Gelenekselden Moderne Geçiş Sürecinde İsmaililik: Ağa Hanlar Dönemi

Yıl 2021, , 108 - 124, 31.12.2021

Muzaffer Tan , Ömer Faruk Teber

https://doi.org/10.30622/tarr.1028530

Cited By: 2

Öz

İslam’ın Şii yorumlarından biri olarak İsmaililik, genel olarak İslam düşüncesinin şekillenmesinde, özel olarak bazı farklılılar arzeden itikadi ve fıkhi birtakım düşünce ekollerinin Sünnilik adı altında bir araya gelmesinde kayda değer bir role sahiptir. Bir anlamda Sünniliğinin konsolide olmasında dolaylı bir şekilde İsmaili öğretinin katkı sağladoğı söylenebilir. Bu durum bilhassa İsmaililiği temsil eden Fatımiler ile Sünniliğin müdafii Abbasiler arasındaki rekabetin etkisi altında şekillenmiştir. Bu dönüştürücü rolüne rağmen, İsmaililik karşıtı klasik reddiyeci literatürün etkisiyle yakın döneme kadar İslam âleminde akademik mahfillerde hakettiği yerini alamayan İsmaililik, çoğu zaman İslam (Sünnilik) karşıtı yıkıcı bir akım olarak gösterilmiştir. Bu durum 1900lü yıllarında Batıda birtakım çalışmalar ile değişmeye başlamış, İsmaililik kendi kaynakları üzerinden araştırmaya konu edilerek İslam düşüncesinde yerini almaya başlamıştır. Benzer durum yakın dönemde İslam âleminde de kısmen gözlenmektedir. İslam âleminin meşru liderlerinin Allah tarafından tayin edilmiş Ali soyundan imamlar olduğunu iddia eden İsmaililik Fatımi-Abbasi çekişmesi sürecinde Sünnilikle şiddetli bir mücadeleye girmiştir. Fatımi halifesi Müstansır’ın 487/1094 yılındaki ölümünden sonra Nizarilik ve Müstalilik olarak iki ana kola ayrılan İsmaililik, onbirinci asrın son çeyreğinden itibaren Alamut İsmaili Nizari devleti kanalıyla Selçuklularla rekabete girmiştir. Ancak bu İsmaili devletin Moğollarca 1256 yılında ortadan kaldırmasıyla İsmaililik gerek politik gerek entellektüel anlamda tarih sahnesinde geri planda kalmıştır. Uzun süre sessizlik dönemi yaşayan İsmaililik, Ağa Hanlar olarak bilinen İsmaili İmamlar döneminde politik ve sosyal anlamda tekrar canlanarak yeni bir aşamaya girmiştir. Bu makalede Nizari İsmaililiğin Ağa Hanlar döneminde sosyo-politik anlamda yeniden inşası üzerinde durulacaktır. Öncelikle Geleneksel bir Şii mezhebinden moden bir topluluğa geçişin parametreleri olarak Ağa Han Geliştirme Ağı (AKDN) ve buna bağlı alt kuruluşların faaliyetleri üzerinde durulacaktır. Nizarilerin ulus ötesi bir politik yapıya dönüşüm sürecinde İsmaili imamların rolü, modern-seküler bir çaba ile ilahi olarak tayin edildiğine inanılan Masum imam anlayış arasındaki ironik ilişki ele alınacak diğer hususlardır.

Anahtar Kelimeler

Şiilik, İsmaililik, İmamet, Ağa Hanlar, AKDN, Modernleşme

Ismailism in Transition from Traditional to Modern: Aga Khans Period

Öz

As one of the Shiite interpretations of Islam, Ismailism has a significant role in the shaping of Islamic thought in general, and in particular in bringing together some schools of thought and jurisprudence under the name of Sunnism. In a sense, it can be said that Ismaili teaching indirectly contributed to the consolidation of Sunnism. This situation was shaped especially under the influence of the rivalry between the Fatimids, who represented Ismailism, and the Abbasids, who were the defenders of Sunnism. Despite this transformative role, Ismailism, which could not take its deserved place in academic gatherings in the Islamic world until recently due to the influence of the classical rejectionist literature against Ismailism, has often been shown as a destructive movement against Islam (Sunnism). This situation started to change with some studies in the West in the 1900s, and Ismailism began to take its place in Islamic thought by being the subject of research through its own sources. A similar situation is partially observed in the Islamic world in the recent period. Claiming that the legitimate leaders (caliphs/imams) of the Islamic world were imams from the descendants of Ali appointed by Allah, Ismailism entered into a fierce struggle with Sunnism during the Fatimi-Abbasi conflict. Ismailism, which was divided into two main branches as Nizaris and Mustalis after the death of Fatimid caliph al-Mustansir in 487/1094, entered into competition with the Seljuks through the Alamut Ismaili Nizari state since the last quarter of the eleventh century. However, with the abolition of this Ismaili state by the Mongols in 1256, Ismailism remained in the background both politically and intellectually. Having lived a period of silence for a long time, Ismailism entered a new phase by reviving politically and socially during the reign of the Ismaili Imams, known as the Aga Khans. This article will focus on the socio-political reconstruction of Nizari Ismailism during the Aga Khan period. First of all, the activities of the Aga Khan Development Network (AKDN) and its affiliated sub-organizations will be discussed as the parameters of the transition from a traditional Shiite sect to a modern community. The role of the Ismaili imams in the transformation process of the Nizaris into a transnational political structure, and the ironic relationship between a modern-secular effort and the understanding of the Innocent imam, which is believed to be divinely appointed, are other issues to be discussed.

