Menâzil al-Hajjs in Turkish Literature and Kadrî's Menâzil al-Hajj Titled “Menazilü't-Tarîk ila Beytillâhi'l-Atik”

Yıl 2023, , 110 - 137, 25.03.2023

Seydi Kiraz , Muhammed Musab Tiryaki

https://doi.org/10.30622/tarr.1245692

Cited By: 1

Öz

Pilgrimage worship has been a source for the formation of pilgrimage literature and many literary works/genres have been written on this subject. One of the genres that deal with the worship of pilgrimage is the works with the content of menâzil al-hajj. In such works, information is given about the ranges, the destinations of the pilgrimage caravans, the religious and historical places to be visited, the geographical and commercial characteristics of the destinations and the people of the city. Many poetic, prose and verse-prose menâzil al-hajj have been written in Turkish literature. One of the works written in this nature is the work named Menâzilü’t-Tarîk ila Beytillâhi’l-Atik. The name of the author of the work is Abdülkadir Çelebi, his pseudonym is Kadrî, and it is understood that he lived in the XVIIth century. Three copies of the work have been identified: Süleymaniye Manuscript Library Hagia Sophia 01469, Millet Manuscript Library 34 Ae History 892 and Turkish Historical Society Library Y/0377. The Süleymaniye Manuscript Library was taken as a basis in the study. In the work written in prose, verse fragments are interspersed from time to time. The verse parts in the work consist of 32 couplets in total. He mentioned his pseudonym in only three of the poems. The work, which is organized in sections and chapters, includes 97 ranges on the pilgrimage route. Ranges the availability of water, air, geographical and commercial aspects are discussed, religious, historical places and persons in the ranges are mentioned, and the distances between the destinations are indicated in hours. The work was written to give useful information to pilgrim candidates. For this reason, a simple and understandable style prevails in the work. In the narration, the stories about the names of the places were told, and the verses and hadiths were quoted. In addition, while giving information about the ranges, stereotyped expressions and sentence structure were preferred. In addition to this, the poet included his own poems in the work while describing the holy places, thus enriching the narrative. It can be said that the author, whose name is Abdülkadir Çelebi and whose pseudonym is Kadrî, may have lived in the 17th century. In this study, after giving information about the works of pilgrimage and especially about the field of pilgrimage, the author of the work, its content, language and expression features, the stories in the work are emphasized and sample texts from the work are presented.

Anahtar Kelimeler

Kadrî, Menâzil al-Hajjs, Menâsik al-Hajjs, Pilgrimage Travel Books, Abdulkadir Çelebi

Türk Edebiyatında Menâzil-i Haclar ve Kadrî’nin “Menâzilü’t-Tarîk ilâ Beytillâhi’l-Atîk” Adlı Menâzil-i Haccı

Öz

Hac ibadeti, hac edebiyatının oluşmasına kaynaklık etmiş ve bu konuda birçok edebî eser/tür kaleme alınmıştır. Hac ibadetini konu alan türlerden biri de menâzil-i hac muhtevalı eserlerdir. Bu tür eserlerde hac yolları, hac kervanlarının konakladığı menziller, ziyaret edilecek dinî ve tarihî mekânlar, menzillerin coğrafî ve ticarî özellikleri ile şehir halkı hakkında bilgiler verilmiştir. Türk edebiyatında birçok manzum, mensur ve manzum-mensur menâzil-i hac kaleme alınmıştır. Bu mahiyette yazılanlardan biri de Menâzilü’t-Tarîk ilâ Beytillâhi’l-Atîk isimli eserdir. Eserin müellifinin adının Abdülkadir Çelebi, mahlasının Kadrî olduğu ve XVII. yüzyılda yaşadığı anlaşılmıştır. Eserin üç nüshası tespit edilmiştir: Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi Ayasofya 01469, Millet Yazma Eser Kütüphanesi 34 Ae Tarih 892 ve Türk Tarih Kurumu Kütüphanesi Y/0377. Çalışmada Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi nüshası esas alınmıştır. Mensur olarak yazılan eserde yer yer nazım parçaları serpiştirilmiştir. Eser içerisindeki manzum kısımlar toplam 32 beyitten ibarettir. Manzum kısımlarda yer alan şiirlerin sadece üçünde mahlasını zikretmiştir. Bâb ve fasıllar hâlinde tertip edilen eserde hac yolculuğu güzergâhındaki 97 menzil yer almaktadır. Menziller suyunun olup olmaması, havası, coğrafî ve ticarî yönüyle ele alınmış, menzillerdeki dinî, tarihî mekânlar ve şahıslar zikredilmiş, menziller arası mesafeler saat cinsinden belirtilmiştir. Eser, hacı adaylarına faydalı bilgiler vermek amacıyla yazılmıştır. Bu sebeple eserde sade ve anlaşılır bir üslup hâkimdir. Anlatımda menzil isimleri ile ilgili hikâyeler anlatılmış, âyet ve hadislerden iktibas yapılmıştır. Ayrıca menziller hakkında bilgiler verilirken kalıplaşmış ifadeler ve cümle yapısı tercih edilmiştir. Bu çalışmada hac içerikli eserler ve özellikle menâzil-i hac sahasına dair literatür bilgisi verildikten sonra eserin müellifi, muhtevası, dil ve anlatım özellikleri, eserdeki hikâyeler üzerinde durulmuş ve eserden örnek metinler sunulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Abdulkadir Çelebi, Kadrî, Menâzil-i Hac, Menâsik-i Hac, Hac Seyahatnameleri

