Türkiye’de Rankeci Tarihçiliğin İnşası: Ahmed Refik Altınay

Yıl 2023, Cilt: 5 Sayı: 2, 287 - 325, 26.12.2023

Cenk Reyhan Halim Kılıç

Öz

Modern Türk tarihçiliğinin erken örnekleri, II. Meşrutiyet döneminde ortaya çıkmaya başladı. II. Meşrutiyet dönemi tarihçiliğine “modern” vasfını kazandıran, dönemin tarihçiliğini geleneksel vakanüvis tarzından ayrıştıran esas ve yegâne faktör belgeye dayalı, neden-sonuç bağlantısıyla inşa edilen metinlerdir. Almanya aydınlanma mirası üzerine yarı-pozitivist nitelikte gelişen modern tarih devriminin öncüsü Ranke, II. Meşrutiyet dönemi tarihçiliğinin resmi akademisi Tarih-i Osmani Encümeni’nin başkanı Ahmed Refik’in tarih yazma metodunu şekillendirmiştir. Bunun yanı sıra devlet ve devlet adamları merkezli yeni Türk tarihçiliğinin metodolojik usul ve esaslar yönünden rol modeli Ranke’dir. 19. yüzyılda Ranke ve pozitivizm etrafında bağımsız bir disipline dönüşerek profesyonelleşen tarihçilik, üniversite, bilim cemiyetleri şemsiyesi altında devletin ideolojik aygıtlarından da biri haline gelmiştir. Ulus inşasının, dil birliğinin, endoktrinasyon süreçlerinin önemli araçlarından biri 19. yüzyıl’da tarihçilerdir. Tarihin profesyonelleşmesi ve araçsallaşması, modern tarih devriminin bir uzantısı olarak Türk tarihçiliğinin de belirgin bir motifidir. Bu çalışma, tarihçiliğin modern bilimsel disipline dönüşüm sürecindeki araçsal niteliğinin Türk tarihçiliğindeki tezahürlerini, Ranke tarih devriminin metodolojik özelliklerinin Ahmed Refik tarihçiliği örneğinde modern Türk tarihçiliğindeki belirgin rolünü ortaya çıkarmayı amaçlamaktadır. Ahmed Refik’in tarihçilik mesleğine dair yazıları söz konusu etkileri göstermesi bakımından ana veri tabanı olarak seçilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Leopold von Ranke, tarihçilik, pozitivizm, Ahmet Refik Altınay, II. Meşrutiyet

The Construction of Rankean Historiography in Turkiye: Ahmed Refik Altınay

Öz

Early examples of modern Turkish historiography began to emerge during the second Constitutional. The main and only factor that gave the historiography of the Second Constitutional Era the title of "modern" and differentiated the historiography of the period from the traditional chronicler style were the texts based on documents and constructed with a cause-effect connection. Ranke, the pioneer of the modern history revolution that developed in a semi-positivist manner on the legacy of Germany's enlightenment, shaped the history writing method of Ahmed Refik, the head of the Ottoman History Academy, the official academy of historiography of the Second Constitutional period. Besides that, the new Turkish historiography, centered on states and statesmen, identified Ranke as a role model in terms of methodological procedures and principles. Historiography, which turned into an independent discipline around Ranke and positivism in the 19th century and became professional, became one of the ideological instruments of the state under the umbrella of universities and scientific societies. One of the important instruments of nation building, language unity and indoctrination processes were historians in the 19th century. The professionalization and instrumentalization of history is a prominent motif in Turkish historiography as a part of the modern history revolution. This study aims to reveal the manifestations of the instrumental nature of historiography in the process of transformation into a modern scientific discipline in Turkish historiography, and the prominent role of the methodological features of the Ranke history revolution in modern Turkish historiography in the example of Ahmed Refik's historiography. Ahmed Refik's writings on the profession of historian were chosen as the main database because they reveal their impact on the subject.

Anahtar Kelimeler

Leopold von Ranke, historiography, positivism, Ahmet Refik Altınay, Second Constitutional Period

