İsmail Hakkı Bey’in II. Abdülhamid’e Sunduğu Hac Raporu

Yıl 2022, Cilt: 7 Sayı: 1, 18 - 49, 23.03.2022

Hasan Telli

https://doi.org/10.30622/tarr.1059717

Cited By: 1

Öz

Hicaz bölgesi Yavuz Sultan Selim döneminde Mısır’ın fethinden sonra Osmanlı topraklarına sulh yoluyla dâhil olmuştur. Osmanlı sultanları bu kutsal beldeye hizmet etmeyi dinî bir vazife bilmiş ve beldenin imarı için çeşitli hizmetler yapmıştır. II. Abdülhamid döneminde Hicaz bölgesi ve güzergâhındaki gelişmeler ile haccın ifası sırasında yaşanan olaylar hakkında padişaha bazı bilgilerin sunulduğu tespit edilmiştir. Bu konuda II. Abdülhamid’e en kapsamlı rapor hazırlayan kişilerden birisi de İsmail Hakkı Bey olmuştur. Bu çalışma 2. Abdülhamid döneminde İsmail Hakkı Bey tarafından hazırlanan hac raporu konusunu içermektedir. İstanbul savcı yardımcılığı görevinde bulunan İsmail Hakkı Bey 1893 yılında hacca gitmiş ve bu süreçte Mekke, Medine, Cidde, Yenbu‘, Mısır ve Midilli’ye uğramıştır. Buralardaki izlenimlerini döndüğünde kapsamlı bir rapor haline getirerek padişaha sunmuştur. Raporunda dinî, siyasî, idarî ve sıhhî gibi birçok alana yönelik önemli tespitlerde bulunmuş, bölgedeki sorunlara ve akılcı çözüm önerilerine yer vermiştir. Rapor padişah nezdinde değer görmüştür. Nezaret makamında rapor hakkında müzakereler ve mütalaalar yapılmış ve içeriğindeki çözüm önerilerine uygun olarak çeşitli kararlar alınmıştır. Çalışma iki bölümde ele alınmıştır. İlk bölümde Osmanlı arşiv belgelerine göre İsmail Hakkı Bey’in kimliği ve hayatı tespit edilmeye çalışılmıştır. İkinci bölümde ise onun hazırladığı hac raporu analiz edilmiştir. Bu kapsamda onun İngiliz işgali altındaki Mısır ve Ezher Camii hakkındaki izlenimlerine, Hicaz bölgesindeki hacılara, hacıların yaşadığı zorluklara, hac organizasyonuna, dünya Müslümanlarına, karantina uygulamalarına, bürokratların yaklaşımlarına, bölgedeki sorunlara ve çözüm önerilerine yönelik tespitleri üzerinde durulmuştur. Çalışma nitel, dönemsel ve deskriptif bir araştırmadır. Çalışmada Osmanlı arşiv belgelerini analiz etmeye ve değerlendirmeye dayalı doküman incelemesi yöntemi esas alınmıştır.

Anahtar Kelimeler

İslam tarihi, Osmanlı, 2. Abdülhamid, Hac raporu, İsmail Hakkı Bey

Teşekkür

Dr. Öğr. Üyesi İbrahim Yıldız ve Araştırma görevlisi Rahime Aksa Boyraz'a çok teşekkür ederim.

The Hajj Report Presented by İsmail Hakkı Bey to Abdulhamid II.

Öz

The Hijaz region was peacefully included in the Ottoman lands after the conquest of Egypt during the reign of Yavuz Sultan Selim. The Ottoman sultans considered serving this holy town as a religious duty and performed various services for the development of the town. It has been determined that some information was presented to the sultan about the developments in the Hejaz region and its route and the situations during the pilgrimage during the reign of Abdülhamid. In this regard, II. One of the people who prepared the most comprehensive report for Abdülhamid was İsmail Hakkı Bey.This study includes the pilgrimage report prepared by İsmail Hakkı Bey during the reign of Abdülhamid II. İsmail Hakkı Bey, who was the assistant prosecutor in Istanbul, went on a pilgrimage in 1893 and stopped by Mecca, Medina, Jeddah, Yenbu, Egypt and Lesbos in this process. He presented his impressions in these places to the sultan by making a comprehensive report when he returned. In his report, he made important determinations in many areas such as religious, political, administrative and sanitary, and included rational solutions to the problems in the region. The report was appreciated by the sultan. Negotiations and opinions on the report were made at the Ministry's Office and various decisions were taken in accordance with the solution proposals in its content. The study is handled in two parts. In the first part, the identity and life of İsmail Hakkı Bey is explained according to the Ottoman archive documents. In the second part, his pilgrimage report was analyzed. In this context, his observations about the British-occupied Egypt and Azhar Mosque, the pilgrims in the Hejaz region, the difficulties experienced by the pilgrims, the organization of the pilgrimage, the Muslims of the world, the quarantine practices, the approaches of the statesmen, the problems in the region and the solution proposals are emphasized. The study is a qualitative, periodical and descriptive research. In the study, the document analysis method based on analyzing and evaluating Ottoman archive documents was based.

