Şark Meselesi'nden Ermeni Meselesi'ne

Yıl 2024, Sayı: 15, 215 - 237, 31.07.2024

Nurettin Kutluyuva

Öz

Birinci Dünya Savaşı esnasında, 1915 yılında, Osmanlı toprakları içindeki bir kitlenin
bulunduğu yerden başka bir yere göç ettirilmesi olan “Ermeni tehciri” olayı ile dünya literatürüne
geçen “Ermeni meselesi”; bölgede çıkar ve emelleri olan ülkeler tarafından, olayın yaşandığı
günden bugüne kadar türlü şekilde gündeme getirilerek suiistimal edilen bir konu olarak
süregelmiştir. Aslında Osmanlı resmi kayıtlarına göre 27 Mayıs 1915 tarihli Sevk ve İskân
Kanunu’n bir uygulaması olarak ortaya çıkan bu olayı, hukuki ve fiili duruma göre “yer değiştirme”
olarak açıklamak daha doğru olacaktır. Zira tehcirin İngilizce karşılığı deport, ‘sınır dışı etmek’
anlamına gelmektedir. Hâlbuki uygulama, Osmanlı’nın kendi toprakları içinde Şam, Halep, Beyrut
gibi şehirlere yer değiştirme şeklinde gerçekleşmiştir.
Osmanlı Devleti’nin ülke bütünlüğünü koruma sebebiyle yapılması zorunlu olmuş bu yer
değiştirme olayının uzantısı olarak ortaya çıkan Ermeni meselesi, tarihsel yönü ile şimdiye kadar
aydınlığa kavuşturulamamıştır. Bunun nedeninin ise, taraflar arasında tarihi mirastan kaynaklı
olmakla beraber bugün de devam eden emperyalist çıkar unsurlarının izin vermediği diyalog
eksikliğinden kaynaklandığı değerlendirilmektedir.
Bu diyalog eksikliğinin; Ermeniler açısından bakıldığında, yaşanan olaylar neticesinde
oluşmuş duygulara paralel olarak ön yargılı ve tek taraflı bakış açısının, bilimsel çalışmalara engel
olduğu söylenebilir. Daha da önemlisi tarihin değişik zamanlarında dünyanın birçok ülkesine göç
ederek yerleşmiş varlıklı Ermeni diasporası ile felsefesi sömürü olan emperyalist ülkeler, çıkar ve
emellerinin devam etmesine yönelik oluşturulmuş argümanların sürdürülmesine ilişkin bölgede
çözüm istememektedirler. Zira çözümsüzlük üzerinden kendilerine siyasi manevra alanı
yaratmaktadırlar.
İngiliz arşivlerinde çalışmış Kıbrıslı Türk tarihçi Salahi R.Sonyel’in ifadesiyle, Türk-Ermeni
uzlaşmazlığından kaynaklanan sorun, esas itibarıyla “Şark Meselesi”nin bir bileşenidir. Osmanlının
çöküş döneminde, Avrupalı Büyük Güçler, Osmanlı Devleti’ni zayıflatmak, topraklarını parçalamak
ve ilhak etmeyi amaçlayan yayılmacı politikaları ile Yakın Doğu ve Orta Doğu’da nüfuz kazanmak
ve/veya bölgeyi tamamen kendi hâkimiyetleri altına alma mücadelesine girmişlerdir. Bu kapsamda,
Osmanlı topraklarına çeşitli uydurma nedenlerle gönderdikleri seyyahlar, arkeologlar, misyonerler
ve diğer ajanlarıyla, stratejik, ekonomik, siyasal önemi olan bölgelerin haritalarını çıkarmışlar ve
Osmanlı Hıristiyan ve Müslüman topluluklarla ilişkiler kurmuşlardır. Biraz önce belirtilen
amaçlarına ulaşmak için bilgi kirliliği ve propaganda teknikleri ile bölgedeki dini ve mezhep
farklılıkları ile insan hakları sorunlarını istismar ederek, ekonomik vaatlerle himaye altına alma
sistemi, özerklik ve hatta bağımsızlık taahhütleri gibi her türlü yöntemi kullanma gayretine
girmişlerdir. Söz konusu devletlerin entrikaları, kışkırtmaları ve komploları, kısa süre içindeOsmanlı azınlıklarının militanları tarafından terör ve isyanlara yol açarak istikrarsızlık, kargaşa ve
krizlere neden olmuştur. Bu çerçevede Büyük Güçlerin teşvik ve yardımlarıyla, önce Balkanlarda
başlayan özerklik ve bağımsızlık talep süreci, daha sonraları Doğu Anadolu’da Ermenilerle devam
etmiştir.
Bu makalede; 19. yüzyıl son çeyreğinden itibaren, “Şark Meselesi”nin bir bileşeni” olarak
karşımıza çıkan Ermeni meselesi süreci; Osmanlı Tebaası Olarak Ermeniler ve Osmanlı Devleti
İçindeki Yeri, Ermeni Milliyetçiliğinin Uyanışı ve Rol Oynayan Etkenler, Osmanlı Devleti’ni Yer
Değiştirme Kararına Götüren Süreç, Yer Değiştirme Kararı, Yer Değiştirme Planının Uygulanması
ve Sonrasında Gelişen Olaylar, Gerçekler ile Meselenin Çözümüne Yönelik Öneriler ile Sonuç
başlıkları altında incelenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Ermeni, Ermeni Meselesi, şark meselesi, tehcir, zorunlu göç

