharastirmalari.1219985

Öz

Bu çalışma Vehhâbîliğin, Birinci Dünya Savaşı’nın bitimini müteakip Arap Ortadoğu’sundaki yükselişini onun temsilciliğini üstlenen Suûdîlerin, Mekke Emiri Şerif Hüseyin, Türk Millî Mücadele Hareketi Lideri Mustafa Kemal Paşa ve İran’ın hükümranı Rıza Han ile girdiği mücadeleler ve kurduğu münasebetler ekseninde açıklamayı amaç edinmiştir. Suûdîlerin, 1918 yılından sonra hangi araçları kullanarak Vehhâbîliğin yayılmasını sağlamaya çalıştıkları ve bu durum karşısında başta Şerif Hüseyin olmak üzere Ortadoğu’da yer alan diğer önemli güç odaklarının ne gibi aksiyonlar geliştirdikleri bu çalışmanın temel konusunu oluşturmuştur. Bu çerçevede çalışma iki temel üzerine bina edilmiştir. Birincisi, Suûdîlerin önderi İbn Suûd’un savaş sonrası Arap Yarımadası’nda ortaya çıkan güç boşluğunu İngilizlerin desteği ile doldurma girişimi karşısında onun en büyük rakibi Şerif Hüseyin’in Mustafa Kemal Paşa ile inşa etmeye çalıştığı ilişkilere odaklanılmıştır. İkincisi, İran’ın hükümranı Rıza Han’ın Hicaz ve çevresine yönelik Vehhâbî yayılmacılığı karşısında Ankara Hükümeti ile ne tür bir ittifak içerisinde yer almak istediğine yoğunlaşılmıştır. Son olarak çalışmada Vehhâbîliğin Arap Ortadoğusu’nda iyiden iyiye kendisini göstermesine ve İslam’ın kutsal alanları olarak kabul edilen Mekke ve Medine’de taraftar kazanmasına dönemin Mısır Kralı Fuad’ın ne şekilde yaklaştığına kısmen de olsa değinilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Vehhâbîlik, Arap Ortadoğu'su, Suûdîler, Mekke Emiri Şerif Hüseyin, Mustafa Kemal Paşa

Kaynakça

• Al, J.-Qassam, K.H. (1999). Irak ve Kemalizm Hareketi (1919-1923), Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, Ankara. Atabaki, T. (2012). ‘‘Türkiye ve İran’da Hilafet, Ulema ve Cumhuriyetçilik Karşılaştırmalı Bazı Tespitler’’, Türkiye ve İran’da Otoriter Modernleşme Atatürk ve Rıza Şah Dönemleri, der. Touraj Atabaki-Erik J. Zürcher, çev. Özgür Bircan, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul, s. 41-59. Barr, J. (2016). Kırmızı Çizgi, çev. Ekin Can Göksoy, Pegasus Yayınları, İstanbul. Beyoğlu, S. (2019). Medine Müdafaası ve Fahreddin Paşa, Yeditepe Yayınları, İstanbul. Bilge, Mustafa L. (2001). ‘‘Kasîm’’, DİA, C. 24, s. 572.