Kaynakça

• Abdülkadiroğlu, A. (1985). İsmail Belîğ Nuhbetü’l-Âsâr li-Zeyl-i Zübdeti’l-Eşâr. Ankara: Gazi Üniversitesi Yayınları. Abdurrezzâk b. Hemmâm. (1982). el-Musannef fî’l-Hadîs, (thk. Habîburrahmân el-A’zamî). Beyrut: el-Mektebü’l-İslâmî.
• Ahmed b. Hanbel. (1992). el-Musned. İstanbul: Çağrı Yayıncılık.
• Aksoyak, İ. H. (2020). Tuhfe-i Nâtık Bir Osmanlı Seyyahının Gözüyle Hac Menzilleri. İstanbul: Ketebe Yayınevi.
• Armağan, A. (2020). “XVIII. Yüzyılda Hac Yolu Güzergâhı ve Menziller Menâzilü'l-Hacc”. Osmanlı Araştırmaları, 20, 73-118.
• Ataş, H. (2021). “Hz. Peygamber’den Emevîlerin Sonuna Kadar Hac Kafilelerinin Güzergâhları”. Din ve Bilim - Muş Alparslan Üniversitesi İslami İlimler Fakültesi Dergisi, 4(1), 20-44.
• Baştürk, S. (2013). “Bir Hac Yolcusunun Gözünden İstanbul’dan Hicaz’a Osmanlı Şehirleri”. International Journal of Human Sciences, 10(1), 148-161.
• Bilgin, E. (2022). 18. Asırda Telif Edilmiş Manzum Bir İlmihâl Kitabı: Süleymân-nâme (Hanefî ve Şâfi‘î Fıkhı Bağlamında Namaz). Erzurum: Fenomen Yayınları.
• Büyükkarcı Yılmaz, F. (2018). Hac Menzilnamelerinde Osmanlı Şehirleri. İstanbul: Simurg Yayınları.
• Cankurt, H. (2015). Seyyid Hasan Rızâyî el-Aksarâyî Hayatı, Sanatı, Eserleri ve “Miftâhu’s-Sa’âde” Adlı Manzûm Kasîde-i Bürde Şerhi. Aksaray Valiliği İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü Kültür Yayınları.
• Coşan, M. E. (2013). “XVII. Asırda İstanbul-Mekke Arasında Hac Yolu”. Akademik Makaleler. İstanbul: Server Yayınları, 49-58.
• Coşkun, M. (2001). “Stations of the Pilgrimage Route from İstanbul to Mecca via Damascus on the Basis of the Menazilü’t-Tarik İla Beyti’llahi’l-’Atik by Kadrî (17th Century)”. Osmanlı Araştırmaları, 21(21), 307-322.
• Coşkun, M. (2002). Manzum ve Mensur Osmanlı Hac Seyahatnameleri ve Nâbî’nin Tuhfetü’l-Harameyn’i. Ankara: Kültür Bakanlığı.
• Coşkun, M. (2007). Bosnalı Muhlis’in Manzum Seyahatnamesi Delîlü’l-Menâhil ve Mürşidü’l-Merâhil. Isparta: Fakülte Kitabevi.
• Çavuşoğlu, R. (2019). Hicaz Yollarında Bir Sûfî Mehmed İlhâmî’nin Hac Seyahatnâmesi. İstanbul: Okur Akademi. Çelik, A. (2021). XVIII. Yüzyılda Yazılan Osmanlı Hac Seyahatnâmelerinin Tarih Yazımı Açısından Değerlendirilmesi. (Yüksek Lisans Tezi). Hacettepe Üniversitesi, Ankara.
• Dağlı, Y.; Kahraman, S. A. ve Dankoff, R. (2005). Evliya Çelebi Seyahatnâmesi (9. Kitap). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Doğan Turay, E. (2017). “Anadolu Hac Güzergâhı, Antakya Menzili”. Kadim Akademi SBD, 1(2), 109-124.
