OSMANLI BASIN-YAYININDA MEDENİYETÇİLİK: II. ABDÜLHAMİT DÖNEMİ GARBİYATÇI SÖYLEMDE BEN-ÖTEKİ İLİŞKİSİ VE KİMLİK İNŞASI

Yıl 2021, Cilt: 3 Sayı: 2, 162 - 191, 24.12.2021

Cenk Reyhan Emine Burcu Halaçoğlu

Öz

19. ve 20. Yüzyıl Osmanlı aydınının başlıca yazın konularından biri olan “medeniyet” kavramı, kendi içinde “kimlik” kavramını barındırırken, aynı zamanda Batı’dan gelen kavramların tümüyle bağlantılı olarak, devrin düşün hayatında oldukça önemli bir yerde durmaktadır. Osmanlı siyasal, ekonomik, sosyal ve basın-yayın hayatında önemli bir dönüm noktasını oluşturan II. Abdülhamit (1876-1909) döneminde de “medeniyet” tartışmalarının devam ettiği görülmektedir. Emperyalizmin Osmanlı İmparatorluğu’na yayılmasına karşıt olarak II. Abdülhamit, halifeliği daha da görünür kılıp, İslami kimliğini ön plana çıkartırken; bu politika, sansürün kuvvetle etkisinde olan basın-yayını da oldukça etkilemiştir. Basın-yayının kimlik inşası için bir araç haline geldiği/araçsallaştığı bu dönemde, “medeniyet” kavramı, Doğu ve Batı medeniyeti çatışmasına dönüştürülmüştür. Bu çatışma, neredeyse dünyanın iki ayrı kutbu olarak Doğu ve Batı medeniyetlerinin arasına keskin bir sınır çizilmesine, Doğu’nun “biz”, Batı’nın ise “öteki” olarak konumlandırılarak, basın-yayın aracılığıyla bir Batı medeniyeti ve Doğu medeniyeti inşa edilmesine yol açmıştır. Bu uygulama pratiklerini “medeniyetçilik” olarak tanımlamak mümkündür. İncelenen örneklerde, Osmanlı aydınının, “biz” olarak merkeze konumlandırdığı Doğu medeniyetine karşı “öteki” olarak konumlandırdığı Batı medeniyetine, “garbiyatçı” bir tepki geliştirdiği ve bu tepkinin özellikle “ahlak” ve “terakki” kavramları üzerinden ele alındığı görülmüştür. Makalede, medeniyet/medeniyetçilik kavramı bağlamında yeni bir kimlik inşa öznesi olarak Doğu ve nesnesi olarak ise Batı algısı, dönemin önemli gazeteleri, risaleleri ve romanlarından seçilen örnekler incelenerek ortaya çıkarılmaya çalışılacaktır.

Anahtar Kelimeler

öteki, kimlik, Doğu, Batı, medeniyet, medeniyetçilik, II. Abdülhamit

Civilizationism in Ottoman Press: The Self-Other Relationship and the Construction of Identity in the Occidentalist Discourse of the Period of Abdulhamid II

Öz

While the concept of “civilization”, one of the main literary subjects of the 19th and 20th century Ottoman intellectuals, contains the concept of "identity" within itself, it also occupies a very important place in intellectual life of the period, in connection with all the concepts borrowed from the West. It is seen that the discussions about “civilization” continued during the reign of Abdülhamit II (1876-1909) which constituted a prominent milestone in Ottoman political, economic, social, and literary life. Against the penetration of imperialism into Ottoman Empire, while Abdulhamid II brought into view the caliphate and highlighted his Islamic identity; this policy also greatly affected the publications, which was under the strong influence of censorship. In this period, in which the media became/instrumented as a tool for identity construction, the concept of "civilization" was transformed into a conflict of Eastern and Western civilizations. This conflict has led to the formation of a sharp boundary drawn between Eastern and Western civilizations as two separate poles of the world, positioning the East as "selves" and the West as "the other" and building a Western civilization and an Eastern civilization through the media. It is appropriate to define these application practices as “civilizationism” In the examined samples, it was concluded that the Ottoman intellectual developed an "Occidental" reaction to the Western civilization, which he positioned as "the other" against the Eastern civilization, which he positioned as "selves" in the center, and this reaction was especially discussed through the concepts of "morality" and "progress". In the article, the perception of the East as the subject of constructing a new identity in the context of the civilization/civilizationism, and the perception of the West as its object, will be tried to be revealed by examining the examples selected from the prominent newspapers, epistles, and novels of the period.

Anahtar Kelimeler

Other, İdentity, East, West, Civilization, Civilizationism, Abdülhamid II.

