İslâm Âlimlerinin Bağımsız Düşünme Ve Eleştiri Anlayışı -Emevî ve Abbasîler Dönemi-

Yıl 2020, Cilt: 5 Sayı: 2, 175 - 204, 27.06.2020

Şakir Gözütok

https://doi.org/10.30622/tarr.705875

Cited By: 2

Öz

Bu çalışmamızda, İslâm dünyasındaki düşünürlerin özgür düşünme ortamını ve düşünceleri ifade etme özgürlükleri ile birlikte âlimlerin birbirlerini eleştirme gücünü ele almaya çalıştık. İslâm âleminde özgür düşüncenin kaynakları ile bunu ortaya koyabilme imkânları daha çok ilgilendiğimiz konulardır. Elbette özgürlüğün olduğu yerde, her türlü fikir ortaya konulabilmekte ve fikirlerin rahatça ifade edildiği ortamlarda da buna bağlı olarak serbestçe eleştiri yapma imkânı bulunmaktadır. Çalışmamızda, İslâm dünyasında bunun imkânı araştırılmıştır. Ayrıca bazı düşünürlerin, kendilerinden farklı düşünen veya fikirlerini tasvip etmedikleri kimseleri niçin ve nasıl eleştirdikleri, eleştiri veya tenkit yapılırken nelere dikkat ettikleri üzerinde de durulmuştur. Burada İslâm âlimlerinin, eleştiri metotları ile eleştiri anlayışları geniş bir şekilde ele alınmaya çalışılmıştır. Bütün bunlarla birlikte, yapılan eleştiri ve tenkitlerin hangi sebeplere dayandığı konusu da ilgi alanımızdadır. Eleştiri yapılırken kişinin, mutlak surette içinde yaşadığı dönem ve kültürün etkisinden bağımsız olmadığı, bu sebeple eleştiri yapılan dönem ve eleştiri kültürünü oluşturan toplumun yapısının da önemli olduğuna vurgu yapılmıştır. Konunun sonunda genel bir değerlendirme yapılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Din Eğitimi, İslam, Özgür düşünme

Teşekkür

Dergi editörlerine teşekkür ederim.

Independent Thinking And Criticism Of Islamic Scholars

Öz

In this study, we tried to examine the freedom of thought of the scholars in the Islamic world and the power of the scholars to criticize each other. The sources of free thought in the Islamic world and the possibilities to reveal this are the issues we are more interested in. Of course, where there is freedom, all kinds of ideas can be put forward, and in situations where ideas are expressed in a comfortable way, there is the possibility of making criticism freely. In addition, some thinkers have emphasized why and how they criticize those who think differently or do not approve of their ideas, and what they pay attention to when making criticism. In the meantime, criticism methods and criticism approaches of Islamic scholars have been tried to be discussed extensively. In our study, the possibility of this was investigated in the Islamic world. On the other hand, we are also interested in the reasons why criticisms and criticisms are based. When criticizing, it is emphasized that the individual is not independent from the influence of the period and culture in which he / she lived, therefore the period of criticism and the structure of the society constituting the culture of criticism are also important. A general assessment was made at the end of the topic.

