Cessâs’ın Eserlerinde Büyük Günah Meselesi

Yıl 2018, Cilt: 4 Sayı: 2, 760 - 783, 30.12.2018

Ömer Yılmaz

Öz

Hulefâ-i râşidîn döneminin sonlarında ve Emevilerin
ilk dönemlerindeki siyasi çalkantılar, İslam toplumunu hizipleşme ve iç savaşla
karşı karşıya bırakmıştır. Buna bağlı olarak adam öldürme gibi büyük günahlar
arasında sayılan fiillerin sahâbe nesline mensup insanlardan da sadır olabildiği
görülmüştür. Bu durum, ehli kıble içerisinde yer aldığı halde büyük günah
işleyenlerin dini durumunu ve ahiretteki akıbetini âlimlerin gündemine getirmiştir.
Hâricîler ve Mu’tezile büyük günah işleyen kişiyi “mümin” olarak görmemişlerdir.
Ehl-i sünnete nispet edilen ve Cessâs’ın (ö. 370/981) da desteklediği görüş,
büyük günahın kişiyi iman dairesinden dışarı çıkarmadığı yönündedir. Nitekim o;
âm lafzın kapsamı, illetin tahsisi ve ictihadda isâbet meselelerini ele alırken
konunun kelâmî yönünü teşkil etmesi dolayısıyla büyük günah meselesini de
gündemine almıştır. Ancak Cessâs, fıkıh usûlüne ilişkin anılan konularda Mu’tezile’ye
yakın bir çizgiyi takip ettiği halde, büyük günah işleyen kişiye olan yaklaşımında
Ebû Hanîfe’ye isnad ettiği görüşü savunmuştur. Onun büyük günah meselesine yaklaşımı
aynı zamanda fıkıh usûlü ile kelâm arasındaki ilişkiye de açıklık
kazandırmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Fıkıh Usûlü, Cessâs, Büyük günah, Âm Lafız, İlletin Tahsisi

The Problem of Great Sin in al-Jaṣṣās’ Works

Öz

The political turmoil at the
end of the period of Righteous Caliphs and in the early periods of the Umayyads
had left the Islamic community facing factionalism and civil war. Accordingly,
people have witnessed that the acts considered among the great sins such as
assassination may be committed even by companions of the Prophet (pbuh). This
situation brought the question on the status of believers who committed great
sins in this World and in the Hereafter, to the agenda of scholars. The
Kharijis and the Mu’tazila did not consider the person who committed A
great sin among the believers. According to the Ahl al-Sunna and Al-Jaṣṣās, to commit a great sin does not cause the exclusion of the
person from religion. Al-Jaṣṣās has taken into account the
issue of great sin, when dealing with the issues of general term,
specialization of the cause and infallibilism in diligence (al-ijtihād), since
it constitutes the theological (Kalāmī) side of the subject. Although al-Jaṣṣās’ followed a line close to Mu’tazila in the aforementioned
matters concerning the jurisprudence, he defended the view of Abū Ḥanīfah in his approach to the person who committed a great sin. His
approach to the matter of great sin also clarifies the relationship between
islamic law and Islamic thought.

Anahtar Kelimeler

Islamic Legal Thought, al-Jaṣṣās, The Great Sin, The General Term, Speciali-zation of the Cause, Infallibilism

