Typological Analysis of Historical Ankara Baths

Yıl 2022, Cilt: 7 Sayı: 3, 525 - 575, 29.09.2022

Filiz Karakuş , Zuhal Özcan

https://doi.org/10.30622/tarr.1123402

Öz

The city of Ankara is a geographical area that has hosted many civilizations since ancient times. In the city, where many historical buildings such as mosques, masjids, inns and baths from the Seljuks and especially Ottoman times are located, some of these disappeared due to unconsciousness, fire, natural disasters and public works. The subject of this research is based on a typological study of historical bath buildings in the city. For this purpose, firstly the historical development of baths and bathing culture was emphasized by scanning the literature, and then the historical bath buildings in the city were determined. After the source and archive research was carried out on the identified structures, they were examined on site. Many monumental structures were built in the city of Ankara during the Anatolian Seljuks, Principalities and Ottoman periods. The exact location of the Cenabi Ahmet Pasha Bath, Hasan Pasha Bath, Tahtakale (Kaledibi) Bath, Bey Bath, Sultan Bath, which were built during these periods and were the subject of the study, could not be determined, and the Keçeciler Bath, located in the city-center, could not survive until today. Within the scope of the study, Altındağ Şengül Bath, Karacabey Bath, Eynebey Bath, the house bath adjacent to Eskicioğlu Mosque, Kızılcahamam Sey Bath, Beypazarı Rüstem Pasha Bath and Beyoğlu Bath, Ayaş Pasha (Municipal) Bath and Karakaya Bath were examined. Although there are many studies on bath structures in Anatolia, there is no detailed study on historical baths in Ankara. The aim of this study is to evaluate the historical bath buildings in Ankara typologically in the context of following the changes in the bathing culture in the society and to draw attention to the issue of preserving these structures within the framework of cultural continuity. With this means, it is aimed to create a holistic data for the conservation of these structures. In addition, it is thought that the study can be a source for the condervation of the examined structures and future intervention decisions. The fact that some of the identified structures were demolished and there is no sufficient information at hand, regarding these structures, constitute the limitation of this study.

Anahtar Kelimeler

Bath, Anatolia, Ankara, typology, conservation

Tarihi Ankara Hamamlarının Tipolojik Analizi

Öz

Ankara kenti, ilkçağlardan itibaren birçok uygarlığa ev sahipliği yapmış bir coğrafi alandır. Selçuklular ve özellikle Osmanlı dönemlerinden kalan cami, mescit, han, hamam gibi pek çok tarihi yapının bulunduğu şehirde bu yapılardan bir kısmı bilinçsizlik, yangın, doğal afetler ve bayındırlık işleri nedeniyle yok olmuştur. Bu araştırmanın konusu şehirdeki tarihi hamam yapılarına ilişkin bir tipoloji çalışması üzerine kuruludur. Bu amaçla öncelikle literatür taraması yapılarak hamamların ve yıkanma kültürünün tarihsel gelişimi üzerinde durulmuş, sonrasında kentte bulunan tarihi hamam yapıları tespit edilmiştir. Tespit edilen yapılar üzerinde kaynak ve arşiv araştırması yapılarak bu yapılar yerinde incelenmiştir. Anadolu Selçukluları, Beylikler ve Osmanlı dönemlerinde Ankara şehrinde birçok anıtsal yapı inşa edilmiştir. Bu dönemlerde inşa edilen ve çalışmaya konu olan hamam yapılarından Cenabi Ahmet Paşa Hamamı, Hasan Paşa Hamamı, Tahtakale (Kaledibi) Hamamı, Bey Hamamı, Sultan Hamamı’nın tam yeri belirlenememiş, merkezde yer alan Keçeciler Hamamı ise günümüze kadar ayakta kalamamıştır. Çalışma kapsamında Altındağ Şengül Hamamı, Karacabey Hamamı, Eynebey Hamamı, Eskicioğlu Camii bitişiğindeki ev hamamı, Kızılcahamam Sey Hamamı, Beypazarı Rüstem Paşa Hamamı ve Beyoğlu Hamamı ile Ayaş Paşa (Belediye) Hamamı ve Karakaya Hamamı incelenmiştir. Anadolu’daki hamam yapılarına ilişkin pek çok çalışma olmasına rağmen Ankara’daki tarihi hamamlara ilişkin detaylı bir çalışma bulunmamaktadır. Çalışmanın amacı, toplumda yıkanma kültüründe görülen değişikliklerin takip edilebilmesi bağlamında Ankara’daki tarihi hamam yapılarının tipolojik olarak değerlendirilmesi ve kültür sürekliliği çerçevesinde korunması konusuna dikkat çekilmesidir. Bu vasıtayla söz konusu yapıların korunmalarına yönelik bütüncül bir veri oluşturulması hedeflenmektedir. Ayrıca, yapılan çalışmanın incelenen yapıların korunmasına ve ileride yapılacak müdahale kararlarına kaynak olabileceği düşünülmektedir. Tespit edilen yapılardan bir bölümünün yıkılmış olması ve bu yapılara ilişkin yeterli bilginin bulunmaması bu çalışmanın sınırlılığını oluşturmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Hamam, Anadolu, Ankara, Tipoloji, koruma

Kaynakça

• Akok, Mahmut (1969). Ankara Şehrindeki Roma Hamamı, Türk Arkeoloji Dergisi, 17(1): 5-37.
• Arseven, Celal Esat (1983). Hamam, Sanat Ansiklopedisi, C. 2, İstanbul: Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları, 678-689.
• Aru, Kemal (1949). Türk Hamamları Etüdü, İstanbul: İstanbul Yayıncılık.
• Asatekin (Kaptanoğlu), Gül (1978). The Eski Hamam in Ankara, Master Thesis, METU Department of Architecture, Ankara.
• Aslanapa, Oktay (1986). Osmanlı Devri Mimarisi, İstanbul: İnkılap Kitabevi.
• Bakırer, Ömür & Madran, Emre (1984). Ankara Kent Merkezinde Özellikle Hanlar ve Bedestenlerin Ortaya Çıkışı ve Gelişimi, Tarih içinde Ankara Eylül 1981 Seminer Bildirileri, Ankara: ODTÜ Mimarlık Fakültesi Yayınları,105-128.
• Bozkurt, Tolga (2002). Beypazarı’ndaki Türk Devri Yapıları, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya.
• Erdoğan, Abdülkerim (1998). Altındağ’ın Manevi Coğrafyası, Ankara: Altındağ Belediyesi Yayınları.
• Erdoğan, Abdülkerim, Günel, Gökçe ve Kılcı, Ali (2007). Tarih İçinde Ankara, Ankara: Ankara Büyükşehir Belediyesi Yayınları.
• Ergenç, Özer (1980). XVII. Yüzyılın Başlarında Ankara'nın Yerleşim Durumu Üzerine Bazı Bilgiler, Osmanlı Araştırmaları Dergisi, 1: 85-108.
• Erken, Sabih (1983). Türkiye’de Vakıf Abideler ve Eski Eserler I, Ankara: Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları.
• Ertuğrul, Aidost (2002). Mimar Sinan’ın İstanbul’daki Mevcut Hamamları. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, İstanbul.
• Ertuğrul, Aidost (2009). Hamam Yapıları ve Literatürü, Türkiye Araştırmaları Dergisi, 7(13): 241-266.
• Eyice, Semavi (1960). İznik’de Büyük Hamam ve Osmanlı Devri Hamamları Hakkında Bir Deneme, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, XI (15): 99-120.
• Eyice, Semavi (1997). Hamam, TDV İslam Ansiklopedisi, C.15, İstanbul: Türk Diyanet Vakfı Yayınları, 402-430.
• Fagan, Garret G. (2001). The Genesis of the Roman Public Bath: Approaches and Future Directions, American Journal of Archeology, 105(3): 403-426.
• Farrington, Andrew (1995). The Roman Baths of Lycia an Architectural Study. London: British Institute at Ankara.
• Fıstıkçı, Meltem (2019). Osmanlı Hamam Kültürü ve Saray Hamamları. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Gaziantep Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Gaziantep 2019.
• Karamağaralı, Beyhan, Ayaş Ulu Camii, Tarih ve Günümüzde Bünyamin Ayaşi Sempozyumu, 2-4 Temmuz 1993, Ankara 1993, s. 53-59.
• Karaman, Sami (2013). Afyonkarahisar Hamamları. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Afyonkarahisar.
• Kuban, Doğan (1977). 100 Soruda Türkiye Sanat Tarihi, 7. Baskı, İstanbul: Gerçek Yayınevi.
• Kuban, Doğan (2007). Osmanlı Mimarisi, İstanbul: Yapı Endüstri Merkezi Yayınları.
• Mowdy, Haley (2016). The History and Importance of the Roman Bath, Volume 9, https://twu.edu/media/documents/history-government/History-&-Importance-Roman-Bath-Ibid-Volume-9-Spring-2016.pdf.
• Naumann, Rudolf (1971). Architektur Kleinasiens, Almanya: Verlag Ernst Wasmuth Tübingen.
• Necipoğlu, Nevra (1999). Bizans İstanbul’u, İstanbul’un Dört Çağı. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Öney, Gönül (1971). Anadolu’da Türk Devri Yapıları, Ankara: Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Yayınları.
• Önge, Yılmaz (1978). Eski Türk Hamamlarında Aydınlatma, Vakıflar Dergisi, XII: 121-138.
