Osmanlı Toplumunda Tütün Bağımlılığına Karşı Bir Sosyal Sorumluluk Örneği: Risâle Fi’d-Duhân

Yıl 2021, Cilt: 6 Sayı: 2, 449 - 476, 25.06.2021

Ömer Faruk Teber , Muzaffer Tan

https://doi.org/10.30622/tarr.933994

Öz

Osmanlı Devleti’nde özellikle XVI. yüzyıldan itibaren daha sık görülmeye başlanan birtakım telif, şerh ve haşiye türü çalışmaların yoğun olarak tedhîn, kahve, mekûlat ve meşrûbât gibi konuları ele aldıkları görülür. Risâle fî Hakk-ı Kahve; Risâle fî Hakk-ı Duhân, Risale-i Duhân ve’l-Kahve gibi adlarla kaleme alınan tütün ve kahve konularına dair eserler, yazıldıkları dönemlerde çokça tartışılmış, kendi döneminden izler taşıyan bir sosyal tarih metni hüviyetini almışlardır. Bu tür risâlelerde sosyal sorumluluk taşıdıklarını düşünen ilim çevrelerinden kimseler, toplumsal duyarlılık gereği olduğunu düşündüğümüz bir faaliyet sunmuşlardır. Tütünün dinî ve şerî hükmünün genellikle alanda yazılmış fıkıh müdevvenatına müracaat ederek mevzu bahis edildiği bu risale, Ankara Milli Kütüphane Yazma Eserler Bölümünde 3865 kayıt ve 297.544 tasnif numarasıyla tescil edilmiş kırmızı meşin bir cilt içerisinde Nesih kırması bir yazı ile telif edilmiştir. 1b-12b arasında tahrir edilmiştir. Bu risâlede ayrıca nargile, enfiye, afyon ve sekre sebep olan içereceklerden de sıkça söz edilmiş ve günaha iten kötü alışkanlıklar olarak bahsedilmiştir. Risalenin dibacesinde müellif kaydına rastlanmadığı gibi hatimesinde de müstensih kaydı ve tarihi yer almamaktadır. Türkiye kütüphanelerinde yazma koleksiyonlarında pek çok örneği mevcut bu tür risâleler, genellikle tütün, kahve, çay ve teskin edici maddelerin kullanımı ile ilgili açıklayıcı ve bağımlılığına karşı toplumu aydınlatıcı bir muhtevaya sahiptirler. Risalelerde çoğunlukla müellif kaydına rastlanmayan ve anonim olan bu eserler, genel itibarı ile tütünü, kahveyi ve bu gibi müsekkinata bağımlılık hakkında haram, mekrūh ve mübah olduğunu çeşitli fıkhî deliller ile ikna yoluna gidildiği görülmektedir. Risâlelerin pek çoğu tütünü olumsuz göstermeye ve kötülemeye ayrılmıştır. Bununla birlikte Kahve ve tütün mamullerinin İslâm ülkelerine ve Osmanlı toplumunun yaşadığı coğrafyalara girmesinden sonra ortaya çıkan, bu maddeyi kullanmanın hükmüyle alakalı tartışmalar fıkhi araştırmalara ve reel hayat içerisindeki problemlerin çözümüne yönelik bir canlılık getirmiştir.

Anahtar Kelimeler

Bağımlılık, Osmanlı Toplumu, Tütün, Duhân, Yazma

Teşekkür

Çalışmalarınızda kolaylıklar diler teşekkür ederim.

An Example Of Socıal Responsıbılıty Agaınst Tobacco Addıctıon In Ottoman Socıety: Rısāla Fī Al-Dukhān

Öz

It is seen that in the Ottoman Empire, some works, including sharh and hashiya works, composed from the sixteenth century onward began to focus, in a more formalistic approach, mostly on such issues as tadkhîn (smoking), coffee, foods and beverages. The works on tobacco and coffee mostly written with names such as Risāla fī Ḥaqq Qahwa; Risāla fî Haqq Dukhān, Risāla-yi Dukhān wa al-Qahwa were widely discussed in the period they were written, and thus they are, in a sense, social history texts bearing traces of their own period. In such treatises, socially responsible scholars presented an activity that can be regard as social sensitivity and responsibility. This article deals with such an anonymous treatise Risāla fī al-dukhān. In the treatise in which the religious provisions of tobacco are discussed by referring generally to the fiqh works written in the field has been copied with a Naskh-broken script in a red leather binding registered with 3865 registration and 297.544 classification number in the Department of Manuscripts of the Ankara National Library. The treatise has been edited between 1v-12v folios. In the treatise, hookah, snuff, opium and the drinks that cause drunkenness are frequently mentioned, and regarded as bad habits that lead to sin. Neither the author’s record is found in the preamble of the treatise, nor the record and date of the copyist in the epilogue.

Anahtar Kelimeler

Addiction, Ottoman Society, Tobacco, Dukhān, Manuscript

Kaynakça

• Ceviz, Nurettin, “Kahvenin İslâm Dünyasına Girişi ve Arap Edebiyatında Ele Alınışı”, EKEV Akademi Dergisi - Sosyal Bilimler-, 2004, C.VIII, S. 18, ss. 343-356.
• Gürsu, Orhan, Bağımlılık ve Din Nöropsikolojik Bir Yaklaşım, Dem Yay., İstanbul 2018. ____________ “İnancın Bağımlılık Karşısındaki Fonksiyonu”, Sosyal Hizmet ve Bütün Yönleriyle Bağımlılık, Ed. Y. Sinan Zavalsız, Grafiker Yay., Ankara 2020, ss.269-299.
• İpşirli, Mehmet, “Atâullah Mehmed Efendi”, DİA., İstanbul 1991, C.IV/46.
• İpşirli, Mehmet; Uzun, Mustafa İsmet, “Bahaî Mehmet Efendi”, DİA., İstanbul 1991, C.4/463-465.
• Kalaycı, Mehmet; Öztürk, Eyüp, “18. Yüzyıl Osmanlı Coğrafyasında Tütünün Sosyo-Kültürel Zeminine Dair Bir Metin: Ebū Sehl Nu’mān Efendî ve Tahlîlu’d-Duhân Adlı Risâlesi”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 58/1, (2017), ss.1-45.
• Karaismailoğlu, Adnan, “Altıparmak Mehmed Efendi”, DİA., İstanbul 1989, C.II/542. Okur, Kâşif Hamdi, “17. Yüzyıl Osmanlı Fıkıhçılarının Nevazile Yönelik Fıkhî Argümantasyonu (Mehmet Fıkhî el-Aynî ve Risâletu’d-Duhân ve’l-Kahve Örneği)”, Sahn-ı Semân’dan Dârulfünûn’a Osmanlı’da İlim ve Fikir Dünyası (Âlimler, Müesseseler ve Fikrî Eserler) - XVII.Yüzyıl , İstanbul 2017, ss. 381-393.
• Özel, Ahmet, “Haskefi”, DİA., İstanbul 1997, C.16/387.
• Özel, Ahmet, “Nablusî Abdulgani b. İsmail”, DİA., İstanbul 2006, C.32/268-270.
• Özen, Şükrü, “Tütün”, DİA., İstanbul 2012, C.42/5.
• Şahin, Osman “Risâle fî Hükmi’t-Tütün ve’l-Kahve li-Muhammed Fıkhî el-Aynî el-Hanefî Emînü’l-Fetvâ (Dirâse ve Tahkîk)”, İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi, 2018, sayı: 31, ss. 697-714.
• Yayla, Mustafa, “Hadimî Ebû Said”, DİA., İstanbul 1997, C.15/24-26.