Türkiye’de tarihçiliğin 100 yılı: Siyasal ve sosyolojik eğilimler üzerine kronolojik bir muhasebe

Yıl 2024, Cilt: 6 Sayı: 2, 68 - 93, 20.12.2024

Resul Babaoğlu

Öz

Türkiye’de Cumhuriyet’in asırlık birikiminin takip edilebileceği alanlardan biri olan tarihyazımı, zaman içerisinde içerik ve metodolojik kırılmalara uğramış, bu durum bir disiplin olarak tarihçiliğe yeni imkânlar sağladığı gibi, onu dar kalıplara hapsetme tehdidi de içermiştir. Türkiye’de dönemsel ideolojik yönelimler ve küresel gelişmelerle yeni içerikler ve metotlarla dönüşen tarihyazımı, 100 yıllık sürede hatırı sayılır bir birikim oluşturmuştur. Osmanlı Devleti’nde Dârülfünun’da ilk tarih bölümünün açılmasından önce Mekteb-i Mülkiye ve diğer yüksekokullarda müfredata eklenen tarih dersleriyle bilimsel tarihçiliğin önü açılmış ve ilk bilimsel eserler kaleme alınmıştır. Bilimsel tarihyazımı alanındaki bu ilk kıpırdanmalardan 2000’li yıllara uzanan süreçte tarih bilimine karşı kesintisiz bir merak ve ilginin artarak devam etmesi, tarihin her dönemde popüler ve akademik işlevlerinin canlılığını göstermektedir. Türkiye’de ideolojiler ile tarih bilimi arasındaki sıkı bağlar belirgin birçok sesliliğe ve tarih metinlerinin üretiminde verimliliğe imkân vermekte, diğer yandan her dönemde konjonktürel olarak tarihyazımında görülen savrulmalar ise tarihçilik açısından düşündürücü sonuçlar doğurmaktadır. Türkiye’de tarihyazımının son asırda geçirdiği dönüşümü anlamlandırma amacındaki bu makale, mevcut birikimi değerlendirmeye dönük bütüncül bir bakış getirme çabası içerisindedir.

Anahtar Kelimeler

Türkiye, Osmanlı, Tarihyazımı, Kemalizm, Post-Kemalizm

100 years of historiography in Türkiye: A chronological accounting of political and sociological trends

Öz

Historiography, which is one of the fields where the centuries-old accumulation of the Republic can be traced, has undergone content and methodological ruptures over time, which has provided new opportunities for historiography as a discipline, but also threatened to confine it to narrow molds. In Turkey, historiography, which has been transformed with new contents and methods due to periodic ideological orientations and global developments, has created a considerable accumulation in a period of 100 years. Before the opening of the first history department at Dârülfünun in the Ottoman Empire, history courses added to the curriculum at Mekteb-i Mülkiye and other colleges paved the way for scientific historiography and the first scientific works were written. From these first stirrings in the field of scientific historiography to the 2000s, an uninterrupted curiosity and interest in the science of history continued to grow, demonstrating the vitality of the popular and academic functions of history in every period. The close ties between ideologies and historiography in Turkey allow for a prominent plurality of voices and an efficiency in the production of historical texts; on the other hand, the conjunctural shifts in historiography in every period have thought-provoking consequences for historiography. This article, which aims to make sense of the transformation of historiography in Turkey in the last century, endeavours to bring a holistic view towards evaluating the existing accumulation.

Anahtar Kelimeler

Turkey, Ottoman Empire, Historiography, Kemalism, Post-Kemalism

Etik Beyan

Bu çalışma etik ve telif kurallarına uygun olarak yürütülmüştür. Arşiv belgeleri ve literatür kaynakları üzerinden yürütülen bu çalışma etik kurul onayı gerektirmemektedir.

Destekleyen Kurum

Bu araştırmayı desteklemek için dış fon kullanılmamıştır.