From Eastern Question to Armenian Question

Öz

Armenian question; It is based on the Armenian relocation and resettlement by the Ottoman Empire during the First World War in 1915. Armenian relocation means the mass migration from one place to another. This incident has been abused by countries with interests and ambitions in the region since that day.

In fact, according to Ottoman official records, this event was an implementation of the relocation and resettlement law on 27 May, of 1915. Therefore, it would be more accurate to define this event as "relocation" instead of deportation according to the legal and actual situation. Because deportation means expel from a country. However, this event took place within the Ottoman territory in the form of relocation to cities such as Damascus, Aleppo and Beirut. On the other hand, this event occurred within the Ottoman Empire's territory. It was done to protect its integrity.

The Armenian question has not been resolved so far in its historical aspect. There are two reasons for this. One of the reasons is due to the historical heritage between the parties. The other reason is the lack of dialogue that hasn’t been allowed by the imperialist interest so far.

It can be said that this lack of dialogue hinders scientific studies with a biased and one-sided perspective. More importantly, the Armenian diaspora and imperialist countries do not want a solution in the region in order to maintain their interests and ambitions in the region. Because they create political maneuvering space for themselves with the lack of a solution.

Salahi R.Sonyel, who is a Turkish Cypriot historian and worked in the British archives, said that the Turkish-Armenian conflict is essentially a component of the "Eastern question". During the collapse of the Ottoman Empire, the European great powers tried to weaken, split and annex the country to gain the power in the Near East and Middle East and to take the region under their own control. Travelers, archaeologists, missionaries and other spies were sent to Ottoman lands for various fabricated reasons. They were positioned in strategic, economic and political places in order to establish relations with Ottoman Christian and Muslim communities. They have used religious, sectarian differences and human rights problems in the region by the help of disinformation and propaganda techniques to achieve their goals. Moreover, they have attempted to use methods such as patronage through economic promises as well as pledges of autonomy and independence. The intrigues, provocations and conspiracies of these countries soon led to terrorism and rebellions by militants of the Ottoman minorities. It caused instability, turmoil and crises. The demands for autonomy and independence, which first started in the Balkans with the encouragement and assistance of the great powers, continued with the Armenians in Eastern Anatolia.

In this article; the process of the Armenian question that emerged since the last quarter of the 19th century;
Armenians as Ottoman subjects and their roles in the Ottoman Empire, the awakening of Armenian nationalism and the factors that played a role, the process that led the Ottoman Empire to decide of relocation, decision of relocation, the implementation of the relocation plan and subsequent events, facts and suggestions for the solution of the issue and conclusion are analyzed under the headings.