Anahtar Kelimeler

Religious Education, Islam, Free Thinking, Criticism, Criticism Culture

Kaynakça

• Ahmed b. Hanbel. el-Müsned. 2. Baskı. Beyrut: Daru İhyai’t-Turasi’l-Arabî, 1993.
• Ahmed Emin. Fecrü’l-islâm. Beyrut: Dârü’l-Kitabi’l-Arabî, 1969.
• Amedî, Ebu Hasan Ali b. Muhammed. el-İhkâm fî usuli’l-ahkâm. thk. Seyyid el-Cumeylî, Beyrut: Daru’l-Kitabi’l-Arabî,1404.
• Annemarie Schimmel. Doğudan Batıya. trc. Ömer Enis Akbulut, İstanbul: Sufî Kitap Yayınları, 2017.
• Bağdâdî, Ebu Mansur Abdülkahir b. Zahir b. Muhammed. el-Farku beyne’l-firâk. thk. Muhammed Osman el-Haşî, Kahire: Mektebetu İbn Sinâ, ts.
• Bağdadî, Hafız Ebubekir Ahmed b. Ali el-Hatib. Tarihu Bağdat ve medinetu’s-selam. Beyrut: Dârü’l-Kutubi’l-İlmiye, ts.
• Bağdadî, Hafız Ebubekir Ahmed b. Ali el-Hatib. Tarihu medineti’s-selam. Beyrut: Dârü’l-Garbi’l-İlmî, 2001.
• Beyhakî, Ebu Bekir Ahmed b. Hüseyin, el-Cami’ li’ş-Şu’abi’l-İman. thk. Abdulali Abdülhamid Hamid, Riyad: Mektebetu’r-Rüşd, 2003.
• Bîrûnî, Ebu’r-Reyhân Muhammed b. Ahmed. Fî tahkîk mâ li’l-Hind. Matbaâtu’Meclisi Dâireti’l-Me’ârifi’l-Osmâniyye, 1958.
• Buharî, Ebu Abdullah Muhammed b. İsmail. Sahihu’l-buharî. İstanbul: Mektepetu’l-İslâmî, ts.
• Cabirî, Hasan Hanefî ve Muhammed Abid. Doğu Batı Tartışmaları. trc. Muhammed Coşkun, İstanbul: Mana Yayınları, 2014.
• Cahız, Ebu Osman Amr b. Bahr. el-Heyevân. thk. Abdusselam Muhammed Harun, 2. Baskı. Mısır: Matbaatu Mustafa el-Babî, 1966.
• Campbell, Karlyn Kohrs. Critiques of Contemporary Rhetoric. Belmont, Ca.: Wadsworth Publishing Company, 1972.
• Chokr, Melhem. İslâm’ın Hicri İkinci Asrında Zındıklık ve Zındıklar. trc. Ayşe Meral, İstanbul: Anka Yayınları, 2002.
• Coşkun, Selçuk. Hadise Bütüncül Bakış. İstanbul: İFAV Yayınları, 2011.
• Cüveynî, Ebu’l-Mealî Abdülmelik b. Abdullah b. Yusuf. el-Burhan fî usûli’l-fıkh. Katar: thk. ve nşr. Abdülazim ed-Dîb, 1399.
• Ebu’l-Abbas Şemsuddin Ahmed b. Muhammed b. Ebibekir b. Hallikan. Vefayatu’l-a’yan ve enbau ebnai’z-zaman. thk. İhsan Abbas, 4. Baskı. Beyrut: Daru Sadr, 2005.
• Ebu’l-Ferec Abdurrahman b. Ali b. Muhammed İbnu’l-Cevzî. el-Muntazam fî tarihi’l-muluk ve’l-umem. thk. Muhammed Abdulkadir Ata, Mustafa Abdulkadir Ata, Beyrut: Dârü’l-Kutubi’l-İlmiye, 1992.
• Enbarî, Ebu’l-Berakât Kemaluddin Abdurrahman b. Ahmed. Nüzhetu’l-elbâ fî tabakati’l-udebâ. thk. Muhammed Ebu’l-Fadl İbrahim, Kahire: Dârü’l-Fikri’l-Arabî, 1998.
• Eş’arî, Ebu’l-Hasan Ali b. İsmail. Makâlatu’l-islâmiyyîn ve ihtilâfu’l-musallîn. thk. Muhammed Muhyiddin Abdulhumeyd, Beyrut: Mektebetu’l-Asriyye, 1990.
• Fahruddin er-Razî, Muhammed b. Ömer b. Hüseyin. Tefsiru’l-kebir (Mefatihu’l-gayb). Beyrut: Dârü’l-Fikr, 1981.
• Fahruddin er-Razî, Muhammed b. Ömer b. Hüseyin. Menâkibu’ş-Şafiî, thk. Ahmed Hicazî eş-Şakkâ. Kahire: Mektebetu’l-Külliyâti’l-Ezheriyye, 1986.