Kaynakça

• Acar, S. (2021). Zeki Velidi Togan: İlmi hayatı-eserleri-siyasi faaliyetleri, hatıraları. İstanbul: Kronik.
• Akçam, T. (2024, Temmuz 4). Hanioğlu'nun Atatürk - Entelektüel Biyografi'si üzerine (II): Şefli bir İttihat ve Terakki Partisi'nin ebedi şefi. K24. https://www.k24kitap.org/hanioglunun-ataturk-entelektuel-biyografisi-uzerine-ii-sefli-bir-ittihat-ve-terakki-partisinin-ebedi-sefi-4696
• Akkurt, H. (2020). Türkiye solunda Osmanlı toplum yapısı tartışmaları. Ankara: İmge.
• Akman, Ş. T. (2011). Türk tarih tezi bağlamında erken cumhuriyet dönemi resmî tarih yazımının ideolojik ve politik karakteri. Hacettepe Hukuk Fakültesi Dergisi, 1(1), 80-109.
• Aytürk, İ. (2022). Post-post Kemalizm: Yeni bir paradigmayı beklerken. İ. Aytürk, ve B. Esen (Ed.), Post-post Kemalizm- Türkiye çalışmalarında yeni arayışlar (ss. 23-51). İstanbul: İletişim.
• Babaoğlu, R. (2023). Muhafazakar İslamcı düşüncede Lozan algısı. E. Malkoç (Ed.), 100. yılında Lozan Barış Antlaşması (ss. 514-534). İstanbul: İstanbul Kültür ve Sanat.
• Bilgin, N. (2013). Tarih ve kolektif bellek. İstanbul: Bağlam.
• Çınar, M. ve Sezgin, İ. (2013). Islamist political engagement in the early years of multi-party politics in Turkey: 1945–60. Turkish Studies, 2(14), ss. 329-345.
• Danforth, N. (2014). Multi-purpose empire: Ottoman history in republican Turkey. Middle Eastern Studies, 50(4), ss. 655-678.
• Eissentat, H. (2014). Children of Özal: The new face of Turkish studies. Journal of the Ottoman and Turkish Association, 1(2), ss. 23-35.
• Emrence, C. (2007). Three waves of late Ottoman historiography, 1850-2007. Middle East Studies Association Bulletin, 41(2), ss. 137-151.
• Ersanlı, B. (1985). Birinci Türk Tarih Kongresi 1932: Türkçülükten yurttaşlığa. Toplum ve Bilim, 31(39), ss. 81-104.
• Ersanlı, B. (2002). The Ottoman Empire in the historiography of the Kemalist era: a theory of fatal decline. F. Adanır ve S. Faroqhi (Ed.), The Ottoman Empire and its heritage: Politics, society and economy (ss. 115-155). Leiden: Brill.
• Ersanlı, B. (2011). İktidar ve tarih: Türkiye'de "Resmi Tarih" tezinin oluşumu (1929-1937). İstanbul: İletişim. Frey, F. W. (2024). Türk siyasal eliti. (F. Santur, Çev.) İstanbul: Selenge.
• Gürpınar, D. (2012). The politics of memoirs and memoir-publishing in twentieth century Turkey. Turkish Studies, 3(13), ss. 537-557.
• Gürpınar, D. (2013). Düne veda Türkiye'de liberalizm ve demokratlık (1980-2010). İstanbul: Etkileşim. I. Türk Tarih Kongresi. (1932). İkinci oturuş (s. 376-389). Erişim (11.8.2024) https://ttk.gov.tr/i-turk-tarih-kongresi-02-11-Temmuz-1932-ankara/
• In Memory of Donald Quataert (1941-2011). (2011). New perspectives on Turkey(44), ss. 5-11. İrem, N. (2002). Cumhuriyetçi muhafazakarlık, seferber edici modernlik ve 'diğer Batı' düşüncesi. Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, 57(2), ss. 41-60.