Kaynakça

• Ahmed Refik. (1910). Tedrisat-ı tarihiye ve tarih kitabları. Servet-i Fünun, 22 Eylül 1326, Sayı:1009 s. 358-359.
• Ahmed Refik. (1914). Tarih okuyorum. İstanbul: İbrahim Hilmi Matbaası.
• Ahmed Refik. (1915), Tarihde osmanlı neferi. İstanbul: Matbaa-i Askeriye.
• Ahmed Refik. (1917). Alman müverrihleri: Ranke-I. Yeni Mecmua, 22 Teşrinisani 1917, Cilt: I, Sayı: 20 s. 392-395.
• Ahmed Refik. (1917). Alman müverrihleri: Ranke-II. Yeni Mecmua, 29 Teşrinisani 1917, Cilt: I, Sayı: 21 s. 403-406.
• Ahmed Refik. (1917). Padişahlarımızda din gayreti vatan muhabbeti. İstanbul: Yayın yeri belli değil.
• Ahmed Refik. (1918). Osmanlı tarihinde kadın. Yeni Mecmua, 17 Teşrinievvel 1918, 3(65), s. 249-252.
• Ahmed Refik. (1920). Ahmed Cevdet beyefendiye. İkdam, 2 Eylül 1920, Sayı: 8446.
• Ahmed Refik. (1920). Tarih-i Osmani encümeni meselesi. İkdam, 12 Teşrinievvel 1920, Sayı: 8477.
• Ahmed Refik. (1920). Tarih-i Osmani encümeni’nin vezaifine dair. İkdam, 14 Teşrinievvel 1920, Sayı: 8479.
• Ahmed Refik. (1921). Tarihe dair telakkilerimiz. İkdam, 13 Temmuz 1921, Sayı: 8739.
• Ahmed Refik. (1928). Encümen raporu. Türk Tarih Encümeni Mecmuası (Tarih-i Osmani Encümeni Mecmuası/TOEM), Cilt: XVII, Sayı: 19(96) s. 161-165.
• Ahmed Refik. (1928). Tarih ve müverrihler ıı: tarih bir sanattır. Hayat Mecmuası, 26 Kanunusani 1928, 3(61), s. 165-166.
• Ahmed Refik. (1928). Tarih ve müverrihler ıv: tarih bir ilimdir. Hayat Mecmuası, 9 Şubat 1928, 3(63), s. 206-207.
• Ahmed Refik. (1928). Tarih ve müverrihler ııı: tarih ilimdir. Hayat Mecmuası, 2 Şubat 1928. 3(62), s. 192-193.
• Ahmed Refik. (1928). Tarih ve müverrihler ı: tarihin tarifi. Hayat Mecmuası. 19 Kanunusani 1928, 3 (60), s. 144-145.
• Akbayrak, H. (2012). Milletin tarihinden ulusun tarihine Osmanlı’dan Cumhuriyet’e tarih yazımı. İstanbul: Kitabevi. Altınay, A. R. (1915). Lâle devri 1130 -1143. İstanbul: Tahsil-i Tıbaat Matbaası.
• Altınay, A. R. (1926). Türkiye'de mülteciler meselesi: Macar ve Leh Mülteciler, Koşut, Rusya ve Avusturya'ya karşı Türk siyaseti, Türkiye, İngiltere ve Fransa ihtilafı (1849-1851). İstanbul: Matbaa-i Amire.
• Balibar, E. (1990). The nation form: history and ıdeology. Review (Fernand Braudel Center), 13(3), s. 329–361.
• Beers, H. A. (2014). History of English romanticism in the nineteenth century. New York: Routledge Revivals.
• Beiser, F. C. (2011). Herder’s historicism, its genesis and development. The German Historicist Tradition, Oxford: Oxford University, s. 98-166.
• Beiser, F.C. (1992). Enlightenment, revolution, and romanticism: The genesis of modern German political thought, 1790–1800. Cambridge, MA and London, England: Harvard University.
• Berkes, N. (2008). Türkiye’de çağdaşlaşma. İstanbul: Yapı Kredi.
• Berktay, H. (1991). Dört tarihçinin sosyal portresi. Toplum ve Bilim, 54/55, s. 19-45.
• Birinci Türk Tarih Kongresi (2010). Konferanslar Müzakere Zabıtları, Ankara: TTK.
• Braw, J. D. (2007). Vision as revision: Ranke and the beginning of modern history. History and Theory, 46(4), s. 45–60.
• Breisach, E. (2012). Tarihyazımı (Çev. Hülya Kocaoluk). İstanbul: Yapı Kredi.
• Cottingham, J. (1994). Introduction: Plus una vice agendum: Cartesian metaphysics three and a half centuries on. Reason, Will, and Sensation: Studies in Descartes’s Metaphysics, s. 1-16. Oxford: Oxford University.
• Çalen, M. K. (2017). Erken modern Türk tarihçileri ve Ahmet Refik (Altınay), Türk Tarihçileri, s. 45-61. Ankara: Pegem Akademi.
• Durukan, K. (2010). Türkili hicazkar Türkiye’de tarih anlayışı üzerine. İstanbul: Everest.
• Erimtan, C. (2018). Ahmed Refik’in Lale Deviri’ni yazarken kullandığı kaynaklar ve ‘lâle devri’ paradigması: bir teleolojik ima. Doğu Batı, Sayı 85, s. 11-29.
• Ersanlı, B. (2018). İktidar ve tarih Türkiye’de tarih tezinin oluşumu 1929-1937. İstanbul: İletişim.
