Göç ve Tarihyazımı: Osmanlı Göç Literatüründe Göçmenlerin Değişen Konumu

Yıl 2023, Cilt: 5 Sayı: 1, 150 - 169, 27.06.2023

Fatma Torun Bilgiç

Öz

19. yüzyılda Osmanlı imparatorluğunun nüfusunu nicelik ve nitelik olarak etkileyen en önemli olgu göç oldu. Yüzyılın ikinci yarısından itibaren kitlesel hale dönüşen bu göçler imparatorluğun idari, askeri, siyasi ve iktisadi olarak dönüşümler yaşadığı ve merkezileşme alanında önemli düzenlemelerin gerçekleştiği dönemle eş zamanlı gerçekleşti. Bu durum göçmenlere yönelik düzenleri merkezileştirici politikaların bir parçası yaptı. İmparatorluk merkezi 1860 tarihinde Muhacirin Komisyonunu kurarak göç ve göçmen meselesini önceki yüzyılların aksine merkezi düzeyde ele almaya başladı. Öte yandan Nüfusun kontrol edilmesi ve okunaklı kılınması çerçevesinde şekillenen dönemin nüfus siyaseti coğrafi hareketliliği sınırlayan düzenlemeleri öncelemekteydi. Bu bağlamda göçebe ve yarı-göçebe grupların yanı sıra imparatorluk sınırları içinde önemli bir hareketli nüfus olan göçmenler, imparatorluk merkezinin askeri, siyasi, güvenlik ve ekonomik kaygılarıyla şekillenen iskân politikası çerçevesinde imparatorluk topraklarına yerleştirildi. İmparatorluğun hareketli gruplarının yerleşimine ilişkin tarih yazımında, yerleşim politikalarının uygulamasında imparatorluk merkezi başat aktör olarak değerlendirilmektedir. Ancak son dönemde 19. yüzyılda Osmanlı imparatorluğunun hareketli nüfusunun önemli bileşenlerinden olan göçebe ve göçmen grupların yerleşimini konu alan çalışmalarda, literatürde yaygın olarak kabul gören imparatorluk merkezini temel belirleyici aktör olarak ele alan iskân anlatısı sorunsallaştırılmaktadır. Bu çalışmada imparatorluğun uyguladığı göçmen yerleşim politikasında göçmenlerin failliğine odaklanan çalışmaların bir değerlendirilmesi sunularak 19. yüzyıldaki göç yönetiminin farklı aktörler üzerinden değerlendiren bu çalışmaların Osmanlı göç yönetimini anlamlandırmamızda yeni olanaklar sunduğu belirtilmektedir.