Kaynakça

• Ahmet Mithat Efendi (1898), “Biz Nereliyiz? Avrupalı mı? Asyalı mı?”, Tarik. Sayı: 4615, s. 1-2.
• Mardinizade Mehmed Arif (1908), “Hikmet-i Edyân”, Sebilürreşad, Sayı: 2, s. 1.
• (Yazarı Belirtilmemiş) (1887). “Medeniyet ve Küûlat”, Saadet, Sayı: s. 758, 2-3.
• (Yazarı Belirtilmemiş) (1888), “Ahlak ve Medeniyet”, Saadet, Sayı: 1097, s. 3.
• (Yazarı Belirtilmemiş) (1883). “Medeniyet ve Müsâidat-ı Mezhebiyye”, Tercüman-ı Hakikat, s. 2-3
• (Yazarı Belirtilmemiş) (1898), “Âlem-i İslamiyet ve Şark ile Garb”, Malûmat, Sayı: 408, s. 1-2
• (Yazarı Belirtilmemiş) (1891/1892), “Arz-ı Şükran ve Tahdis-i Nimet”, Maarif, Sayı: 1, s. 1.
• Şemseddin Sami (1881), “Ahlak-ı Umumiyye”, Hafta, Cilt 1, s. 1-5.
• --------------------- (1881), “Medeniyet II”, Hafta, Cilt 1, s. 1-5.
• --------------------- (1881), “Medeniyet III”, Hafta, Cilt 1, s. 1-5.
• Abdurrahman Şeref (2012), Ahlak İlmi, Çev. M. Uyanık ve A. Akyol, Ankara: Elis.
• Ali Vehbi (1890/1891), Medeniyet-i İslamiyye Hakkında Birkaç Söz, Bursa: Matbaa‐i Emrî.
• Akyiğitzade Musa (1899/1900), Avrupa Medeniyetinin Esasına Bir Nazar, İstanbul: Cemal Efendi Matbaası.
• Azimzade Refik Bey (1911/1912), İttihad-ı İslam ve Avrupa, Çev. İbrahim Halil, İstanbul: Matbaa-i Ebuzziya
• Hüseyin Hüsnü (1888/1899), Medeniyet-i İslamiyye, İstanbul: Matbaa-i Nişan Berberyan.
• Yozgatlı Tevfikizade İsmail Tevfik (1910/1911), Medeniyyet-i İslamiyye ve İngiliz Müslümanları, İstanbul: Matbaa-i Der Nersisyan.
• Kaplan, M. (1977), “Gaspıralı İsmail’in Avrupa Medeniyeti, Sosyalizm ve İslamiyet Hakkındaki Eseri”, Türk Kültürü. Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Dergisi, 15(180), s. 716-731.
• Ahmet Mithat Efendi (2016) Avrupa Adab-ı Muaşereti Yahut Alafranga, İstanbul: Dergah.
• ------------------- (2021), Felatun Bey ile Rakım Efendi, İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür.
• Gürpınar, H. R. (2021), Şıpsevdi, İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür.
• Mizancı Murad (2019), Turfanda mı Yoksa Turfa mı? İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür.
• Nabizade Nazım (2021), Karabibik, İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür.
• Recaizade Mahmut Ekrem (2018), Araba Sevdası, Eskişehir: Anadolu Üniversitesi.
• Ahıska, M. (2005) Radyonun Sihirli Kapısı Garbiyatçılık ve Politik Öznellik. İstanbul: Metis.
• Aksakal, H. (2015). Türk Politik Kültüründe Romantizm. İstanbul: İletişim.
• Aktürk, Ş. (2007). “Braudel’den Elias’a ve Huntington’a “Medeniyet” Kavramının Kullanımları”. Doğu Batı Medeniyetler Çatışması, Yıl: 10, Sayı: 41, s. 147-177.
• Alan, S. (2017), “Kimlik Kazandırma Sürecinde Kurgu Kahramanları”, Türük Uluslararası Dil Edebiyat ve Halk Bilimi Araştırmaları Dergisi, 1 (10), s. 38-57.
• Anderson, B. (1995). Hayali Cemaatler. İstanbul: Metis.
• Bauman, Z. (2017a). Cemaatler. İstanbul: Say.
• -------------- (2017b). Kimlik. Ankara: Hereti.
• Berkes, N. (2012). Türkiye’de Çağdaşlaşma. İstanbul: Yapı Kredi.
• ------------- (2015). Türk Düşününde Batı Sorunu. İstanbul: Yapı Kredi.
• Bilgin, N. (2014). Sosyal Bilimlerde İçerik Analizi. Ankara: Siyasal Kitabevi.