• Donuk, S. (2017a). “Servet Mahlaslı Bir Şaire Mâl Edilen Manzum Hac Seyâhatnâmesi”. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, (41), 13-38.
• Donuk, S. (2017b). “Sulhî’nin Manzum Hac Menâzilnâmesi”. Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, (18), 85-118.
• Donuk, S. (2019). “Bursa Enarlı Zaviyesi Şeyhi Seyyid Mehmed Efendi ve Manzum Hac Menâzilnâmesi”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 28(1), 123-169.
• Dönmez, M. İ. (2020). “Stations on the Pilgrimage Route to Hejaz in the 17th Century Turkish Literature: A Case Study of Chapters from a Manuscript Entitled ‘Menâzil at-tarîq ilâ beytillâh al-atîq’ by Abdulkadir Çelebi”. Mecelletü’d-Dirâsâtü’t-Târihiyye ve’l-İctimâ’iyye, (45), 235-262.
• Ekinci, R. (2018). Şeyhî Mehmed Efendi Vekâyi’u’l-Fuzalâ. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları.
• Elgün, A. (2005). Kâmil, Hayatı-Eserleri ve Menâsik-i Hacc’ı. (Yüksek Lisans Tezi). Marmara Üniversitesi, İstanbul.
• Eliaçık, M. (2004). “Gubârî’nin Zindanda Yazdığı Menâsikü’l-Hacc Mesnevisi”. İlmî Araştırmalar, (17), 105-114.
• Esed, M. (2009). Kur’ân Mesajı. (Çev. Cahit Koytak ve Ahmet Ertürk). İstanbul: İşaret Yayınları.
• Gül, A. (2006). Abdurrahman Gubari’nin Hayatı Eserleri ve Menasik-i Hac Adlı Eseri (Edisyon Kritik). (Yüksek Lisans Tezi). Marmara Üniversitesi, İstanbul.
• Harman, Ö. F. (1996). “Hac”. TDV İslam Ansiklopedisi. (14: 382-386). İstanbul: TDV Yayınları.
• İlgürel, S. (1975). “Abdurrahman Hibrî’nin Menâsik-i Mesâlik’i”. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Enstitüsü Dergisi, (6), 111-128.
• İmam Mâlik, Ebû Abdillâh Mâlik b. Enes el-Asbahî. (2017). el-Muvatta’. (thk. Kulâl Hasan Ali). Beyrut: Müessesetü’r-Risâle.
• Kalkışım, M. (1988). Nâbî’nin Tuhfetü’l-Harameyn’i. (Yüksek Lisans Tezi). Atatürk Üniversitesi, Erzurum.
• Kaplan, Y. (2020). “Seyahat-nâme Türüne Farklı Bir Örnek: Fevrî’nin Hac Seyahat-nâmesi”. Osmanlı Mirası Araştırmaları Dergisi, 7(19), 567-599.
• Karadağ, S. (2011). Mehmed Edib bin Mehmed Derviş’in Behcetü’l-Menâzil Adlı Eserinin Transkrip ve Tahlili. (Yüksek Lisans Tezi). Mustafa Kemal Üniversitesi, Hatay.
• Karakuş, N. (2022). “Hac Yolunda Bir Bâbür Prensesi”. KADEM Kadın Araştırmaları Dergisi, 8(1), 17-40.
• Karataş, A. (2003). Türk-İslâm Edebiyatında Manzum Menâsik-i Haclar ve Nâlî Mehmed Efendi’ye Atfedilen Menâsik-i Hac (Edisyon Kritik). (Yüksek Lisans Tezi). Marmara Üniversitesi, İstanbul.
• Karataş, A. (2012). “Nâlî Mehmed Efendi'nin Menâsik-i Hac Manzumeleri”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 42, 77-94.
