19. yy’da İran Sahasında Yazılmış Olan Kavâ'id-i Türkî Üzerine

Yıl 2020, , 381 - 396, 30.09.2020

Musa Rahimi

https://doi.org/10.30622/tarr.738203

Öz

Oğuz Türkçesinin önemli bir diyalekti sayılan Tebriz ağzına dayanarak yazılmış olan ĶavāǾid-i Türkį, Türk sözlükçülük ve gramercilik özellikle de gelecek İran Türklük diyalektoloji çalışmalarına ışık tutabilecek nitelikte olmakla birlikte 19. yüzyıl Tebriz ağzının ses bilgisi, şekil bilgisi ve söz varlığını ortaya koymaktadır. ĶavāǾid-i Türkį, bugünkü Tebriz ağzının birçok özelliğini taşımasının yanı sıra, üstelik bugün Tebriz ağzında kullanılmayan çok sayıda dilbilgisel özellikleri ve günümüzde az bilinen veya hiç bilinmeyen kimi sözcükleri de içerir. Eser, Farslara Türk dilini öğretmek amacıyla yazıldığı için hem dil teması hem de her iki dilin birbirinden etkilenme seviyesini tespit etme açısından önem arz etmektedir. Bununla birlikte Oğuz sözvarlığının oluşması ve zenginleşmesi açısından kimi kültür sözcüklerinin de eserde geçmesi tarihsel ve karşılaştırmalı kültürel, toplumsal ve antropolojik çalışmalarına yol gösterici olabilecektir.

Anahtar Kelimeler

Türk Sözlükçülük ve Gramerciliği, Oğuz Türkçesi, Tebriz ağzı, Kavâ'id-i Türkî

On Kavāid-i Türkî Written in Iran in the 19th Century

Öz

While Qavaid-i Turki, written based on the Tabriz Dialect that is assumed one of the important dialects of Central Oghuz Turkic, has the quality to enlighten Turkish lexicography, grammar writing, especially Iran Turkic dialectology studies for the future, it also reveals phonetics, morphology and vocabulary of 19’th century Tabriz Dialect. Qavaid-i Turki has not only many characteristics of today’s Tabriz dialect, but also many characteristics and little-known or unknown words that are not used in Tabriz dialect today. Since the work was written to teach the Turkish language to the Persians, it is important to determine in terms of language contact and the level of influence of both languages. However, in terms of the formation and enrichment of Oghuz vocabulary, some of the words of culture in the work of historical and comparative cultural, social and anthropological studies may be guiding.

Anahtar Kelimeler

Turkish lexicography and grammar writing, Central Oghuz Turkic, Qavaid-i Turki, Tabriz Dialect, Oghuz vocabulary

Kaynakça

• Aydoğmuşoğlu, Cihat (2006), Tarihte Tebriz, Yayımlanmayan Yüksek Lisans tezi, Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Bölümü.
• Aydın, Şadi (2008), İran Kütüphaneleri Türkçe Yazmalar Kataloğu, İstanbul: Timaş Yayınları.
• Barutcu Özönder, F. Sema (2002), “İran ve Türkler”, KÖK Araştırmalar, C. IV, 2: 101-122.
• Caferoğlu, Ahmet (2001), Türk Dili Tarihi, II. Cilt, 4. baskı, İstanbul: Alfa Yayınları.
• Doerfer, Gerhard (1987), “İran’da Türkler”, Türk Dili, s. 242-251, Ankara: TDK Yayınları.
• Ercilasun, Ahmet Bican (2004), Türk Dili Tarihi, Ankara: Akçağ Yayınları.
• Erdal, Marcel (1991), Old Turkic Word Formatin, I-II, Wiesbaden.
• Ergin, Muharrem (1982), Azeri Türkçesi, İstanbul: Ebru Yayınları.
• Gülsevin, Gürer (2000), Eski Anadolu Türkçesinde Ekler, Ankara: TDK Yayınları.
• Heyet, M. Rıza, 19. Yüzyıldan Günümüze İran’da Türkçe Basın-Yayın Hayatı, Yayımlanmamış Yüksek Lisans tezi, Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları Bölümü, Ankara.
• İslamov, M.İ., E. Agayev, S.M. Behbudov, T. M. Ehmedov, N.H. Memmedov, B.M. Tagıyev, Z.E. Hasıyev (1990), Azerbaycan Dilinin Dialektoloji Atlası, Azerbaycan SSR İlimler Akademiyası, Baku: İlm Yayınları.
• Memmedov, Meherrem (1988), “Tebriz Dialektinin Esas Fonetik Hüsusiyyetleri”, Edebiyat-Dil-İncesenet, 3: 99-104, Bakı.
• KavāǾd-i Türkį (2008), Mirzā Bābā-yi Ŧabįb-i Âştįyānį, (Yay. Muhammedzade Sadik, Hüseyin), Kerec: Pınar Yayınları.
• Rahimi, Musa (2009), KavāǾd-i Türkį, Yayımlanmamış Yüksek Lisans tezi, Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları Bölümü, Ankara.
• Rahimi, Mousa (2016), Muĥammed Taķį Ķaraķoyunlu Ferheng-i Türkį: Mukaddime ve Bāb-i Elif (1r-124r), Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları Bölümü, Ankara.
• Rahimi, Mousa (2019), “İran Türklüğünde Geleneksel Türk İnançlarının Etki ve İzleri”, Milli Folklor, Yıl 31, 124: 147-159.
• Şireliyev, M (1962), Azerbaycan Dialektologiyasının Esasları, Bakı: Azertedrisneşr.
• Tekin, Talat (1995), Türk Dillerinde Birincil Uzun Ünlüler, Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi: 13, Ankara.
• Tenişev, E. R. (1988), Sravnitel’no-istoriçeskaya grammatika tyurkskix yazıkov, morfoloqiya, Moskva.
• Timurtaş, Faruk Kadri (1995), Osmanlı Türkçesi Grameri, 7. Baskı, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları.