Bahâeddin Nakşibend ve Takipçilerinde Kur’an ve Sünnetin Tasavvufî/İşârî Yorumu

Yıl 2019, Cilt: 22 Sayı: 44, 1 - 22, 06.01.2021

Ali Namlı

Öz

Kur’an ve sünnete bağlılığı, Ehl-i Sünnet inancını benimsemesi ve bidʻatlardan uzak bir tasavvufî hayatı esas alması gibi özellikleriyle tanınan Nakşibendiyye tarikatı, İslâm âleminin pek çok bölgesinde hem ulemâ hem de halk nezdinde itibar gören yaygın tarikatlardan birisi olmuştur. Bu makalede başta tarikatın kurucusu kabul edilen Bahâeddin Nakşibend ve halifeleri olmak üzere Müceddidiyye öncesinde Ya‘kûb Çerhî, Ubeydullah Ahrâr, Bâkî Billâh gibi tarikatın önemli simalarının Kur’an âyetleri ve hadislerle ilgili dikkat çekici tasavvufî/işârî yorumlar örnekleriyle incelenmiştir. Özellikle Nakşibendiyye tarikatının temel prensiplerini, ardından tasavvufun ana konularını dayandırdıkları âyet ve hadisler ile bunlara getirdikleri tasavvufî/işârî yorumlar ve yaklaşımlar üzerinde durulmuştur. Bahâeddin Nakşibend ve takipçilerinin başta kendi eserleri, tarikatın ilgili dönemi ile temel eserler, el-Hadâiku’l-verdiyye, Reşehât-ı Aynü’l-hayât, Nefehâtü’l-üns gibi meşhur ve muteber kaynaklar taranarak onların tasavvufî/işârî tefsirin esasları ve kuralları ile ilgili görüşleri tespit edilmeye çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Bahâeddin Nakşibend, Nakşibendiyye, Tefsir, Hadis, İşârî Yorum

The Esoteric Exegesis of the Quran and Sunnah in Bahauddin Naqshband and His Followers

Öz

Naqshbandiyya received a warm welcome among the lay people as well as the scholars, reaching all the corners of the Islamic world due to its staunch allegiance with Ahl-i Sunnah and its insistence of keeping away from innovations in the religion. This article will study the esoteric exegesis in the writings of Bahauddin Naqshband, his representatives (caliphs) Yaqup Charhi, Ubaydullah Ahrar, Baki Billah, the important personalities of the order before the Mujaddidi period. Special attention was given to verses and hadiths which are used as the basis of sufi practices and principles. The works of Bahauddin Naqshband and his followers as well as the important Naqshi texts like Hadaiq al-wardiyya, Rashahat aynul Hayat, Nafakhatul Uns are studied so as to understand their methodology and main principles of their esoteric exegesis.

Anahtar Kelimeler

Bahauddin Naqshband, Naqshbandiyya, Tafsir, Hadith, Esoteric Exegesis

التفسير الإشاري الصوفي للقرآن الكريم والحديث النبوي عند بهاء الدين نقشبند وأعلام الطريقة النقشبندية

Öz

تعد الطريقة النقشبندية أحد أكثر الطرق الصوفية انتشارا في العالم الإسلامي على مستويات مختلفة بين النخبة المثقفة المتخصصة وعامة المجتمع بكل طبقاته وفئاته، وذلك لما جمعته من مزايا كثيرة، يأتي في مقدمتها تمسك شيوخها ومريديها بالقرآن والسنة، وموافقتهم لاعتقاد أهل السنة، ومحاربتهم للبدع والخرافات .تركز المقالة على تحليل ما وصلَنا من إشارات صوفية لبعض الآيات والأحاديث علق بها أعلام الطريقة النقشبندية بدءا بمؤسس الطريقة بهاء الدين نقشبند وخلفائه من بعده مثل يعقوب الچرخي، عبيد الله أحرار، باقي بالله وغيرهم ممن تولى مشيخة الطريقة قبل فرع المجددية النقشبندية .واعتنت المقالة بدراسة التفسيرات الإشارية لتلك الآيات والأحاديث التي اعتمدت عليها الطريقة في إرساء أسسها وتحديد مفاهيمها ومصطلحاتها الصوفية .فاستعرضت المقالة آثار شيوخ الطريقة وفي مقدمتهم بهاء الدين نقشبند، كالحدائق الوردية، ورشحات عين الحياة، ونفحات الأنس، وغيرها من المصادر النقشبندية المعتمدة والمشهورة، واستخرجت منها كل ما يمكن أن يعد تفسيرا إشاريا للقرآن الكريم أو الحديث النبوي.

Anahtar Kelimeler

بهاء الدين نقشبند, الطريقة النقشبندية, تفسير, حديث, تفسير الإشاري

Kaynakça

• Aclûnî, İsmâil b. Muhammed, Keşfü’l-hafâ, Beyrut 1418/1997.
• Ahmed b. Hanbel, Müsned, Kahire 1313. Ahmed b. Hanbel, Müsned, Kahire 1313.
• Ahrâr, Ubeydullah b. Mahmûd, Fıkarât, trc. Abdulrahman Acer, İstanbul 2016.
• Algar, Hamid, “Bahâeddin Nakşbend”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), İskanbul 1991, IV, 458-460.
• _______, “Bâkī-Billâh”, DİA, İskanbul 1991, IV, 542-543.
• _______, “Muhammed Pârsâ”, DİA, İskanbul 2005, XXX, 563-565.
• Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed b. el-Hüseyn, Şuabü’l-îmân, Riyad 1423/2003.
• Buhârî, Muhammed b. İsmâîl, el-Câmiu’s-sahîh, İstanbul 1315.
• _______, Halku efʻâli’l-ibâd, thk. Abdurrahmân Umeyre, Riyad: Dâru’l-Maârif es-Suûdiyye, ty.
• Buhârî, Salâh b. Mübârek, Enîsü’t-tâlibîn, trc. Süleymân İzzî Teşrîfâtî, İstanbul 1328.
• Bursevî, İsmâil Hakkı, Kitâbü’n-Netîce, haz. Ali Namlı, İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2019.
• _______, Rûhu’l-beyân fî tefsîri’l-Kur’ân, İstanbul 1330.
• Câmî, Abdurrahmân, Nefehâtü’l-üns, trc. Lâmiî Çelebi, haz. Süleyman Uludağ-Mustafa Kara, İstanbul: Marifet Yayınları, 1995.
• Çerhî, Yaʻkūb, Ney-nâme, tah. Halîlullah Halîlî, Afganistan 1973.
• _______, Tefsîr-i Yaʻkūb-i Çerhî, Bombay 1297/1880.
• Deylemî, Şîrûye b. Şehredâr, el-Firdevs, Beyrut 1986.
• Hâkim en-Nîsâbûrî, el-Müstedrek, thk. Mustafa Abdulkadir Atâ, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1411/1990.
• Haksever, Ahmet Câhid, Ya‘kûb-ı Çerhî: Hayatı, Eserleri ve Tasavvuf Anlayışı, İstanbul 2009.
• Hânî, Abdülmecîd b. Muhammed, el-Hadâiku’l-verdiyye, Beyrut 2010.
• Heysemî, Ebü’l-Hasen Nûreddin Alî b. Ebî Bekr, thk. Hüsâmüddin el-Kudsî, Mecmau’z-Zevâid, Kahire: Mektebetü’l-Kudsî, 1414/1914.
• İbn Ebî Şeybe, Ebû Bekr Abdullah b. Muhammed, Musannef, thk. Kemâl Yûsuf el-Hût, Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 1409.
• İbn Mâce, Muhammed b. Yezîd, Sünen, thk. Muhammed Fuâd Abdülbâkî, Kahire 1395/1975.
• Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî, Mesnevî, tsh. R. A. Nicholson, Tahran: Matbûâtî-i Ali Ekber İlmî, 1334 hş.
• Müslim b. el-Haccâc el-Kuşeyrî, el-Câmiu’s-Sahîh, thk. Muhammed Fuâd Abdülbâkî, Kahire 1374-75/1955-56.
• Necmeddin Dâye, et-Te’vîlâtü’n-Necmiyye, thk. Ahmed Ferîd el-Mezîdî, Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 2009.
• Nevşâhî, Ârif, “Yaʻkūb-i Çerhî”, DİA, İstanbul 2013, XLIII, 281-282.
• Okumuş, Ömer, “Câmî, Abdurrahman”, DİA, İstanbul 1993, VII, 94-99.
• Pârsâ, Muhammed, Risâle-i Kudsiyye: Muhammed Bahâeddin Hazretlerinin Sohbetleri, trc. Necdet Tosun, İstanbul 1998.
• Safî, Ali b. Hüseyin Vâiz Kâşifî, Reşehât-ı Aynü'l-hayât, thk. Ali Asgar Muîniyân, Tahran 2536/1977.
• Taberânî, el-Mu‘cemü’l-Kebîr, thk. Hamdi Abdülmecîd es-Selefî, Kahire: Mektebetü İbn Teymiyye, ty.
• Tirmizî, Muhammed b. Îsâ, el-Câmiu’s-Sahîh, thk. Ahmed Muhammed Şâkir vd., Kahire 1395/1975.
• Tosun, Necdet, Bahâeddin Nakşbend Hayatı, Görüşleri, Tarikatı, İstanbul: İnsan Yayınları, 2007.
• _______, “Ubeydullah Ahrâr”, DİA, İstanbul 2012, XLII, 19-20.