Kaynakça

• Akoğlu, Muharrem. “Büveyhîlerin Mezhebî Eğilimleri/Politikaları Üzerine”, Bilimname XVII (2009/2): 123-138.
• Aydın, Hakkı. “Cessas ve Debûsî’nin Usûllerindeki Metodları”, Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 4 (2000): 11-60.
• Bağdâdî, Ebû Mansûr Abdülkahir b. Tâhir b. Muhammed et-Temîmî. Mezhepler Arasındaki Farklar. trc. Ethem Ruhi Fığlalı. (Ankara, 2005).
• Basrî, Ebü’l-Hüseyn Muhammed b. Alî b. Tayyib. el-Mu’temed (Dımaşk, 1964).
• Başoğlu, Tuncay. Hicrî Beşinci Asır Fıkıh Usûlü Eserlerinde İllet Tartışmaları. Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi, 2001.
• Cessâs, Ebû Bekr Ahmed b. Alî er-Râzî. el-Fusûl fi’l-usûl. nşr. Uceyl Câsim en-Neşemî. (Küveyt, 1405/1985).
• Cessâs, Ebû Bekr Ahmed b. Alî er-Râzî. Ahkâmü’l-Kur’ân. (Beyrut: Dârül-fikr, tarih yok).
• Çil, Mustafa. İctihadda Hata-İsabet Tartışması (Cessas’ın El-Fusul Fi’l-Usul Adlı Eseri Ekseninde). Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi, 2010.
• Debûsî, Ebû Zeyd Abdullah (Ubeydullah) b. Muhammed b. Ömer b. Îsâ. Takvîmü’l-edille. thk. Halil Meys. (Beyrut, 1421/2001).
• Duman, Soner. Cessas’ın ‘el-Fusul fi’l-Usul’ Adlı Eserinde İllet Kavramı. Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi, 2000.
• Ebû Hanîfe, Nu‘mân b. Sâbit b. Zûtâ b. Mâh. İmam-ı A'zam'ın Beş Eseri. trc. Mustafa Öz. (İstanbul, 1992).
• Ebü’l-Berekât Nesefî, Hâfızüddîn Abdullāh b. Ahmed b. Mahmûd. Keşfü'l-esrâr. (Beyrut, 1986/1406).
• Ebü’l-Hasen Eş’arî, Alî b. İsmâîl b. Ebî Bişr İshâk b. Sâlim el-Basrî. Makālâtü’l-İslâmiyyîn. thk. Muhammed Muhyiddîn Abdülhamîd. (Beyrut, 1990).
• Ebü’l-Hüseyin el-Basrî, Muhammed b. Alî b. Tayyib. el-Mu’temed. nşr. Muhammed Hamîdullah. (Dımaşk, 1384-85/1964-65).
• Ebü’l-Yüsr Pezdevî, Sadrü’l-İslâm Muhammed b. Muhammed b. el-Hüseyn b. Abdilkerîm. Ma’rifetü’l-huceci’ş-şer’iyye. (Kahire, 2003).
• Emîr Pâdişâh, Muhammed Emîn b. Mahmûd el-Hüseynî el-Buhârî el-Mekkî. Teysîru’t-tahrîr. (Mısır, 1931).
• Enbârî, Ebü’l-Berekât Kemâlüddîn Abdurrahmân b. Muhammed b. Ubeydillâh. Esrârü’l-Arabiyye. thk. Muhammed Behcet el-Baytâr. (Dımaşk, 1357/1957).
• Esen, Bilal. Hanefi Usul Eserlerinde İctihad Teorisi. Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi, 2010.
• Gınbıroğlu, Mustafa. İslam Hukuk Metodolojisinde Âhâd Haber Ve Cessâs’ın Âhâd Habere Yaklaşımı. Yüksek Lisans Tezi, Sakarya Üniversitesi, 2006.
• Güner, Ahmet. “Büveyhîler Dönemi Ve Çok Seslilik”. Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi XII (1999): 47-72.
• Habbâzî, Ebû Muhammed Celâleddîn Ömer b. Muhammed el-Hucendî. el-Muğnî fî usûli'l-fıkh. thk. Muhammed Mazhar Beka. (Mekke, 1983).
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ’ İmâdüddîn İsmâîl b. Şihâbiddîn Ömer b. Kesîr b. Dav’ b. Kesîr el-Kaysî el-Kureşî el-Busrâvî ed-Dımaşkī eş-Şâfiî. el-Bidâye ve’n-nihâye. thk. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî. Cîze 1417/1997.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem b. Alî b. Ahmed el-Ensârî er-Rüveyfiî. Lisânü’l-‘Arab. (Beyrut, 1414/1994).
