Islam in Ziya Gökalp's Positivist Thought: His Articles and Poems in the Journal of Islam

Yıl 2022, , 510 - 524, 29.09.2022

Remzi Soytürk

https://doi.org/10.30622/tarr.1088374

Öz

Positivist thought, which became widespread in Europe in the second half of the 19th century, also had representatives in the Ottoman intellectual life after the Second Constitutional Monarchy. At the outset the Ottoman positivist literature begin with the famous letter written by Auguste Comte to the Ottoman Grand Vizier Mustafa Reşid Pasha in order to adopt the positivist philosophy. Although we include intellects such as Beşir Fuat, Ahmet Rıza and Rıza Tevfik, it is difficult to talk about a systematic positivist movement. Ziya Gökalp, one of the most important representatives of positivist thought in the Ottoman Empire, while following Durkheim, on the other hand, seeks to establish a unique sociology school. Using scientific sociological methods, Gökalp establishes a dialogue between Western civilization and Turkish culture and seeks solutions to the problems of the modernizing Ottoman society. While following the Western positivism as a method, Gökalp, the father of the nationalist and Turkist movement, is in search of a new national identity by incorporating national values, especially the religion of Islam, into his theories. In this context, Gökalp's model of society also differs from Durkheim's positivist thought at some points. According to Durkheim, based on the law of three stages of Auguste Comte, we passed the theological and metaphysical stage and finally came to the positivist stage. On the other hand, Gökalp does not completely exclude religion and thinks about the dominant role of Islam in the formation of the character of the individual and society. One of the best sources from which we can follow Gökalp's thoughts on this subject is the journal of the Committee of Union and Progress, the Journal of Islam. While Gökalp tried to solve the problems between fiqh and sociology with a new method he called “social fiqh” in his articles published in this journal; in his poems, he describes the place of religion in social and individual life in a style that is far from poetic. Claiming that we are living in "the age of consciousness, not poetry", while conducting deep social discussions in his articles in the Journal of Islam, he uses divine themes in his poems in a plain language, away from aesthetic concerns, by associating them with social issues. This study is an attempt to examine the place of Islam in Ziya Gökalp's sociology through his articles and poems in the Journal of Islam.

Anahtar Kelimeler

Ziya Gökalp, Journal of Islam, positivism, social fiqh, sociology, Islam

Ziya Gökalp’in Pozitivist Düşüncesinde İslam: İslam Mecmuası’ndaki Şiirleri ve Makaleleri

Öz

19. yüzyılın ikinci yarısında Avrupa’da yaygınlaşan pozitivist düşünce, II. Meşrutiyet sonrası Osmanlı düşünce hayatında da temsilciler bulmaya başlar. Osmanlı pozitivist literatürünü Auguste Comte’un Osmanlı Sadrazamı Mustafa Reşid Paşa’ya pozitivist felsefenin benimsenmesi amacıyla yazdığı ünlü mektup ile başlatabiliriz. Beşir Fuat, Ahmet Rıza ve Rıza Tevfik gibi düşünürleri bu literatürün içerisine dâhil etsek de sistematik bir pozitivist akımın gelişmiş olduğundan söz etmek zordur. Pozitivist düşüncenin Osmanlı’daki en önemli temsilcilerden biri olan Ziya Gökalp bir yandan Durkheim’i takip ederken diğer yandan özgün bir sosyoloji ekolü kurma arayışına girer. Gökalp, bilimsel sosyolojik metotları kullanarak Batı medeniyeti ile Türk kültürü arasında diyalog kurar ve modernleşen Osmanlı toplumunun problemlerine çözüm arayışına girer. Milliyetçi ve Türkçü akımın fikir babası Gökalp, Batı pozitivizmini metot olarak takip ederken başta İslam dini olmak üzere yerel değerleri de teorilerine dâhil ederek yeni bir ulusal kimlik arayışındadır. Bu bağlamda Gökalp’in toplum modeli bazı noktalarda Durkheim’ın pozitivist düşüncesinden de ayrışır. Auguste Comte’un üç hal kanununa dayanan Durkheim’a göre teolojik ve metafizik aşama geçilmiş pozitivist aşamaya gelinmiştir. Buna karşılık Gökalp dini tamamen dışlamayıp İslam’ın bireyin ve toplumun oluşmasındaki başat rolü üzerine düşünür. Gökalp’in bu konudaki düşüncelerini takip edebileceğimiz en iyi kaynaklardan biri İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin yayın organı İslam Mecmuası’dır. Gökalp bu dergide yayımladığı makalelerinde “içtimai usul-i fıkıh” olarak adlandırdığı yeni bir yöntemle fıkıh ve sosyoloji arasındaki problemleri çözmeye çalışırken şiirlerinde de dinin sosyal ve bireysel hayattaki yerini şairanelikten uzak bir dille anlatır. “Şiirin değil şuurun hâkim olduğu” bir devirde yaşadığımızı iddia eden Gökalp, İslam Mecmuası’nda yer alan makalelerinde derin toplumsal tartışmalar yürütürken şiirlerinde estetik kaygılardan uzak ve sade bir dille ilahi temaları toplumsal meselelerle kaynaştırarak kullanır. Bu çalışmada Ziya Gökalp’in düşüncesinde İslam’ın yeri İslam Mecmuası’ndaki makaleleri ve şiirleri üzerinden incelenecektir.