• Gazzâlî, Ebu Hamid Muhammed b. Muhammed. el-Mustasfâ min ulumi’l-usûl. thk. Hamza b. Züheyr Hafız, el-Medinetu’l-Münevvere: ts.
• Gazzâlî, Ebu Hamid Muhammed b. Muhammed. Mekasidu’l-felasife. thk. Mahmud Dubeycu, Dımaşk: Matbaatu’l-Debbah, 2000.
• Gözütok, Şakir. “İslam Dünyasında Medreseler ve İhtisas Medreselerinin Doğuşu”. Uluslararası medreseler ve modernleşme sürecinde medreseler sempozyumu. Muş: Muş Alpaslan Üniversitesi Yayınları, 2012, 2: 2-19.
• Gutas, Dimitri. İbn Sinâ’nın mirası. Der: M. Cüneyt Kaya, İstanbul: Klasik Yayınları, Mart, 2004.
• Hafız Ebubekir Ahmed b. Ali el-Hatib el-Bağdadî. Tarihu Bağdat ve medinetu’s-selam. Beyrut: Dârü’l-Kutubi’l-İlmiye, ts.
• Hakim en-Neysaburî, Ebu Abdullah Muhammed b. Abdullah, Müstedrek alâ Sahihayn. thk. Mustafa Abdulkadir Ata, Beyrut: Daru’l-Kutubi’l-İlmiye, 1990. Hitti, Philip K., Siyasi ve Kültürel İslam Tarihi. trc. Salih Tuğ, İstanbul: İFAV Yayınları, 2011.
• İbn Abdilberr, Ebu Ömer Yusuf b. Abdilberr. Cami’u’l-beyani’l-ilm ve fadlihi. thk. Ebu’l-Eşbar ez-Zührî, Suudi Arabistan: Dâru İbni’l-Cevzî, ts.
• İbn Adim, Sahib Kemaluddin b. Ahmed b. Ebi Cerade. Buğyetu’t-taleb fî tarihi Haleb. thk. Süheyl Zekâr, Beyrut: Dârü’l-Fikr, ts.
• İbn Adiyy, Ebu Ahmed Abdullah b. Adiyy el-Cürcanî. el-Kâmil fî du’afai’r-rical. thk. Adil Ahmed Abdulmevcud, Ali Muhammed Mu’avvid, Beyrut: Dârü’l-Kutubi’l-İlmiyye, ts.
• İbn Cevzî, Ebu’l-Ferec Cemaluddin Abdurrahman b. Ali. Zâdu’l-müyessir fî ilmi’t-tefsir. Beyrut: el-Mektebetu’l-İslâmî, 2002.
• İbn Ebi Şeybe, Ebu Bekir Abdullah b. Muhammed b. İbrahim, Musannaf. thk. Hamad b. Abdullah el-Cum’a, Muhammed b. İbrahim, Riyad: Mektebetu’r-Rüşd, 2004.
• İbn Ebi Ya’lâ, Kadı Ebu Hüseyin Muhammed b. Ebi Ya’lâ. Tabakâtü’l-henâbile. Beyrut: Daru’l-Ma’rife, ts.
• İbn Hallikan, Ebu’l-Abbas Şemsuddin Ahmed b. Muhammed b. Ebibekir. Vefayatu’l-a’yan ve enbau ebnai’z-zaman. thk. İhsan Abbas, 4. Baskı. Beyrut: Daru Sadr, 2005.
• İbn Hazm, Ebu Muhammed Ali b. Ahmed b. Said b. Hazm el-Endelûsî. el-Îsâl fî’l-muhallâ bi’l-âsâr. thk. Abdulgaffar Süleyman el-Bindârî. Bayrut: Daru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 2003.
• İbn Hibban Ebu Hatim. Sahihu ibn hibban bi’t-tertibi ibn balban. Telif: Alauddin Ali b. Balban el_Farisî, thk. Şuayb Arnaut, Beyrut: Müessesetu’r-Risale, ts.
• İbn Kuteybe, ed-Dineverî. Kitabu te’vîli muhtelefi’l-hadis. Kahire: Mektebetu’l-Mütenebbî, ts.
• İbn Kutluboğa, Ebu’l-Fidâ Zeybuddin Kasım b. Kutluboğa es-Sudûnî. Tacu’t-teracim. thk. Muhammed Hayr Ramazan Yusuf, Dımaşk: Dârü’l-Kalem, 1992.
• İbn Mukaffa’, Abdullah b. Mukaffa’. Risaletu fî’s-sahabe (Asaru ibn Mukaffa’ içinde). Beyrut: Dârü’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1989.
• İbn Munzur. Lisanu’l-arab. Tah: Abdullah Ali el-Kebir, Muhammed Abdullah Hasbullah, Haşim Muhammed Şazelî, Kahire: Dârü’l-Mer’arif, ts.