• İbnü’l-Hümâm, Kemâlüddîn Muhammed b. Abdilvâhid b. Abdilhamîd es-Sivâsî el-İskenderî. et-Tahrîr fî ilmi’l-usûl. (Mısır, 1932).
• Kādî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen Kādı’l-kudât Abdülcebbâr b. Ahmed b. Abdilcebbâr el-Hemedânî. Şerhu’l-Usûli’l-hamse. trc. İlyas Çelebi. (İstanbul, 2013).
• Koca, Ferhat. İslam Hukuk Metodolojisinde Tahsis (Daraltıcı Yorum). (İstanbul, 2011).
• Koca, Ferhat. “Müşterek”.Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32: 172-174. Ankara: TDV Yayınları, 2006.
• Koca, Ferhat. “Tahsis”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 39: 432-434. Ankara: TDV Yayınları, 2010.
• Koca, Ferhat. “Usûlü’l-fıkh (el-Fusûl fi’l-usûl) Ahmed b. Ali el-Cessâs”. Marife Dini Araştırmalar Dergisi. II/3, Konya 2002, s. 337-340.
• Madelung. Matüridiliğin Yayılması ve Türkler. trc. Arslan Gündüz. (Leiden, 1971).
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed b. Mahmûd es-Semerkandî. Kitâbü’t-Tevhîd Tercümesi. trc. Bekir Topaloğlu. (Ankara, 2005).
• Molla Hüsrev, Mehmed b. Ferâmurz b. Hoca Ali. Mirkātü’l-vüsûl ilâ ilmi’l-usûl. trc. Haydar Sadıkoğlu. (İstanbul, 2012).
• Pezdevî, Ebü’l-Hasen Ebü’l-Usr Alî b. Muhammed b. el-Hüseyn b. Abdilkerîm. Usûl. (baskı yeri ve tarihi yok).
• Semerkandî, Ebû Bekr Muhammed b. Ahmed b. Ebî Ahmed. Mîzânü’l-usûl fî netâici’l-ukūl. nşr. M. Zekî Abdülber. (Devha, 1404/1984).
• Serahsî, Ebû Bekr Şemsü’l-eimme Muhammed b. Ebî Sehl Ahmed. Usûlü’s-Serahsî. thk. Ebü’l-Vefâ el-Efgânî. (Kahire, 1954).
• Sîbeveyhi, Ebû Bişr (Ebû Osmân, Ebü’l-Hasen, Ebü’l-Hüseyn) Amr b. Osmân b. Kanber el-Hârisî. el-Kitâb. thk. Abdüsselam Muhammed Hârûn. (Kahire, 1988).
• Teftâzânî, Sa‘düddîn Mes‘ûd b. Fahriddîn Ömer b. Burhâniddîn Abdillâh el-Herevî el-Horâsânî. et-Telvîh. nşr. Zekeriyyâ Umeyrat. (Beyrut, ts).
• Üsmendî, Ebü’l-Feth Alâüddîn Muhammed b. Abdilhamîd b. Hüseyn es-Semerkandî. Bezlü’n-nazar fî’l-usul. thk. Muhammed Zekî Abdülber. (Kahire, 1992/1412).
• Neşşar, Ali Sami. İslâm’da Felsefi Düşüncenin Doğuşu. trc. Osman Tunç. (İstanbul, 1999).
• Faruk Sümer. “Tuğrul Bey”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. XLI, 344-346.
• İbnü’l-Esîr, Ebü’l-Hasen İzzüddîn Alî b. Muhammed b. Muhammed eş-Şeybânî el-Cezerî. el-Kâmil. (Beyrut, 1408/1987).
• İbn Kutluboğa, Ebü’l-Adl Zeynüddîn (Şerefüddîn) Kāsım b. Kutluboğa b. Abdillâh es-Sûdûnî el-Cemâlî el-Mısrî. Tâcü’t-Terâcim. (Dımaşk, 1992).
• İbn Melek. Şerhu Menâri’l-envâr. (İstanbul, 1965).
• Josef van Ess. The Flowering Of Muslim Theology. (Cambridge: Harvard University Press, 2006).
• Kādî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen Kādı’l-kudât Abdülcebbâr b. Ahmed b. Abdilcebbâr el-Hemedânî. Şerhu’l-Usûli’l-hamse. (İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2013).
• Kara, Osman, Kur’an’da Cehennem. (İstanbul, 2014).