• Karga Göllü, B. (2021). “Bir Hac El Kitabı Örneği Hacılara Yâdigâr”. Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 21(1), 63-81.
• Kayaokay, İ. (2020). Bolkvâdze-zade İbrahim Kadem ve Manzum İki Eseri: Delîlü’l-Harameyn - Mevlidü’n-Nebî (İnceleme-Metin-Tıpkıbasım). İstanbul: DBY Yayınları.
• Kaymakçı, R. (2020). İbrâhim Tennûrî Ahfâdından Mehmed Efendi’nin Enîsü’l-Huccâc Adlı Menâsiki. (Yüksek Lisans Tezi). Marmara Üniversitesi, İstanbul.
• Kiraz, S. (2020a). İndî’nin Manzum Menâsik-i Hacc’ı (İnceleme Metin Dizin ve Sözlük). Fenomen Yayınları.
• Kiraz, S. (2020b). “Konyalı Seyyid Mehmed Efendi’nin Manzum Menâsik-i Hacc’ı”. Külliyat Osmanlı Araştırmaları Dergisi, (10), 1-21.
• Kiraz, S. (2020c). “Fethî’nin Manzum Menâzil-i Hacc’ı”. RumeliDE Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi, (18), 310-334.
• Kiraz, S. (2021). “Tatar Edebiyatında Hac Seyâhatnâmeleri ve Musa Carullah’ın Hac Seyâhatnâmesi”. Yakın Doğu Üniversitesi İslam Tetkikleri Merkezi Dergisi, 7(1), 195-240.
• Kiraz, S. (2022). “Vesîletü’n-Necât’ın Mevlid Dışındaki Eserlere Etkisi: İndî’nin Hac Davetiyesi Örneği”. Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, 62(2), 639-655.
• Kolbaş, O. (2021). Esîrî’nin Hüsâm-nâme Adlı Manzum Hac Seyahat-nâmesi. (Doktora Tezi). Marmara Üniversitesi, İstanbul.
• Koyuncu, F. (2017). “Cûdî’nin Manzum Hac Seyahatnâmesi”. Journal of Turkish Language and Literature, 3(1), 177-219.
• Koyuncu, F. (2020). “Bahrî’nin Hac Menzilnâmesi”. Asya Studies, 4(12), 21-31.
• Kurtoğlu, O. (2013). “18. Yüzyıla Ait Yazarı Bilinmeyen Bir Hac Seyahatnamesi: Menâzilü’l-Haremeyn”. Prof. Dr. Tulga Ocak’a Armağan. Ankara, 205-217.
• Mazıoğlu, H. (1974). Kitâbu Evsâfı Mesâcidi’ş-Şerîfe. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Memiş, Ş. (2018). “Tarihi Bir Vesika Olarak Hac Seyahatnameleri: Moralı Bahtî’nin ‘Manzûme fî Menâsiki’l-Hacc’ı Örneği”. XVIII. Türk Tarih Kongresi: 1-5 Ekim 2018 – Ankara, 597-618.
• Memiş, Ş. (2020). “XVII. Yüzyılda Osmanlı Hac Menzilleri: Rûznâmçeci İbrahim Efendi Kethüdâsı Hacı Ali Bey’in Tuhfetü’l-Huccâc Risâlesi Örneği”. Akademik Bakış, 13(26), 267-298.
• Müslim, Ebû’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc. (2009). el-Câmi’u’s-Sahîh. (nşr. Mervân Da’bûl). Beyrut: Müessesetür’r-Risâle.
• Nesâî, Ebû Abdurrahmân Ahmed b. Şuayb b. Alî. (2009). es-Sünenü’l-Kübrâ. (nşr. Abdulmâlik Mücâhid b. Muhammed Yûnus). Riyad: Dâru’s-Selâm.
• Osmanzade Hüseyin Vassâf. (2011). Hicaz Hatırası. (Haz. Mehmet Akkuş). İstanbul: Kubbealtı.