Anahtar Kelimeler

History of Islam, Ottoman, Abdulhamid II, Hajj report, İsmail Hakkı Bey

Kaynakça

• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA);
• BOA, Sadâret Mektûbî Kalemi Mühimme Kalemi (Odası) Belgeleri (A.MKT.MHM), Gömlek No. 708/10.
• BOA, Babıali Evrak Odası Evrakı [BEO], No. 38, 2844; 55, 4112; 128, 9589; 276, 20632; 414, 31027; 518, 38839; 609, 45635; 3118, 233813; 3652, 273890; 3758, 281788.
• BOA, Dahiliye Nezareti Sicill-i Ahvâl Komisyonu Defterleri [DH.SAİD.d], No. 18, 35.
• BOA, Dahiliye Nezareti Mektubi Kalemi [DH.MKT], No. 1988, 44; 2596/57.
• BOA, Dahiliye Nezareti İdare-i Umumiye Evrakı [DH.İ.UM.EK], No. 9, 66.
• BOA, Dahiliye Nezareti İdare Evrakı [DH.İD], No. 80, 32.
• BOA, Dahiliye Nezareti Şifre Evrakı [DH.ŞFR], No. 65/83.
• BOA, Evkaf Defterleri [EV.d], No. 19864; 19928; 41637.
• BOA, Hariciye Nezareti Mektubi Kalemi Evrakı [HR.MKT], No. 490, 68.
• BOA, Hazine-i Hâssa İradeler [HH.İ], No. 194, 51; 195, 70.
• BOA, İrade Dahiliye [İ.DH], No. 1192, 93288; 1174, 91815. BOA, İrade Hususi [İ.HUS], No. 16, 4.
• BOA, İrade Meclis-i Vala [İ.MVL], No. 321, 13683; 421, 18441; 421, 18662;
• BOA, İrade Ticaret ve Nafia [İ.TNF], No. 1, 24; 3, 34.
• BOA, Maliye Nezareti Evamir-i Maliye defterleri [ML.EVM], No. 180, 13; 270, 21; 239, 67; 239, 22; 217, 77; 209, 2; 209, 16.
• BOA, Meclis-i Vükela Mazbataları [MV], No. 70, 46.
• BOA, Sadâret Mektubî Kalemi Mühimme Kalemi (Odası) Belgeleri (A.MKT.MHM), No. 708, 10.
• BOA, Sadaret Mektubi Kalemi Umum Vilayat Evrakı [A.MKT.UM], No. 308, 64; 380, 92.
• BOA, Sadaret Divan Mukavelenameler [A.DVN.MKL], No. 34, 16; 41, 4.
• BOA, Şura-yı Devlet Evrakı [ŞD], No. 1022, 5; 1195, 3; 3192, 39; 3197, 54.
• BOA, Yıldız Perakende Evrakı Askeri Maruzat [Y.PRK.ASK], No. 75, 90.
• BOA, Yıldız Perakende Evrakı Adliye ve Mezâhib Nezâreti Maruzâtı [Y.PRK.AZN], No. 5, 12; 7, 11, 53; 14; 7, 40; 8, 2; 11, 56; 17, 48.
• BOA, Yıldız Perakende Evrakı Arzuhal Jurnal [Y.PRK.AZJ], No. 25, 54;
• BOA, Yıldız Mütenevvi Maruzat Evrakı [Y.MTV], No. 59, 38; 309, 58.
• BOA, Yıldız Perakende Evrakı Umumi [Y.PRK.UM], No. 35, 96.
• BOA, Yıldız Sadaret Hususi Maruzat Evrakı [Y.A.HUS], No. 283, 67; 283, 75.
• Akyıldız, Ali. “Şûrâ-yı Devlet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 39/236-239. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Barlak, Hasan. Dinî ve Siyasî Yönden Osmanlı Devleti İdaresinde Hicaz (1876–1909). Samsun: Ondokuz Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2013.
• Barlak, Hasan. “Sultan II. Abdülhamid’in Haremeyn Hassasiyeti”. Avrasya Uluslararası Araştırmalar Dergisi 7/17 (2019), 128-150.
• Bezmiâlem Vakıf Üniversitesi Hastanesi, “Vakıf Kurucumuz”. Erişim 6 Aralık 2021. http://bezmialemhastanesi.com/tr/Sayfalar/kurumsal/vakif-kurucumuz.aspx
• Armağan, Latif. “XVIII. Yüzyılda Hac Yolu Güzergahı ve Menziller”, Osmanlı Araştırmaları XX. ed. Halil İnanç vd. İstanbul: Enderun Kitapevi, 2000.
• Ataseven, Asaf. “Gureba Hastanesi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 14/202-204. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
• Eroğlu-Memiş, Şerife. “17. ve 18. Yüzyıllarda Osmanlı Mısır Hac Güzergâhıkahire’den Mekke’ye Hac Menzilleri”. Kadim Akademi SBD 4 (2020), 39-63.