• İbn Sa’d Muhammed b. Sa’d b. Müni’ ez-Zührî, Tabakatu’l-Kebir. thk. Ali Muhammed Ömer, Kahire: Mektebetu’l-Hancî, 2001.
• İbn Salah, Takiyuddin Ebu Amr Osman İbn Müfti Salahuddin eş-Şehrezûrî. Feteva ve mesâil li ibn salah (Ma’âhu edebu’l-müftî ve’l-müstasfî). thk. Abdülmu’tî Emin Kal’acî, Beyrut: Dârü’l-Ma’rife, 1986.
• İbn Teymiyye, Ebu’l-Abbas Takyiddun Ahmed b. Abdülhalim. ed-Der’u te’aridi’l-akl ve’n-nakl. thk. Muhammed Reşad Salim, Medine: Vizeratu’t-Ta’limi’l-Alî, 1991.
• İbni Kayyım el-Cevziyye. İ’lamu’l-muvak’în. thk. Taha Abdurrauf Sa’d, Beyrut: Dârü’l-Ceyl, 1973.
• İbni Kesir İmaduddin Ebu’l-Fida Hafız. el-Bidaye ve’n-nihaye. thk. Abdullah b. Abdilmuhsin et-Turkî, Beyrut: Dârü’l-Hicr, 1997.
• İbnu’l-İmad Şihabuddin Ebu Ferec Abdulhayy b. Ahmed b. Muhammed el-Akrî ed-Dımaşkî. Şezeratu’z-zeheb fî ahbari men zeheb. thk. Abdulkadir el-Arnaut, Mahmud el-Arnaut, Beyrut: Dâru İbni Kesir, 1986.
• İmam Mâlik Ebu Abdullah b. Esen el-Esbehî. el-Müdâvenetü’l-kübrâ. el-Memleketu’l-Arabiyyetu’s-Suudiyye: Vezaretu’s-Sufûni’l-İslâmî, ts.
• İsfehanî, Ebu Kasım Hüseyin b. Muhammed Radıb. el-Müfredat fî garibi’l-Kur’ân. thk. Muhammed Seyyid Geylanî, Beyrut: Dârü’l-Ma’rife, ts.
• İsfehanî, Ebu’l-Ferec Ali b. Hüseyin. Kitabu’l-eğanî. thk. Abdullah Ali Maha, Beyrut: Dârü’l-Kutubi’l-İlmiye, ts.
• Kadı Ali b. Ali b. Muhammed b. Abdulizz ed-Dımaşkî. Şerhu’l-akideti’t-tehavî. thk. Abdullah b. Abdulmuhsin et-Turkî ve ŞuaybU2l-Arnaûtî, Beyrut: Müessesetu’r-Risale, ts.
• Karşî, Muhyiddin Ebu Muhammed Abdulkadir b. Muhammed. el-Cevahiru’l-madiye fî tabakati’l-hanefiye. thk. Abdulfettah Muhammed el-Halvi, 2. Baskı. Beyrut: Daru Hicr, 1993.
• Kehhale, Ömer Rıza. A’lamu’n-nisa fî âlemi’l-Arab ve’l-İslam. Beyrut: Müessesetu’r-Risale, ts.
• Kindî. Felsefî Risaleler. trc. Mahmut Kaya, İstanbul: İz Yayınları, 1994.
• Kurtubî, Ebu Abdullah Muhammed b. Ahmed b. Ebubekir Şemsuddin. el-Cami’ li’l-ahkâmi’l-Kur’ân. thk. Hişam Sümeyr el-Buharî, Daru Alemi’l-Kutub, Riyad, 2003.
• Makrizî, Takiyuddin Ebu’l-Abbas Ahmed b. Ali b. Abdilkadir. el-Mevaizu ve’l-i’tibar bi zikri’l-hitat ve’l-asar. thk. Halil el-Mansur, Beyrut: Dârü’l-Kutubi’l-İlmiye, 1998.
• McPeck, John E. Critical thinking and education. New York: Reotledge, 1981.
• Meriç, Cemil. Mağaradakiler. İstanbul: Ötüken Yayınları, 1978.
• Muhammed Ebu Zehra. İmam Şafiî. trc: Osman Keskioğlu, Ankara: D.İ.B. Yayınları, 1987.
• Müslim Ebu Hüseyin b. Haccac el-Kuşeyrî en-Neysaburî. Sahihu’l-müslim. 2. Baskı. Beyrut: Dâru İhyai’t-Turas i’l-Arabî, 1972.
• Nevevî, Ebu Zekeriya Muhyiddin b. Şeref. el-Mecmu’ şerhu’l-mühezzeb li’ş-şirâzî. thk. Muhammed Necib el-Muti’î, Cidde: Meketebetu’l-İrşad, ts.
• Öz, Şaban. “Asım Köksal’ın Caetani Reddiyesi Üzerine”. İslâmî Araştırmalar Dergisi, (2004), 17 (3): 162-170.