• Özcan, A. (1996). “Osmanlı Dönemi/Hac”. TDV İslam Ansiklopedisi. (14: 400-408). İstanbul: TDV Yayınları.
• Özuygun, A. R. ve Yapıcı, Ş. (2014). “Bosnalı Hacı Yusuf Livnjak’ın Hac Seyahatnamesi”. Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi, (1), 36-74.
• Pakalın, M. Z. (1983). Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü. İstanbul: MEB Basımevi.
• Parlakkılıç, A. (2013). Seyyid İbrahim Hanîf’in Menâzilü’l-Haremeyn’i (İnceleme-Metin). (Yüksek Lisans Tezi). Fatih Üniversitesi, İstanbul.
• Ramazanoğlu Özcan, N. (2011). Seyyid İbrahim Hanif’in Hayatı, Eserleri ve Hasıl-ı Hacc-ı Şerif li-Menazili’l-Harameyn Adlı Eserin İncelenmesi. (Yüksek Lisans Tezi). Ankara Üniversitesi, Ankara.
• Sak, İ. ve Çetin, C. (2004). “XVII. ve XVIII. Yüzyıllarda Osmanlı Devleti'nde Menziller ve Fonksiyonları Akşehir Menzilleri Örneği”. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, (16), 179-221.
• Söylemez, İ. (2022). “Bekir Sıdkî Efendi’nin Fezâil-i Menâsik-i Hac Adlı Eseri Üzerine Bir İnceleme”. İslami İlimler Dergisi, 17(1), 217-241.
• Söylemezoğlu, S. Ş. (2013). Hicaz Seyahatnamesi. İstanbul: İz Yayıncılık.
• Süer, F. R. (2015). Şemseddin Sivasî Külliyatı/Umdetü’l-Hüccâc. Sivas: Sivas Belediyesi Yayınları.
• Süreyya, M. (1996). Sicill-i Osmanî. (Haz. Nuri Akbayar). İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Şemseddin Sâmî.(1899). Kâmûs-ı Türkî. İstanbul: İkdam Matbaası.
• Tirmizî, Muhammed b. Îsâ. (2009). Sünenü’t-Tirmizî. (nşr. Abdulmâlik Mücâhid b. Muhammed Yûnus). Riyâd: Dâru’s-Selâm.
• Toker, M. (2009). “Şemseddin-i Sivasî’nin Menâsikü’l-Huccâc veya Umdetü’l-Huccâc Adlı Eseri”. Turkish Studies, 4(2), 961-975.
• Yakar, H. İ. (2014, 16 Eylül). “Kadrî, Abdülkadir Çelebi”. Erişim: 17.12.2022, https://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/kadri-abdulkadir-celebi.
• Yazar, S. (2011). Anadolu Sahası Klâsik Türk Edebiyatında Tercüme ve Şerh Geleneği. (Doktora Tezi). İstanbul Üniversitesi, İstanbul.
• Yıldıran Sarıkaya, M. (2006). “Hüseyin Vassaf’ın Hicaz Hatırası veya Bir Asır Öncesinin Hicaz Günlüğü”. Keşkül, (10), 62-66.
• Yılmaz, H. (2019). Türk Edebiyatında Manzum Menâsik-i Hac Tercümeleri ve Amîkî’nin Fütûhu’l-Harameyn Tercümesi (Metin İnceleme ve Çeviri Yazısı). (Yüksek Lisans Tezi). Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi, İstanbul.
• Tuğluk, M. E. (2021). “Yazarı Bilinmeyen Bir Menâsik-i Hac Kitabı: Delîlü’l-Huccâc Ve’l-Ümmiyyîn Fî-Tahsîli Umûrı’d-Dîn-Ses Bilgisi”. TÜRÜK Uluslararası Dil, Edebiyat ve Halkbilimi Araştırmaları Dergisi, (27), 234-255.