CENUB-İ GARBİ KAFKAS HÜKÜMETİ VE BÖLGEDEKİ FAALİYETLERİ

Yıl 2019, Cilt: 2 Sayı: 5, 301 - 332, 31.07.2019

Nurhan Aydın Elif Ergün

Öz

1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı neticesinde
Kars, Ardahan ve Batum sancakları savaş tazminatı olarak Rusya’ya verilmişti.
Bu tarihten itibaren 40 yıl boyunca Rus işgalinde kalan bölge, 3 Mart 1918
Brest-Litovsk Antlaşması’nın ardından tekrar anavatana katıldı. Ancak bu durum
uzun sürmemiş ve Birinci Dünya Savaşı’nın sona ermesiyle birlikte imzalanan 30
Ekim 1918 tarihli Mondros Mütarekesi’ne göre Osmanlı Devleti tekrar bölgeyi
boşaltmak zorunda kalmıştı. Bu tarihten sonra da İngilizler bölgede Ermeni ve
Gürcüleri destekleyerek hâkimiyet kurmak istemiş, buna karşın Türk ve Müslüman
halk tarafından da bağımsızlık mücadelesi başlatılmıştı. Silahlı olarak
teşkilatlanan Türk ve Müslüman ahali bir yandan kongreler düzenlerken bir
yandan da bölgesel hükümetler kurmuşlardır. Bu teşkilatlanmaların zirve noktası
hiç kuşkusuz ki Cumhuriyet namını da taşıyan Cenub-i Garbi Kafkas Hükümeti
olmuştur.

Bu çalışmada Elviye-i Selase’de kurulan milli
teşkilatlar, bölgede düzenlenen kongreler, Cenub-i Garbi Kafkas Hükümeti’nin
kuruluş aşamaları ve faaliyetleri ile milli teşkilatların bölge Türklüğünün
korunmasındaki rolü incelenmeye çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Elviye-i Selase, Cenub-i Garbi Kafkas Hükümeti, Rusya, İngiltere