• Forster, M. (1993), “Hegel’s dialectical method”, The Cambridge Companion to Hegel, s. 130–170. Cambridge: Cambridge University.
• Hayta, N., Ünal, U. (2013). Modernleşme döneminde Osmanlı tarih yazıcılığı. A. Şimşek ve V. Engin (Ed.), Türkiye’de Tarihyazımı s. 137-153. İstanbul: Yeditepe.
• Herder, J. G. (2002). Treatise on the origin of language (1772). Herder: Philosophical writings s. 65-164. Cambridge, United Kingdom: Cambridge University,
• Iggers, G. G. (1965). The Idea of progress: a critical reassessment. The American Historical Review, 71(1), 1–17 Iggers, G.G. (2010). “Introduction” to Ranke, Theory and Practice of History. New York: Routledge.
• İnalcık, H. (2013). Türkiye’de modern tarihçiliğin kurucuları. A. Şimşek ve V. Engin (Ed.), Türkiye’de Tarihyazımı, s. 179-197. İstanbul: Yeditepe.
• Köprülüzade Mehmed Fuad. (1913). Bizde tarih ve müverrihler hakkında. Bilgi Mecmuası, Kanunıevvel 1329/1913, Cilt: 1, Sayı: 2, s. 185-196.
• Lloyd, C. (1991). The Methodologies of social history: a critical survey and defense of structurism. History and Theory, 30(2), s. 180–219.
• Loader, C. T. (1976). German historicism and ıts crisis. The Journal of Modern History, 48(3), s. 85–119.
• Matytsin, A. (2022). Enlightenment and erudition: writing cultural history at the académie des inscriptions. Modern Intellectual History, 19(2), s. 323-348.
• McCabe, D. (1998). Hegel and the ıdea of philosophical history. History of Philosophy Quarterly, 15(3), s. 369–388. Morrison, J. C. (1978). Vico’s principle of verum is factum and the problem of historicism. Journal of the History of Ideas, 39(4), s. 579–595.
• Muller, J. (1990). Justus Möser and the conservative critique of early modern capitalism. Central European History, 23(2-3), s. 153-178.
• Oral, M. (2006). Türkiye’de romantik tarihçilik (1910-1940), Ankara: Asil.
• Paul Hamilton. (1996). Historicism. John Drakakis (Ed.), New York and London: Routledge.
• Perkinson, H. J. (1962). Giambattista Vico and "the method of studies in our times": a criticism of descartes' ınfluence on modern education. History of Education Quarterly, 2(1), s. 30-46.
• Pradella, L. (2014). Hegel, imperialism, and universal history. Science & Society, 78(4), s. 426–453.
• Rotenstreich, N. (1971). The Idea of historical progress and ıts assumptions. History and Theory, 10(2), s. 197–221.
• Sönmez, E. (2010). Annales okulu ve Türkiye’de tarihyazımı: Annales Okulu’nun Türkiye’deki tarih yazımına etkisi: Başlangıçtan 1980’e. Ankara: Tan.
• Stanford, M. (1994). A Companion to the study of history. Oxford: Blackwell.
• Stroud, R. S. (1987). “Wie es eigentlich gewesen” and Thucydides 2.48.3. Hermes, 115(3), s. 379–382.
• Şimşek A., Yalı, S. (2019). Gerçekte(n) öyle mi oldu? post-truth zamanlarda tarihin temsili. İstanbul: Yeni İnsan. Şimşek A., Satan A. (2011). “Türkiye’de Milli Tarihin İnşası”, Milli Tarihin İnşası: Makaleler, s. 11-27. İstanbul: Tarihçi. Şura-yı Devlet (ŞD), 1165/3, 2 Teşrinievvel 1328 (15 Ekim 1912).
• Şura-yı Devlet (ŞD) 2791/15, 19 Teşrini Sani 1325 (2 Aralık 1909).
• Thompson, M. P. (1976). A note on "reason" and "history" in late seventeenth century political thought. Political Theory, 4(4), s. 491-504.
• Toprak, Z. (1986). Türkiye’de çağdaş tarihçilik (1908-1970). S. Atauz (Der.), Türkiye’de Sosyal Bilim Araştırmalarının Gelişimi s. 431-438. Ankara: Türk Sosyal Bilimler Derneği.
• Verene, T. I., Phillip, D. (2008). Giambattista Vico: keys to the new science: translations, commentaries, and essays. New York: Cornell University.
• Wainwright, E.H. (1977). The historical thought of Giambattista Vico. Kleio, 9(1-2), s. 1-21.
• White, H. (2008). Metatarih: 19. yüzyıl Avrupasında tarihsel imgelem, (Çev. Mehmet Küçük). Ankara: Dost.
• Yinanç. M. H. (2011). Tanzimat’tan Meşrutiyet’e kadar bizde tarihçilik. A. Şimşek ve A. Satan (Ed.) Milli Tarihin İnşası Makaleler, s. 59-97. İstanbul: Tarihçi.