Anahtar Kelimeler

Armenian, Armenian Question, Eastern Question, Deportation, Forced Migration

Kaynakça

• Akbay, Cemal, Birinci Dünya Harbinde Türk Harbi, C.1:Osmanlı İmparatorluğunun Siyasi ve Askeri Hazırlıkları ve Harbe Girişi, Genelkurmay Harp Tarihi Yayınları, Ankara, 1970.
• Akpınar, Mahmut, “Bir Tanzimat Bürokratının Portresi: Krikor Ağaton Efendi”, Tarih İncelemeleri Dergisi XXVIII/2, (2013).
• Akşin, Sina, “Ermeni Meselesinin Genel Bir Değerlendirmesi”, Ermeni Araştırmaları, 2015/50.
• Anadol, Cemal, Tarih Işığında Ermeni Dosyası, Turan Kitabevi, İstanbul, 1982.
• Anderson S.Matthew (Der.), The Great Powers and the Near East 1774-1923, Londra, 1970.
• Arı, Kemal, Ermeni Sorunu, Kitapana Yayınları, İzmir, Aralık 2017.
• Ataöv, Türkkaya, Ermeni Sorunu: Bibliyografya, A.Ü. Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayınları, Ankara, 1981.
• Ataöv, Türkkaya, Ermeni Belge Düzmeciliği, İleri Yayınları, 2006.
• Aydın, Mustafa, Osmanlı Döneminde Ermeni Meselesinin Ortaya Çıkışı ve İlk Safhaları, İstan-bul Üniversitesi Yayınları, İstanbul, 2006.
• Bayar, Celal, Ben de Yazdım: Milli Mücadeleye Giriş, C. V., İstanbul, Baha Matbaası, 1966.
• Bebiroğlu, Murat, Tanzimat’tan II. Meşrutiyete Ermeni Nizamnameleri, Ohan Matbaası, İs-tanbul, 2003.
• Braude, Benjamin / Lewis, Bernard (Der.), Christians and Jews in the Ottoman Empire: The Functioning of Plural Society, New York/Londra, 1982.
• Carlson, J.R. (Der.), The Armenian Revolutionary Federation (Dashnagtzoutiun) Has Nothing to Do Any More: The Manifesto of Houhannes Katchaznouni, New York, 1955.
• Davison, H.Roderic, Reform in the Ottoman Empire 1856-1876, Princeton, 1963.
• Davison, H.Roderic, “The Armenian Crisis 1912-1924”, American Hristorical Review, Cilt LIII (1948).
• Deliorman, Altan, Türklere Karşı Ermeni Komitecileri, Boğaziçi Yayınları, İstanbul, 1973.
• Demirel, Ali, “Birinci Dünya Savaşında Ermeniler ve Uluslararası Hukuk Açısından 1915 Ermeni Sevk ve İskânı”, Uluslararası Çalışmalar Dergisi, V/1, (2021).
• Djevat, Ahmet Cevat, Yabancılara Göre Eski Türkler, Yağmur Yayınları, İstanbul, 1978.
• Düstur, Tertib-i Sani, V, Dersaadet, Matbaa-i Amire, 1336.
• Fieldhouse, David Kenneth, “Interpretations of Inperialist Partition”, R.A.Austen (Der.) Modern Imperialism: Western Overseas Expansion and It’s Aftermath, Lexington, 1969.
• Findley V.Carter, The Acid Test of Ottomanism: The Acceptance of Non-Muslims in the Late Ottoman Bureaucracy.
• Fraser, T.G./Mango, Andrew/McNamara Robert, Modern Ortadoğu’nun Kuruluşu, Remzi Kitabevi, İstanbul, 2011.
• Görgülü, İsmet, On Yıllık Harbin Kadrosu, TTK Yayınları, Ankara 1993.
• Göyünç, Nejat, Osmanlı İdaresinde Ermeniler, Gültepe Yayınları, İstanbul, 1983.
• Grohusen, Klaus-Detlev “Die Orientalische Frage als Problem der Europaischen Gesc-hichte des Berliner Kongress”, Die Türkei in Europa, Göttingen, 1979.