• Kafadar, C. ve Karateke, H. (2011). Late Ottoman and early republican Turkish historical writing. Stuart Macintyre, J. Maiguashca ve A. Pók (Ed.), The Oxford History of Historical Writing Volume 4: 1800-1945 (ss. 559-578). Oxford: Oxford University.
• Kara, S. (2004). Milli tarih anlayışının romantik devri: Cumhuriyetin ilk yılları. A.Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, (23), ss. 319-334.
• Karaömerlioğlu, M. A. (2023). Zafer Toprak: Seçkin bir tarihçi, akademisyen ve entelektüelin ardından. Toplumsal Tarih Akademi, ss. 165-170.
• Kaya, R., Özdemir, Y. ve Şimşek, U. (2004). Genç Cumhuriyet ve oluşturulmaya çalışılan tarih bilinci. Kazım Karabekir Eğitim Fakültesi Dergisi, (9), ss. 271-281.
• Klein, J. (2022). Rifa‘at ‘Ali Abou-El-Haj (1933-2022). Osmanlı Araştırmaları/The Journal of Ottoman Studies, (LX), ss. 253-257.
• Koçak, C. (2023). Cumhuriyet'in tarihyazımı ya da 'herkesin tarihi kendine'. Türkiye Günlüğü, (156), ss. 87-91. Köksal, Y. (2010). Tanzimat ve tarih yazımı. Doğu Batı (Osmanlılar I, 51), ss. 193-214.
• Malkoç, E. (2014). Cumhuriyet'ten Büyük Söylev'e Ankara İstanbul ikilemi (1923-1927). İstanbul: Der.
• Mert, N. (2008-2009). Cumhuriyet tarihini yeniden okumak. Doğu Batı, (47), 123-139.
• Obuz, Ö. (2018). Türk Rönesansı’nın peşinde bir aydın: İsmayıl Hakkı Baltacıoğlu. İstanbul: Libra.
• Ölmez, A. (2023). II. Abdülhamid döneminden günümüze Osmanlı eğitim tarihi yazıcılığı ve genel eğilimler. A. Ölmez (Ed.), Osmanlı'da Maarif: Kişiler, Anlatılar, Kurumlar (ss. 11-39). İstanbul: Ketebe.
• Önder, S. ve Baydemir, A. (2005). Türk sinemasının gelişimi (1895-1939). Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 6(2), ss. 113-135.
• Örnek, C. (2012). From analysis to policy: Turkish studies in the 1950s and the diplomacy of ideas. Middle Eastern Studies, 48(6), ss. 941-959.
• Özcan, A. (2023). Cumhuriyetin yüzüncü yıl dönümünde yüz yıllık tarihçiliğimiz. bitig Edebiyat Fakültesi Dergisi, 3(6), ss. 153-170.
• Philliou, C. (2011). When the clocks strikes twelve: The inception of the Ottoman past in early republican Turkey. Comparative Studies of South Asia, Africa and the Middle East, 31(1), ss. 172-182.
• Quateart, D. ve Sayarı, S. (2003). Turkish studies in the United States. Bloomington: Indiana University.
• Reed, H. A. (1997). Perspectives on the evolution of Turkish studies in North America since 1946. Middle East Journal, 51(1), ss. 15-31.
• Schull, K. F. (2014). The impact of Donald Quataert’s “history from below” on Ottoman and Turkish studies. Comparative Studies of South Asia, Africa and the Middle East, 34(1), ss. 126-128.
• Sert, H. (2018). Post-Kemalist anlatıya yönelik kararlı bir itiraz: Zafer Toprak’ın 1908-1946 dönemi Türkiye tarihi tasviri. Tezkire, (64), ss. 83-103.
• Sönmez, E. (2021). A past to be forgotten? Writing Ottoman history in early republican Turkey. British Journal of Middle Eastern Studies, 48(4), ss. 753-769.
• Şakiroğlu, M. (1984). Atatürk ve tarih çalışmaları. Toplumsal Tarih(11), ss. 10-15.
• Şirin, İ. (2023). Cumhuriyet dönemi Osmanlı tarihi çalışmalarına eleştirel bir katkı. Türkiye Günlüğü, (156), ss.118-134.