Anahtar Kelimeler

Ziya Gökalp, İslam Mecmuası, pozitivizm, içtimai usul-i fıkıh, sosyoloji, İslam

Kaynakça

• Arai, M. (1994). Turkish Nationalism in the Young Turk Era. Leiden: Brill.
• Berkes, N. (1973). Türkiye’de Çağdaşlaşma. İstanbul: Bilgi Yayınevi.
• Berkes, N. (1985). Felsefe ve toplumbilim yazıları. İstanbul: Adam.
• Bulut, Y. (2009). Osmanlı'dan Cumhuriyet'e Pozitivizm, Terakki Ve Batılılaşma Meselelerine Dair. İstanbul Üniversitesi Sosyoloji Dergisi, 3(19), 151-166.
• Comte, A. (2000). Positive Philosophy. Ontario: Batoche Books.
• Comte, A. (2003). Pozitif Felsefeye Giriş . (S. Sarı, Dü.) Ankara: Yeryüzü.
• Comte, A. (2017). İslamiyet ve Pozitivizm. (Ö. Gözel, Dü.) İstanbul: Dergah Yayınları.
• Gökalp, Z. (1330, Şubat 12). Türk'e Göre: Din. İslam Mecmuası, 2(22), 6.
• Gökalp, Z. (1330, Kanunusani 29). Türk'e Göre: Vazife. İslam Mecmuası, 2(21), 14.
• Gökalp, Z. (1331, Ağustos 13). Dinin İçtimai Hizmetleri. İslam Mecmuası, 3(34), 2.
• Gökalp, Z. (1331, Eylül 24). Dinin İçtimai Hizmetleri. İslam Mecmuası, 4(37), 2.
• Gökalp, Z. (1331, Ağustos 27). Diyanet ve Kaza. İslam Mecmuası, 3(25), 2.
• Gökalp, Z. (1331, Şubat 13). Fıkıh ve İçtimaiyat. İslam Mecmuası, 1(2), 5.
• Gökalp, Z. (1331, Mayıs 28). İlahi. İslam Mecmuası, 3(29), 12.
• Gökalp, Z. (1918). Yeni Hayat. İstanbul: Yeni Mecmua.
• Gazel, A., & Ortak, Ş. (2006). İkinci Meşrutiyetten 1927 Yılına Kadar Yayın İmtiyazı Alan Gazete ve Mecmualar (1908-1927). Atatürk Üniversitesi, SBE Dergis(7), 223-257.
• Heyd, U. (1950). Foundations of Turkish Nationalism: The Life and Teachings of Ziya Gokalp. London: Luzac.
• Kabakçı, E. (2008). Pozitivizmin Türkiye’ye Girişi ve Türk Sosyolojine Etkisi. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, (6) 11, 41-60.
• Köroğlu, E. (2010). Türk Edebiyatı ve Birinci Dünya Savaşı (1914-1918): Propagandadan Milli Kimlik İnşasına. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Okay, O. (2019). Beşir Fuad: İlk Türk Pozitivist ve Natüralisti. İstanbul: Dergâh Yayınları.
• Özervarlı, M. (2017). Reading Durkheim Through Ottoman Lenses: Interpretations of Customary Law, Religion, And Society by The School of Gökalp. Modern Intellectual History, 14(2), 393-419.
• Özkan, K. (2014, Kış). Türk Modernleşmesin de Pozitivizmin Bilim Algısı. Belgi(7), 923-951.
• Özlem, D. (2013, Aralık). Batılı Bilgi, Pozitivizm ve Felsefe Çerçevesinde Avrupa Merkezci Tarih Anlayışının Temelleri. İnsan & Toplum(6), 7-24.
• Ülken, H. Z. (1998). Türkiye’de Çağdaş Düşünce Tarihi. İstanbul: Ülken Yayınları.
• Ülken, H. Z. (2006). Seçme Eserleri -1: Ziya Gökalp. Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları: İstanbul.
• Okay, O. (1988). Servet-i Fünûn Şiiri. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• Parla, T. (2009). Ziya Gökalp, Kemalizm ve Türkiye'de Korporatizm. İstanbul: Deniz Yayınları.
• Parla, T. (1985). The Social and Political Thought of Ziya Gökalp: 1876-1924. Leiden: E. J. Brill.
• Tunaya, T. Z. (2003). İslamcılık Akımı. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi.
• Türk Yurdu Dergisi, S. 10, 23 Kanunusani 1329