• Gürün, Kamuran, Ermeni Dosyası, TTK Yayınları, Ankara, 1983.
• Gürün, Kamuran, “Ermeni Sorunu Yahut Bir Sorun Nasıl Yaratılır?”, Türk Tarihinde Er-meniler Sempozyumu, İzmir, 1983.
• Halaçoğlu, Yusuf, Ermeni Tehciri, Babı Ali Kültür Yayınları, İstanbul, 2004.
• Harbord, May, Gen. James Ç: “Investigating Turkey and Trans-Cüncasia”, World’s Work, XL, 163, 1920.
• Helmreich, P.C., From Paris to Sevres: The Partition of the Ottoman Empire at the Peace Confe-rence of 1919- 1920, Columbus, 1974.
• Hocaoğlu, Mehmet, Arşiv Vesikalarıyla Tarihte Ermeni Mezalimi ve Ermeniler, Anda Dağı-tım, İstanbul, 1976.
• Hovannisian, G.Richard, Armenia on the Road to Independence, 1918, Los Angeles, 1967.
• Karabekir, Kazım, Ermeni Dosyası, Emre Yayınları, İstanbul, 1994.
• Karakoç, Ercan, “Osmanlı Hariciyesinde Bir Ermeni Nazır: Gabriyel Noradunkyan Efendi”, Uluslararası İlişkiler Dergisi, VII/25, (2010).
• Karal, Enver Ziya, Osmanlı Tarihi, C.6, TTK Yayınları, Ankara, 1976.
• Karal, Enver Ziya, Osmanlı Tarihi, C.8, TTK Yayınları, Ankara, 1983.
• Kedouire, Elie, Nationalism, Oxford: Blackwell Publishers, 1994.
• Kılıç, Davut, İstanbul Ermeni Patrikhanesinin Bağımsızlık Hareketlerine Yönelişi (1850-1896), Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 2000.
• Kırışman, Mustafa, “Enver, Talat ve Cemal Paşaların Öldürülmelerinin Fransız Basınına Yansımaları”, Tarih ve Günce Dergisi, Sayı:9 (2021/Yaz).
• Kırışman, Mustafa, “Millî Mücadele Dönemi’nde Fransa’da Türkiye İle İlgili Yayınlanan Kitaplar Üzerine Çeşitli Tespitler”, Uşak’ın Yunan İşgalinden Kurtuluşunun 100. Yıl Hatırası, Cilt.1
• Kırkpınar, Kenan/Leyla, Millî Mücadeleden Günümüze Rutan Aşireti ve Necimoğulları, Meşe Kitaplığı, İzmir, Ocak 2009.
• Koçaş, Sadi, Tarih Boyunca Ermeniler ve Türk Ermeni İlişkileri, Truva Yayınları, Ankara, 1970.
• Kul, Hazel, ABD Basınında Ermeni Meselesi (1918-1920), Atatürk Araştırma Merkezi Ya-yınları, Ankara, 2019.
• Kuran, Ercüment, Tarihte Türkler ve Ermeniler, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 2001.
• Kuran, Ercüment, “Ermeni Meselesinin Milletlerarası Boyutu (1877-1897)”, Tarih Boyunca Türklerin Ermeni Toplumu ile İlişkileri Sempozyumu (8-12 Ekim 1984 Erzurum), An-kara, 1985.
• Küçük, Cevdet, Osmanlı Diplomasisinde Ermeni Meselesinin Ortaya Çıkışı 1878-1897, İstan-bul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul, 1984.
• Langer, W.L., The Piplomacy of Imperalism 1890-1902, New York, 1951.
• Lowry, W.Heath, “American Observers in Anatolia ca. 1920: The Bristol Papers”, Arme-nians in the Ottoman Empire and Modern Turkey (1912-1926).
• McCarthy, Justin, Ölüm ve Sürgün, (Çev: F. Sarıkaya), TTK Yayınları, Ankara, 2014.
• McCarthy, Justin, “Bırakın Tarihçiler Karar Versin”, Ermeni Araştırmaları Dergisi, Cilt:1 Sayı:2, (Ankara, 2001).
• Moseley, Briş. Gen. George Van Horn: Mandatory Over Armenia, Report of the Military Mision, Waşhington, 1920.