• Biricik, İ. (2015), “Hiciv Kavramı Açısından Ahmet Midhat Efendi’nin “Felatun Bey ile Rakım Efendi” Romanında Yanlış Batılılaşma”, Cbü Sosyal Bilimler Dergisi, 13 (3), s. 305-322.
• Braudel, F. (2016). Tarih Üzerine Yazılar. Ankara: Doğubatı.
• Buruma, I., Margalit, A. (2009) Garbiyatçılık. G. Turan (Çev.) İstanbul: Yapı Kredi.
• Canetti, E. (2006), Kitle ve İktidar, (Çev. Gülşat Aygen), İstanbul: Ayrıntı.
• Deringil, S. (2013). Simgeden Millete. İstanbul İletişim.
• Durkheim, E. (2020), Ahlak Ve Toplum, İstanbul: Pinhan.
• Elias, N. (2004). Uygarlık Süreci. Cilt 1, Çev. Ender Ateşman, İstanbul: İletişim.
• Georgeon, F. (2020), Sultan Abdülhamid. İstanbul: İletişim.
• Gökçe, B. (1988), Toplumsal Bilimlerde Araştırma. Ankara: Savaş.
• Güler, R. (2006). Tanzimat’tan II. Meşrutiyet’e “Medeniyet” Anlayışının Evrimi, Doktora Tezi, İstanbul: Marmara Üniversitesi.
• Huntington, S. (2007). “Medeniyetler Çatışması Mı?”. Doğu Batı Medeniyetler Çatışması, Yıl: 10, Sayı: 41, s. 83-109.
• İnalcık, H. (2016), Devlet-i Aliyye, Cilt 4, İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür.
• Kanal, H. K. (2010), Ali Seydi Bey'in Ahlak Düşüncesi, İstanbul: Marmara Üniversitesi.
• Kandiyoti, D. (2015), Cariyeler, Bacılar, Yurttaşlar, İstanbul: Metis Yayınları.
• Karpat, K. (2017), İslâm’ın Siyasallaşması, İstanbul: Timaş Yayınları.
• Kekevi, S. Ve Gökmen Kılıçoğlu (2012). “Uluslararası İlişkilerde Kültür ve Kimlik”, Batman Üniversitesi Yaşam Bilimleri Dergisi, Cilt 1, Sayı: 1, 1183-1192.
• Koloğlu, O. (1985), “Osmanlı Basını: İçeriği ve Rejimi”. Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi, Cilt 1, İstanbul: İletişim, s. 68-93.
• Koselleck, R. (2007), İlerleme, Ankara: Dost Kitabevi.
• Mardin, Ş. (2015). Türk Modernleşmesi. İstanbul: İletişim.
• Moran, B. (2016), Türk Romanına Eleştirel Bir Bakış, İstanbul: İletişim.
• Özbek, N. (2016). Osmanlı İmparatorluğu’nda Sosyal Devlet. İstanbul: İletişim.
• Özger, Y. (2014), “Yozgatlı Tevfikizade İsmail Tevfik Bey ve “Medeniyet-i İslamiye, İngiliz Müslümanları” Eserlerinin Tahlili”, Bozok Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 6 (6), 1-28.
• Reyhan, C. ve Aksoy, C. (2019), “Osmanlı-Türk Garbiyatçı Tarihyazımının Söylemi Üzerine Bir İçerik Analizi”, Tarihyazımı, 1(2), s. 191-229.
• Reyhan, C. (2014), “Sunuş”, Memleket Dergisi, Cilt: 9, Sayı: 22, s. V-VII.
• Ricoeur, P. (2012), Hafıza Tarih Unutuş. Çev. E. Özcan İstanbul: Metis.
• Savran, G. T. (2012), “Örneklem Seçimi ve Ölçüm”, Sosyolojide Araştırma Yöntem ve Teknikleri, (Genel Koordinatör: Müjgan Bozkaya), Eskişehir: Anadolu Üniversitesi, s. 145-180.
• Saygın, A. (2015), 20. Yüzyıl Türk Düşüncesinde Garbiyatçılık. İstanbul: Açılım Kitap.
• Shaw, S. ve Ezel Kural Shaw (1983). Osmanlı İmparatorluğu ve Modern Türkiye. Cilt 2, İstanbul: E.
• Smith, D. A. (2014). Milli Kimlik. İstanbul: İletişim.
• Şemseddin Sami (1996), Kâmûs-i Türkî, İstanbul: Alfa Kitabevi.
• Tanilli, S. (2015). Uygarlık Tarihi. İstanbul: Cumhuriyet Kitapları.
• Timur, T. (2019), Osmanlı-Türk Romanında Tarih Toplum ve Kimlik, Ankara: İmge.
• Toynbee, A. (2017), “Medeniyetlerin Karşılaşması”, Medeniyetler Çatışması, İstanbul: Vadi, s. 433-443.
• Uyanık, S. (2007), 19. Yüzyıl Osmanlı-Türk Romanında Gayrimüslim İmgeleri, Yüksek Lisans Tezi, Ankara: Bilkent Üniversitesi.