• Özen, Şükrü. “İmam Ebu Mansur el-Maturidî’nin Fıkıh Usûlünün İnşâsı”. İmam MaturudÎ ve Maturidîlik, Haz: Sönmez Kutlu, Ankara: Kitabiyat Yayınları, 2003, 203-242.
• Pezdevî, Ebu’l-Yusr Muhammed. Usûlu’d-din. thk. Hans Peter Linns, Kahire: el-Meketebtu’l-Ezheriyye li’t-Turas, 2003.
• Rudolph, Ulrich. Maturidî. trc. Özcan Taşlı, İstanbul: Litera Yayınları, 2016.
• Safedî, Selahuddin Halil b. Aybek. el-Vafî bi’l-vefeyât. thk. Ahmed Arnaut ve Tezkî Mustafa, Beyrut: Dâru İhyai’t-Turasi’l-Arabî, 2000.
• Sem’anî, Ebu Sa’d Abdülkerim b. Muhammed. B. Mansur et-Temimî. el-Ensab. thk. Abdurrahman b. Yahya el-Mu’allimî, 2. Baskı. Kahire: Mektebetu İbn Teymiyye, 1980.
• Şemsuddin es-Serâhsî. el-Mebsût. Beyrut: Daru’l-Ma’rife, ts.
• Subkî, Tacuddin Ebu Nasr Abdulvahhab b. Ali b. Abdilkafî. Tabakatu’ş-şafiîyyeti’l-kübrâ. thk. Mahmud Muhammed et-Tanahî, Abdulfettah Muhammed el-Hulvî, Kahire: Dâru İhyai’l-Kutubi’l-Arabî, ts.
• Suyutî, Abdurrahman Celaluddin. Nuzulu İsa fî ahiri’z-zaman. thk. Sa’d Kerim ed-Dir’amî, İskenderiye: Dâru İbn Haldun, ts.
• Şafiî, Muhammed b. İdris. el-Umm. thk. Muhammed Zühri en-Neccar, Beyrut: Dârü’l-Ma’rife, ts.
• Şatibî, Ebu İshak İbrahim b. Musa b. Muhammed. el-İ’tisam. thk. Ebu Ubeyde Meşhur b. Hasan Âl Süleyman, Kahire: Mektebetu’t-Tevhid, ts.
• Şehristanî, Ebu’l-Feth Muhammed b. Abdülkerim b. Ebibekr Ahmed. el-Milel ve’n-nihal. thk. Emir Ali Mehnâ, Ali Hasan Fa’ûr, 3. Baskı. Beyrut: Dârü’l-Ma’rife, 1993.
• Taberî, Ebu Ca’fer Muhammed b. Cerir, Tarihu’t-Taberî Tarihu’r-rusul ve’l-mulûk. thk. Muhammed Ebu’l-Fadl İdrahim, Mısır: Daru’l-Me’arif, ts.
• Tevhidî, Ebu Hayyan. el-İmtâʿ ve’l-muʾânese. thk. Heysem Halife et-Ta’imî. Beyrut: el-Mektebetu’l-Asriyye, 2011.
• Tevhidî, Ebu Hayyan. el-Muḳābesât, thk. Hanna et-Tendûlî, 2. Baskı. Kahire: Daru Se’adi’s-Sibah, 1992.
• Tirmizî, Ebu İsa Muhammed b. İsa. Sünenu’t-Tirmizî. thk. Ahmed Muhammed Şakir, Beyrut: Dâru’t-Turasi’l-İlmiye, ts.
• Yakut el-Hamevî, Şihabuddin Ebu Abdullah Yakut b. Abdullah el-Hamevî. Mu’cemu’l-udeba irşadu’l-erib ilâ ma’rifeti’l-edib. Beyrut: Dârü’l-Kutubi’l-İlmiye, 1991.
• Yazıcıoğlu, Sait. “Maturidî Kelam Ekolünün İki Büyük Siması: Ebu Mansur Maturidî ve Ebu’l-Öu’in Nesefî”. İmam MaturudÎ ve Maturidîlik, Haz: Sönmez Kutlu, Ankara: Kitabiyat Yayınları, 2003, 155-172.
• Zehebî, Şemsuddin Ebu Abdullah Muhammed b. Ahmed b. Osman. Siyeru a’lami’n-nubelâ. thk. Şuayb Arnaut, Beyrut: Müessesetu’r-Risale, 1984.
• Zehebî, Şemsuddin Ebu Abdullah Muhammed b. Ahmed b. Osman. Tarihu’l-islâm ve vefayatu’l-meşahir ve’l-a’lâm. thk. Ömer Abdusselam Tedmurî, Beyrut: Dârü’l-Kitabi’l-Arabî, 1993.
• Zehebî, Şemsuddin Ebu Abdullah Muhammed b. Ahmed b. Osman. Miz^nu’l-i’tidâl fî nakdi’r-ricâl. thk. Ali Muhammed el-Becâvî, Beyrut: Dârü’l-Ma’rife, ts.