• Noradoungian, Gabriel (Der.), Receuil d’actes Internationaux de I’empire Ottoman, Librairie Cotillon, Paris, 1903.
• Okur, Mehmet, Büyük Devletlerin Ermeni Politikaları (1878-1914), İstanbul Büyükşehir Belediyesi Yayınları, İstanbul, 2014.
• Orel, Şinasi/ Yuca, Süreyya, Ermenilerce Talat Paşaya Atfedilen Telgrafların İç Yüzü, TTK Yayınları, Ankara, 1983.
• Öke, Mim Kemal, Yüzyılın Kan Davası Ermeni Sorunu 1914-1923, Aksoy Yayınları, İstan-bul, 1986.
• Ökse, Necati, “Ermeni Sorununun Doğuşu, Tehcir Kanunu ve Uygulaması”, Tarih Boyun-ca Türklerin Ermeni Toplumuyla İlişkileri Sempozyumu (8-1 2 Ekim 1984, Erzurum), Ankara, (1985).
• Özdemir, Hikmet, Ermeniler: Sürgün ve Göç, TTK Yayınları, Ankara, 2005.
• Özdemir, Hikmet/Sarınay, Yusuf, Turkish-Armenian Conflict Dokuments, Ankara, TBMM Kültür Sanat ve Yayın Kurulu Yayınları, Ankara, 2007.
• Öztuna, Yılmaz, Ermeni Sorununun Oluştuğu Siyasal Ortam, Osmanlı'nın Son Döneminde Ermeniler, TBMM Kültür Sanat ve Yayın Kurulu Başkanlığı Yayınları, Ankara, 2002.
• Papazian, Kansas S., Patriolism Perverted: Armenian Revolutionary Federation, Boston, 1934.
• Price, Clair, The Rebirth of Turkey, New York, 1923.
• Sanders, Liman Von, Türkiye’de Beş Yıl, Cumhuriyet Yayınları, İstanbul, 1999.
• Saral, Ahmet Hulki, Ermeni Meselesi, Ankara, 1970.
• Schlicklin, Jean, Angora… L’Aube de la Turquie Nouvelle, Berger-Levrault, Paris, 1922.
• Shaw J.Stanford, Hıstory of the Ottoman Empire and Modern Turkey, Cambridge, 1977, C.2.
• Sousa, Nasim, The Capitulatory Regime of Turkey: Its History, Origin and Nature, Baltimore, 1933.
• Sonyel Salahi Ramadan, Türk-Ermeni Çıkmazı, Kıbrıs Türk Cemiyeti Yayınları, (Çev: Hasan Ünal), Londra,2007.
• Sonyel, Salahi Ramadan, "Osmanlı İmparatorluğu'nun Son Dönemi ve Türkiye'yi Bölme Çabaları", Belleten, LXI/231, Ağustos, (1997).
• Şimşir, N.Bilal, Malta Sürgünleri, Bilgi Yayınları, İstanbul, 1976.
• Şimşir, N.Bilal, “Ermeni Propagandasının Amerika Boyutu Üzerine”, Tarih Boyunca Türklerin Ermeni Toplumu ile İlişkileri Sempozyumu (8-12 Ekim 1984 Erzurum), An-kara, 1985.
• Süreyya, Münir, Ermeni Meselesinin Siyasi Tarihçesi (1877-1 914), T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayınları, Ankara, 2001.
• Tacar, Pulat, “Ermenilere Soykırım Yapıldığı Savının Hukuksal ve Ahlaki Açılardan İncelenmesi”, Ermeni Araştırmaları Dergisi, Cilt:1 Sayı:2, (Ankara, 2001).
• Türközü, Halil Kemal, Osmanlı ve Sovyet Belgeleriyle Ermeni Mezalimi, Türk Kültürü Araş-tırma Enstitüsü Yayınları, İstanbul, 1982.
• Umar, Afşin Burak, Ermeni Devrimci Federasyonu (Taşnaksutyun) Kısa Tarihi 1890-1915, Lena Yayınları, Ankara, 2014.
• Uras, Esat, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, Belge Yayınları, İstanbul, l975.
• Uras, Esat, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, Belge Yayınları, İstanbul, l987.
• Ünal, Şeref, Uluslararası Hukuk Açısından Ermeni Sorunu, TTK Yayınları, Ankara, 2011.