Kaynakça

• ARŞİV KAYNAKLARI
• Cumhurbaşkanlığı Osmanlı Arşivi (COA)
• COA. YB.21.7/56-1.
• COA. HR. SYS. 2453-65/1-11.
• COA. DH. MB. HPS.M.34.100/1-1.
• COA. UMVM.124.176/1-1.
• COA. HR. HMS. ISO.214.5/1-2.
• COA. HR. HMS. ISO.214.5/3-1.
• COA. MV.12.127/1-1.
• COA. MV.212.169/1-1.
• COA. DH. SFR.616.68/1-1.
• COA. HR. SYS.2877.2/1-11.
• Cumhurbaşkanlığı Cumhuriyet Arşivi (CCA)
• CCA. 930.1.2/22-2.
• CCA. 930.1.4/56-2.
• Yayınlanmış Arşiv Belgeleri
• Ermenilerin Türklere Yaptıkları Mezalim ve Soykırımın Arşiv Belgeleri, Haz: İsmet Binark, TBMM Kültür, Sanat ve Yayın Kurulu, Yayın No: 92, Ankara 2001.
• Kitaplar
• Akşin, Sina, Kısa Türkiye Tarihi, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul, 2013.
• Arslanoğlu, Cem Ender, Cenub-i Garbi Kafkas Hükümeti Muvakkata-i Milliyesi, Azerbaycan Kültür Derneği Yayınları:20, 1986.
• Erdoğan, Fahrettin, Türk Ellerinde Hatıralarım, T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1998.
• Gökdemir, Ahmet Ender, Cenub-i Garbi Kafkas Hükümeti, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları: 111, Seri: I, Sayı: A.21, Ankara Üniversitesi Basımevi, Ankara 1989.
• Kırzıoğlu, Fahrettin, Milli Mücadele’de Kars, Kars’ı Tanıtma Derneği, İstanbul, 1960.
• Kırzıoğlu, M.Fahrettin, Kars Tarihi, Cilt:1, Işıl Matbaası, İstanbul, 1953.
• Tanör, Bülent, Türkiye’de Yerel Kongre İktidarları (1918-1920), Cumhuriyet Kitapları, İstanbul, 1998.
• Tansel, Selahattin, Mondros’tan Mudanya’ya Kadar, Cilt:4, MEB Yayınları, Ankara, 1973.
• Tunaya, Tarık Zafer, Türkiye’de Siyasal Partiler, Cilt:2, Genişletilmiş İkinci Baskı, Hürriyet Vakfı Yayınları, İstanbul, 1986.
• Makale ve Tezler
• Altaş, Seyithan, Milli Mücadele’de Elviye-i Selase, Hacettepe Üniversitesi, Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Ankara, 1989.
• Bakan, Mustafa, Milli Mücadele Yıllarında Elviye-i Selase ve Batum, Turkish Studies, International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Volume: 3/7, Fall 2008.
• Bıyıklıoğlu, Tevfik, Mondros Mütarekesi’nde Elviye-i Selase İle İlgili Yeni Vesikalar, Belleten, Cilt: XXI, Sayı: 84, ( Ekim 1957’den ayrı basım), Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1957.
• Dayı, Esin, “1918-1920 Yılları Arasında Iğdır ve Çevresindeki Siyasi Gelişmeler”, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, Sayı:5, 2010.
• Demirci, Hasan, “Cenub-i Garbi Kafkas Hükümeti (17/18 Ocak 1919-Nisan 1919), Kafkaslar Özel Sayısı – III, Yeni Türkiye Stratejik Araştırma Merkezi Yayınları, Sayı: 73, Temmuz-Aralık 2015.
• Derinsu, Esin Dayı, “Milli Mücadele Döneminde Elviye-i Selase ve Nahcivan”, Atatürk Kültür, Dil, ve Tarih Yüksek Kurumu, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, Cilt:22, Sayı: 64-65-66, Ankara, 2006.
• Gencer, Ali İhsan “Berlin Antlaşması”, İslam Ansiklopedisi, Cilt: 5, İstanbul, 1992.
• Gökdemir, Ahmet Ender, “Milli Mücadele’de Elviye-i Selase”, I. Uluslararası Atatürk Sempozyumu, Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, Ankara, 1994.
• Gül, Mustafa, “Elviye-i Selase'nin Osmanlı Devleti'ne İadesi ve Bazı Uygulamalar”, Ankara Üniversitesi Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, Cilt:4, Sayı:15, 1995.
• Kırzıoğlu, M.Fahrettin, “Cihangiroğlu İbrahim Aydın (1874-1948)’daki Milli Mücadele’de Kars ve Atatürk İle İlgili Belgeler”, Belleten, Atatürk, Kültür Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, Cilt: XLVIII, Sayı: 189-190, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 1985.
• Memmedli, Şureddin, Tanrıverdi, Mustafa, “Kars İslam Şurası’nın İlk Reisi Borçalılı Kepenekçi Emin Ağa”, Kafkas Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Sayı:2, Sonbahar 2008.
• Nar, Arzu, Milli Mücadele Döneminde Kars Milletvekilleri ve Faaliyetleri, Kafkas Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Kars, 2006.
• Öztürk, Mustafa, Atatürk Döneminde Türkiye’nin Kafkasya Politikası, Hacettepe Üniversitesi, Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü, Bilim Uzmanlığı Tezi, Ankara, 2005.
• Sarı, Mustafa, “Misak-ı Milli’den İlk Taviz: Batum”, Misak- Milli Özel Sayısı, Yeni Türkiye Stratejik Araştırma Merkezi Yayınları, Yıl: 23, Sayı:93, Ocak-Şubat 2017.
• Saylan, Gürkan Fırat, Piroğlu Fahrettin (Erdoğan) Bey Cenub-i Garbi Kafkas Hükümeti Dâhiliye Nazırı, Atatürk Üniversitesi, Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Erzurum, 2003.
• Tanör, Bülent, “Mondros Mütarekesi Döneminde Türklerin Kurduğu Geçici Hükümetler”, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, Cilt:46, Sayı:1, 1991.
• Yılmaz, Yavuz, Mondros Mütarekesi’nden Kurtuluşa Kars ve Civarında Ermeni Tedhişi (30 Ekim 1918-30 Ekim 1920), Kafkas Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Kars, 2006.