• Önge, Yılmaz (1981). Eski Türk Hamamlarında Su Tesisatı ile ilgili Bazı Detaylar. I. Uluslararası Türk İslam Bilim ve Teknolojisi Tarihi Kongresi, İTÜ, 14-18 Eylül 1981, c.5, 213-223.
• Önge, Yılmaz (1986). Koca Sinan’ın Hamamlarında Görülen Bir Yenilik-Merkezi Kubbeli Örtü Sistemleri, II. Uluslararası Türk İslam Bilim ve Teknoloji Tarihi Kongresi, İTÜ, 28 Nisan- 2 Mayıs 1986, c.2, 81-85.
• Önge, Yılmaz (1988). Anadolu’da XII.-XIII. Yüzyıl Hamamları Hakkında Genel Bilgiler ve Mimar Koca Sinan’ın İnşa Ettiği Hamamlar, Mimarbaşı Koca Sinan ve Yaşadığı Çağ ve Eserleri, c. I., İstanbul: Vakıflar Genel Müdürlüğü, 403-428.
• Önge, Yılmaz (1995). Anadolu’da XII.-XIII. yy Hamamları, Ankara: Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları.
• Özdemir, Rıfat (1986). XIX. Yüzyılın İlk Yarısında Ankara, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• Ring, James, Walter (1996). Windows, Baths and Solar Energy in the Roman Empire, America Journal of Archeology, 100(4): 717-724.
• Şahin, Kâmil (1991). Ankara’da Melike Hatun Vakıfları, Vakıflar Dergisi, XXII: 77-82.
• Şeşen, Ramazan (1995). İbn Fadlan Seyahatnamesi, İstanbul: Bedir Yayınevi.
• Taşçıoğlu, Tülay (1998). Türk Hamamı. İstanbul: Unilever-Duran Ofset Yayınevi.
• Turan, Osman (2003). Türk Cihan Hakimiyeti Mefkuresi Tarihi, İstanbul: Ötüken Neşriyat Yayınları.
• Turan, Şerafettin (2010). Türk Kültür Tarihi, 6. Baskı, Ankara: Bilgi Yayınevi.
• Ülgen, Ali Saim (1950). Hamam, MEB İslam Ansiklopedisi, C.5, 1. Kısım, İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 174-178.
• Ürük, Zerrin Funda (2016). Medeniyetler İçinde Hamam Gelişimi ve Kültürel Olarak Mekân Analizleri, Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, 28: 185-209.
• Yegül, Fikret (2006). Antik Çağ’da Hamamlar ve Yıkanma, çev. Emel Erten, İstanbul: Homer Kitabevi.
• Yegül, Fikret (2009). Anadolu Su Kültürü: Türk Hamamları ve Yıkanma Geleneğinin Kökleri ve Geleceği, Anatolia, 35: 99-118.
• Yegül, Fikret (2011). Roma Dünyasında Yıkanma, çev. Emel Erten, İstanbul: Koç Üniversitesi Yayınları.
• Yentürk, Nejat (2010). Roma Banyosu Nasıl Türk Hamamı Oldu? Acta Turcica, Online Thematic Journal of Turkic Studies, 2(2): 94-102.
• Yılmazkaya, Orhan (2002). Aydınlık Kubbenin Altındaki Sıcaklık Türk Hamamı, İstanbul: Çitlembik Yayınları.
• URL 1: Sanatın Yolculuğu, “Zincirli J Sarayı”, https://www.sanatinyolculugu.com/wp-content/uploads/2019/04/hamamlar.pdf , (Son erişim tarihi: 15.09.2021).
• URL 2: Topoi, “Priene Aşağı Gymnasium’u mermer yalak”, http://www.topoi.org/event/31087/, (Son erişim tarihi: 15/09/2021).
• URL 3: Türkiye’nin Tarihi Eserleri, “Kayseri Huand Hatun (Mahperi Huand Hatun Hamamı”, http://www.turkiyenintarihieserleri.com/?oku=125, (Son erişim tarihi: 15.09.2021).
• URL 4: Ayasofya Hürrem Sultan Hamamı, “Haseki Hürrem Sultan Hamamı soyunmalık bölümü”, https://www.ayasofyahamami.com/hamam_bolumleri, (Son erişim tarihi: 15.09.2021).
• URL 5: Bağ Bahçe İstanbul, “Kılıç Ali Paşa Hamamı soyunmalık bölümü”, https://bahceistan.wordpress.com/2016/03/17/cemberlitasin-tarihi-ve-meshur-cemberlitas-hamami/, (Son erişim tarihi: 15.09.2021).
• URL 6: İslam Ansiklopedisi, “Mahmut Paşa Hamamı sıcaklık”, https://islamansiklopedisi.org.tr/hamam, (Son erişim tarihi: 15.09.2021).
• URL 7: “Çemberlitaş Hamamı sıcaklık”, http://howtoistanbul.com/tr/the-cemberlitas-hamam/1095, (Son erişim tarihi: 15.09.2021).
• URL 8: “Şengül Hamamı”, http://www.sengulhamami.com/galeri.html, (Son erişim tarihi: 15.09.2021).