Anahtar Kelimeler

Tarihyazımı, Göç Yönetimi, Göçmen, Göçer, İskan

Kaynakça

• Adamiak, P. J. (2018). To the edge of the desert: Caucasian refugees, civilization, and settlement on the Ottoman frontier, 1866-1918 (Yayımlanmamış Doktora Tezi) University of California: San Diego.
• Barkan, Ö. L. (1952). Osmanlı İmparatorluğunda bir iskân ve kolonizasyon metodu olarak sürgünler, İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası, Cilt XIII, 56-79.
• Başaran, B. (2006). Remaking the gate of felicity: policing, social control, and migration in İstanbul at the end of the eighteenth century, 1789-1793 (Yayımlanmamış Doktora Tezi). University of Chicago, Chicago.
• Behar, C. (1996). Osmanlı İmparatorluğu ve Türkiye’nin Nüfusu 1500-1927, Ankara: Başbakanlık Devlet İstatistik Enstitüsü Yayınları.
• Çelik, F. (2013). “Civilizing mission” in the Late Ottoman discourse: The case of Gypsies, Oriente Moderno 93, 577-597.
• Chochiev G. and Koç B. (2006). Some notes on the settlement of Northern Caucasians in Eastern Anatolia and their adaptation problems (the second half of the XIXth century-beginning of the XXth century), Journal of Asian History, 40.1, 80-103.
• Chochiev, G. (2007). XIX. yüzyılın ikinci yarısında Osmanlı İmparatorluğu’nda Kuzey Kafkas göçmenlerin toplumsal uyarlanmasına dair bazı görüşler, Kebikeç, 23, 407-456.
• Cuthell, D.C. (2005). The Muhacirin Komisyonu: An agent in the transformation of Ottoman Anatolia, 1860–1866 (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Columbia Üniversitesi, New York.
• Deringil, S. (2003). They live in a state of nomadism and savagery: The late Ottoman Empire and the postcolonial debate, Comparative Studies in Society and History, 45, no. 2, 311-342.
• Dündar, F. (2001). İttihat ve Terakki’nin Müslümanları iskan politikası (1913- 1918), İstanbul: İletişim Yayınları.
• Dündar F. (2008). Modern Türkiyenin şifresi, İttihat ve Terakkinin etnisite mühendisliği 1913-1918, İstanbul: İletişim Yayınları.
• Dündar F. (2018). How migration institutions “think”? The Ottoman-Turkish case, ANATOLI De l’Adriatique à la Caspienne Territoires, politique, sociétés, NUMÉRO, 9 Automne, 165-183.
• Dündar F. (2021). Hicret dîn ü devlet, Osmanlı göç politikası (1856-1908), İstanbul: İletişim Yayınları.
• Erkan, S. (1996). Kırım ve Kafkasya göçleri (1878-1908), Trabzon: Karadeniz Teknik Üniversitesi Kafkasya ve Orta Asya Ülkeleri Uygulama ve Araştırma Merkezi Yayınları.
• Fratantuono, E. M. (2016). Migration administration in the making of the Late Ottoman Empire (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Michigan State Üniversitesi: Michigan.
• Fratantuono, E. M. (2017). State fears and immigrant tiers: historical analysis as a method in evaluating migration categories, Middle East Journal of Refugee Studies, (Winter 2017), 2 (1), 97-115.
• Gratien, C. (2015). The Mountains are ours ecology and settlement in the Late Ottoman and Early Republican Cilicia, 1856-1956 (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Georgetown University, Washington, DC.
• Gratien, C. (2017). The Ottoman quagmire: malaria, swamps, and settlement in the late Ottoman Mediterranean, International Journal of Middle East Studies, 49, 583-604.
• Gülsoy, U. (1996). Osmanlı topraklarına Avrupa’dan muhacir iskanı (1856-1859), İlmi Araştırmalar, 3, 51-65.
• Hamed-Troyansky, V. (2017). Circassian refugees and the making of Amman, 1878–1914, International Journal of Middle East Studiesü, 49 (4), 605-623.
• Hamed-Troyansky, V. (2018). Imperial refuge: resetlement of Muslim from Russia in the Ottoman Empire, 1860-1914 (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Stanford University, California.
• Herzog, C. (2011). Migration and the state: on Ottoman regulations concerning migration since the age of Mahmud II, in The City in the Ottoman Empire: Migration and the Making of Urban Modernity, ed. Ulrike Freitag, Malte Fuhrmann, Nora Lafi, and Florian Riedler, London: Routledge, 117-134.
• İpek, N. (1999). Rumeli'den Anadolu'ya Türk göçleri, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Kale, B. (2014). Transforming an empire: The Ottoman Empire’s immigration and settlement policies in the nineteenth and early twentieth centuries, Middle Eastern Studies, 50, no. 2, 252–271.
• Karpat, K. H. (1985). Ottoman population, 1830–1914: demographic and social characteristics, Madison: University of Wisconsin Press.
• Karpat, K. H. (2002). Ottoman urbanism: The Crimean emigration to Dobruca and the founding of Mecidiye, 1856-1878, Studies on Ottoman Social and Political History: Selected Articles and Essays, Leiden: Brill, 202-234.
• Kasaba, R. (2012). Bir konargöçer İmparatorluk – Osmanlıda göçebeler, göçmenler ve sığınmacılar, İstanbul: Kitap Yayınevi.
• Klein, J. (2020). Hamidiye alayları- İmparatorluğun sınır boyları ve Kürt aşiretleri, İstanbul: İletişim Yayınları.
• Kocacık, F. (1980). Balkanlar’dan Anadolu’ya yönelik göçler, The Journal of Ottoman Studies, 1, 137-190.
• Köksal, Y. (2006). Coercion and mediation: centralization and sedentarization of tribes in the Ottoman Empire, Middle Eastern Studies, 42:3, 469-491.
• Makdisi, U. (2002). Ottoman orientalism, American Historical Review, 107 (3), 768-796.
• Meyer, J. H. (2007). Immigration, return, and the politics of citizenship: Russian Muslims in the Ottoman Empire, 1860–1914, International Journal of Middle East Studies, 39, no. 1, 15–32.
• Özel, O. (2010). Migration and power politics: The settlement of Georgian immigrants in Turkey (1878–1908), Middle Eastern Studies, Vol. 46, No. 4, 477–496.
• Quataert, D. (1994). The Age of Reforms, 1812-1914, in An Economic and Social History of the Ottoman Empire, ed. Halil İnalcık and Donald Quataert, Cambridge: Cambridge University Press.
• Rogan, E. (1996). Asiret mektebi: Abdulhamid II's school for tribes (1892-1907), International Journal of Middle East Studies, Feb., Vol. 28, No. 1, 83-107.
• Saydam, A. (1997). Kırım ve kafkas göçleri, 1856-1876, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Scott, J.C. (2008). Devlet gibi görmek-insanlık durumunu geliştirmeye yönelik projeler nasıl başarısız oldu?, Nil Erdoğan (Çev.), İstanbul: Versus Yayınları.
• Şeker, N. (2013). Forced population movements in the Ottoman Empire and the Early Turkish Republic: An attempt at reassessment through demographic engineering, European Journal of Turkish Studies, 16, 1-15.
• Shaw, S. and Shaw, E.K. (1977). History of the Ottoman Empire and Modern Turkey, Cambridge University Press: Cambridge.
• Tekeli, İ. (1994). Involuntary displacement and the problem of resettlement in Turkey from the Ottoman Empire to the present, Center for Migration Studies Special Issues: Population Displacement and Resettlement: Development and Conflict in the Middle East, 11.4, 202-226.
• Terzibaşoğlu, Y. (2003). Landlords, nomads, and refugees: struggles over land and population movement in North-Western Anatolia, 1877-1914 (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Londra: University of London.
• Toksöz, M. (2010). Nomads, migrants and cotton in the Eastern Mediterranean: The making of the Adana-Mersin region 1850-1908, Leiden & Boston: Brill.
• Yılmaz, İ. (2014). Serseri, anarşist ve fesadın peşinde II. Abdülhamid dönemi güvenlik politikaları ekseninde mürür tezkereleri, pasaport ve otel kayıtları, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.