• Kureşî, Ebû Muhammed Muhyiddîn Abdülkādir b. Muhammed b. Muhammed. el-Cevâhirü’l-mudıyye fî tabakāti’l-Hanefiyye. (Cîze, 1993).
• Kutlu, Sönmez v.dğr.. İmam Mâtürîdî ve Mâtürîdîlik. yay. haz Sönmez Kutlu. (Ankara, 2003).
• Küsmez, Ayşe. Cessâs’ın İcmâ Anlayışı. Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi, 2003.
• Lâmişî, Ebü’s-Senâ, Mahmud b. Zeyd. el-Kitâb fî Usûli’l-fıķh. thk. Abdülmecîd Türkî. (Beyrut, 1415/1995).
• Leknevî, Ebü’l-Hasenât Muhammed Abdülhay b. Muhammed Abdilhalîm b. Muhammed Emînillâh es-Sihâlevî. el-Fevâidü’l-behiyye fî terâcimi’l-Hanefiyye, Beyrut ts.
• Muhammed Hamidullah. “Serahsi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, XXXVI, 544-547.
• Muharrem Akoğlu. Mihne Hadiseleri ve Mu’tezile’nin Tarihi Seyrine Etkisi (doktora tezi, 2001). EÜ. Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Muvaffakuddin İbn Kudâme. Ravzatü’n-nâzır ve cünnetü’l-münâzır fî usûli’l-fıķh alâ mezhebi’l-İmâm Ahmed. Beyrut 1401/1981.
• Nahide Bozkurt. “Me’mun”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. XXIX, 101-104.
• Tsafrir, Nurit. The History of an Islamic School of Law: The Early Spread of Hanafism. (Cambridge, 2004).
• Telkenaroğlu, Rahmi. Fıkıh Usulünde Muhattıe ve Musavvibe. Doktora Tezi, Selçuk Üniversitesi, 2009.
• Serahsî, Ebû Bekr Şemsü’l-eimme Muhammed b. Ebî Sehl Ahmed. Usûlü’s-Serahsî. thk. Ebü’l-Vefâ el-Efgânî. Kahire 1954.
• Özen, Şükrü. Ebû Mansûr el-Mâtürîdî’nin Fıkıh Usûlünün Yeniden İnşası. (İstanbul, 2001).
• Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr b. Yezîd el-Âmülî et-Taberî el-Bağdâdî. Târîhu’l-ümem ve’l-mülûk. (Beyrut, 1987).
• V. V. Barthold. Moğol İstilâsına Kadar Türkistan. haz. Hakkı Dursun Yıldız. (Ankara, 1990).
• Madelung, Wilferd-Schmidtke, Sabine. Rational Theology in Interfaith Communication Abul-Husayn al-Basri’s Mu’tazili Theology among the Karaites in the Fatimid Age. Leiden-Boston: Brill, 2006.
• Taştan, Osman. “al-Sarakhsī”. Islamic Legal Thought A Compendium of Muslim Jurists. (Leiden: EJ. Brill, 2013).
• Treiger, Alexander. “Origins of Kalām”. The Oxford Handbook of Islamic Theology. ed. Sabine Schmidtke. Oxford: Oxford University Press, 2016.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Mâtürîdiyye”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 28: 165-175. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Yazıcıoğlu, Emine. Klasikleşme Sürecinde Hanefi Fıkıh Usûlünde Akıl-Vahiy İlişkisi (Cessas ve Debusi Örneği). Yüksek Lisans Tezi, Sakarya Üniversitesi, 2008.
• Yılmaz, Ömer. “Hanefilerde Âmmın Kapsamı ve Arka Planındaki Tartışmalar”, Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 44/2 (Aralık 2016): 181-210.
• Yılmaz, Ömer. ”İlletin Tahsisine Cevaz Vermek Mu’tezilî Olmak mıdır?”. Diyanet İlmi Dergi 53/3 (Ekim 2017): 53-71.
• Zysow, Aron. “Mu’tazilism and Maturidism in Hanafi Legal Theory”. Studies in Islamic Law and Society. ed. Bernard Weiss. (Leiden, 2002).