Anahtar Kelimeler

Shiism, Ismailism, Imamate, Aga Khans, AKDN, Modernization

Kaynakça

• Albayrak, Ali, “Dini Gruplar Bağlamında Caferilik, Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 13:2 (2008), 111-128.
• Albayrak, Ali, “Mitolojinin Dini Hayattaki Yeri ve Önemi”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, X/54, (2017), 952-958.
• Algar, Hamid, “The Revolt of Agha Khan Mahallatî and the Transference of the Ismâ‘îlî Imamate to India, SI, 29 (1969), 61-81.
• Asani, Ali, “The Khojas of South Asia: Defining a Space of Their Own,” Cultural Dynamics 13 (2001), 155-168.
• Rıfat Atay, Religious Pluralism and Islam, Scholars’ Press, Saarbrücken 2014.
• Avcu, Ali, Karmatiliğin Doğuşu ve Gelişim Süreci, Cumhuriyet Üniversitesi Yayınları, Sivas 2011.
• Avcu, Ali, “İsmâililik”, İslâm Mezhepleri Tarihi, ed. M. Saffet Sarıkaya-Mehmet Ümit, Nobel Yayınları, Ankara 2020 içinde, 147-166.
• Bağlıoğlu, Ahmet, İnanç Esaslar Açısından Dürzilik, Ankara Okulu Yayınları, Ankara 2018.
• Daftary, Farhad, “The Earliest Ismailis”, Arabica, 38/2 (1991), 214-245;
• Daftary, Farhad, İsmaililer: Tarihleri ve Öğretileri, çev. Erdal Toprak, Doruk Yayımcılık, İstanbul 2005.
• Demirkol, Murat, Tûsî'nin İbn Sînâ Savunması, Fecr Yayınları, Ankara 2010.
• Dumasia, Naoroji M., The Aga Khan and his Ancestors, Bombay 1939.
• Haider, Najam, Shi‘i Islam: An Introduction, Cambridge University Press, 2014.
• H. Karim, Karim, “At the Interstices of Tradition, Modernity and Postmodernity: Ismaili Engagements with Contemporary Canadian Society”, A Modern History of the Ismailis içinde, ed. Farhad Daftary, London 2001, 265-289.
• Hollister, John Norman, The Shi‘a of India, London 1953.
• Kalaycı, Mehmet, Tarihsel Süreçte Eşarilik Maturidilik İlişkisi, Ankara Okulu Yayınları, Ankara 2013.
• Kassam, Zayn, “The Gender Policies of Aga Khan III and Aga Khan IV,” A Modern History of the Ismailis içinde, ed. Farhad Daftary, London 2001, 247-264;
• Kutlutürk, Cemil, “Hindistan’daki İsmâ‘îlî Ḫocalarda Hint Kültürü Etkisi ve Bunun Ginân Külliyatındaki Yansımaları” Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 58:2 (2017), 1-29.
• Nanji, Azim, The Nizârî Ismâ‘îlî Tradition in the Indo-Pakistan Subcontinent, Delmar 1978, 50-96;
• Steinberg, Jonah, Isma‘ili Modern, Chapel Hill: University of North Carolina Press, 2011.
• Tan, Muzaffer, “Tarihsel Süreçte İsmaililik ve Yaşadığı Faklılaşmalar” Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi,17:2 (2012) 2005, 137-138.
• Tan, Muzaffer, “İsmaililik”, İslam Mezhepleri Tarihi, Grafiker yayınları, ed. Hasn Onat-Sönmez Kutlu, Ankara 2014 içinde, 243-268.
• Gökalp, Yusuf, Zeydi Düşüncenin Tarihsel Gelişimi 6/7-12/13. Yüzyıllar, Adana 2014.
• Van Grondelle, Marc, The Ismailis in the Colonial Era: Modernity, Empire, and Islam, 1839–1969, New York 2009.