• Genç, Mehmet. “İltizam”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 22/154-158. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Görgün, Hilal. “Mısır – Fransız İşgali ve Sonrası”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, (Ankara: TDV Yayınları, 2004), 29/569-575.
• Gülsoy, Ufuk – Ochsenwald, William. “Hicaz Demiryolu”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 17/441-445. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• Güntan, Çağrı. II. Abdülhamit Döneminde İmparatorluk İmajının Kamu Yapıları Aracılığı İle Osmanlı Kentine Yansıtılması. İstanbul: Yıldız Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2007.
• Hicaz Demiryolu Yadigâr-ı Hac. Dersaadet: Matbaa-i Arşak Garoyan, 1913.
• Hicaz Vilayeti Salnamesi. Hicaz: Hicaz Vilayeti Matbaası, 1301.
• Hicaz Vilâyeti Salnâmesi. Mekke-i Mükerreme: y.y. 1306.
• İzzeddin, Kasım. Hicaz Sıhhiye İdaresi, Senevi Rapor: Hicaz’da Teşkilat ve Islahat-ı Sıhhiye 1329 Senesi Hacc-ı Şerifi. İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1328.
• İzzeddin, Kasım. Mekke-i Mükerreme’de Kolera ve Hıfzussıhha. İstanbul: Mahmud Bey Matbaası, 1327.
• Kaya, Şennur. “Bazı Liman Kentlerindeki Örnekler Işığında Tanzimat Dönemi Ve Sonrasında İnşa Edilen Gümrük Binalarının Mimari Özellikleri”, Sosyal Bilimler Dergisi 4 (2010), 73-92.
• Kuneralp, Sinan, “Osmanlı Yönetimindeki (1831-1911) Hicaz’da Hac ve Kolera”, çev. Münir Atalar, OTAM, 7 (1996). 497-511.
• Kurşun, Zekeriya. “Hicaz”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 17/437-439. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• Kurşun, Zekeriya. “Hac ve İktidar: Haremeyn’de Erken Dönem Osmanlı İmar Faaliyetleri”. FSM İlmî Araştırmalar İnsan ve Toplum Bilimleri Dergisi 8 (2017), 281-309. Koyuncu, Aşkın. “Tuna Vilâyeti’nde Nüfus Ve Demografi (1864-1877)”. Turkish Studies 9/4 (2014), 675-737.
• Metin, İsmail. “Sosyal Hizmetler Bağlamında Mekke’de Osmanlı İzleri”, Turkish Studies 10/1 (2015), 455-476.
• Öğüt, Salim. “Hac-Hacla İlgili Fıkhî Hükümler”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 14/389-397. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
• Örenç, Ali Fuat. “Modern İstanbul Limanı’nın İnşası Sürecinde Galata ve Eminönü Semtlerinde Kentsel Değişim”, Osmanlı İstanbulu IV, ed. Feridun M. Emecen vd. (İstanbul: İstanbul 29 Mayıs Üniversitesi, İstanbul Büyükşehir Belediyesi Yayınları, 2016), 205-258.
• Özcan, Azmi. “Şerîf Hüseyin”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (İstanbul: TDV Yayınları, 2021), 38/585-586.
• Özçelik, Fatih -Öztürk, Mustafa. “İngiltere’nin Mısır’ı İşgali ve “Taçsız Hükümdar” Lord Cromer’in Mısır İdaresi (Eylül 1883-Mart 1907)”, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 31/1 (2021), 478-494.
• Sarıyıldız, Gülden. “II. Abdülhamit’in Fakir Hacılar İçin Mekke’de İnşa Ettirdiği Misafirhane”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Enstitüsü Dergisi, 14, (1994), 121-145.
• Tahsin, Hasan. Coğrafya ve Tarih Hıtta-i Hicâziyye ve Evsâfı Haremeyn eş-Şerîfeyn. İstanbul: Sultan Ahmed Mekteb-i Sanayi, 1296.
• Torun, Sadık Fatih. “Vilâyet Kanunlarına Göre Sancak (Livâ) İdare Meclisleri”. TAD 35/60 (2016), 157-174.
• Uçarol, Rifat. “Gazi Ahmed Muhtar Paşa”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, (İstanbul: TDV Yayınları, 1996), 13/445-448.
• Yılmaz, Özgür. “Tanzimat Döneminde Osmanlı Taşra İdare Meclisleri (1840-1871)”. History Studies 6 (2014), 253-280.