• Şimşek, A. (2017). Giriş. Türkiye'de akademik tarihçilik (ss. 7-25). İstanbul: Kronik.
• Şimşek, A. ve Akbaş, E. (2023). Tevarihten tarihe popülerden kültür endüstrisine. İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kütüphane ve Müzeler Müdürlüğü.
• Taştan, Y. K. (2013). Mehmed Fuad Köprülü. Y. K. Taştan (Ed.), Vakıfların Hukuki Mahiyeti (ss. 15-175). Ankara: Vakıflar Genel Müdürlüğü.
• Tokdoğan, N. (2018). Yeni Osmanlıcılık hınç, nostalji, narsizm. İstanbul: İletişim.
• Toprak, Z. (1986). Osmanlı tarihyazıcılığının evrimi üstüne düşünceler. (Ed.) S. Ataüz, Türkiye'de Sosyal Bilim Araştırmalarının Gelişimi (ss. 419-429). Ankara: Türkiye Sosyal Bilimler Derneği.
• Toprak, Z. (2011). Âdem-Hâvva'dan Homo-Alpinus'a Eugene Pittard, Antropoloji ve Türk Tarih Tezi. Toplumsal Tarih, (206), ss. 16-29.
• Toprak, Z. (2012). Erken cumhuriyet döneminde Türkiye'de tarihçilik. Bugünün Bilgileriyle Kemal’in Türkiye’si - La Turquie Kamâliste (ss. 176-181). İstanbul.
• Toprak, Z. (2012). Türkiye’de çağdaş tarihçilik ve Eric Hobsbawm faktörü. Toplumsal Tarih, ss. 36-49.
• Toprak, Z. (2013, Temmuz). Şerif Mardin ve bilimi: Çoğulcu bir modernleşme. Toplumsal Tarih, (235), ss. 58-63.
• Toprak, Z. (2016). Tek-Parti yönetiminin kurulmasının yayımlanış öyküsü. Toplumsal Tarih, (271), ss. 40-43.
• Toprak, Z. (2017, Ağustos 10). Seküler bilim çevresi Şerif Mardin'e haksızlık etti. (K. Par, Röportaj Yapan) Habertürk .
• Toumarkine, A. (2021). Coming to terms with the imperial legacy and the violence of war: Turkish historiography of World War I between autarchy and a plurality of voices, 1914-2019. (Ed.) C. Cornelissen ve A. Weinrich (Eds.), The historiography of World War I from 1918 to the Present (ss. 368-408). Berghahn.
• Uzer, U. (2020). Conservative narrative: Contemporary Neo-Ottomanist approaches in Turkish politics. Middle East Critique, 29(3), ss. 275-290.
• Ünal, M. A. (2006). Tarihçiler ve Türk milliyetçiliğine katkıları: Yılmaz Öztuna. Muhafazakar Düşünce, 2(8), ss. 113-122.
• Yavuz, H. (2016). Social and intellectual origins of Neo-Ottomanism: Searching for a Post-National vision. Die Welt Des Islams, (56), ss. 438-465.
• Yaycıoğlu, A. (2023). İmparatorluk ve cumhuriyet: Devamlılık ve kopuşun ötesine yönelik bir deneme. T. Bora (Ed.), Siyasi düşüncelerin bir muhasebesi (ss. 1-39). İstanbul: Tarih Vakfı Yurt.
• Yetkin, Ç. (2019). Karşı devrim, 1946-1950. İstanbul: Kilit.
• Yıldırım, E. E. (2014). İnönü döneminin 'resmi olmayan' tarihi muhafazakarların dün algısı. Turkish Studies, 4(9), ss. 1199-1216.
• Yıldız, A. (2001). Ne mutlu Türküm diyene” Türk ulusal kimliğinin etno-seküler sınırları (1919-1938). İstanbul: İletişim.
• Zürcher, E. J. (2009). Savaş, devrim ve uluslaşma:: Türkiye tarihinde geçiş dönemi (1908-1928). İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi.
• Zürcher, E. J. (2024). Meşrutiyet'ten Cumhuriyet'e tarih, toplum ve siyaset. İstanbul: İletişim.