Burhân al-Tamânu and The Problem of Its Certainty

Yıl 2019, Cilt: 5 Sayı: 1, 377 - 416, 30.06.2019

Ekrem Sefa Gül

Öz

Al-Mutakallimun mentioned various
proofs in order to prove the oneness of Allah. The most important of
this proofs is the Burhan al-Tamanu. This proof refutes the claim that there is
more than one god. When we assume that there are gods more than one in the
universe, discussions and conflicts must occure between two unlimited wishes.

In the end of conflict, for instance
when one god wanted something to happen and the other wanted it not to happen,
one of the three possibilities would happen. Both of the gods’ wishes would
take place.  Neither of the gods’ wishes
would take place or one of the gods’ wish would take place and the other’s wish
would not.

All of those possibilities are
invalid and impossible. Thus, all of the possibilities
turned out to be invalid; and the thesis that there are two or more gods is
proved to be invalid spontaneously. 

Anahtar Kelimeler

Proof, al-Tamanu, Evidence, God

Burhân-ı Temânuun Kesinliği Problemi

Öz

Kelamcılar Allah’tan başka ilah
olmadığını kanıtlamak için çeşitli deliller ortaya koymuşlardır. Bunların içinde
Burhân-ı Temânuun ayrı bir önemi vardır. Aslı el-Enbiya Sûresi 22. âyette
yer alan bu delil kâinatta birden çok ilah olması durumunda bu ilahların
arasında çıkacak çatışmadan dolayı âlemdeki düzenin bozulmasının kaçınılmaz
olduğunu ifade eder.

Buna göre kâinatta birden çok ilah
olması halinde çıkması muhtemel bu çatışma gerçekleştiğinde ve ilahlardan her
biri aynı konudaki iki zıt seçenekten birini istediğinde ya iki ilahın da
istediği yerine gelecektir ki bu iki zıttın birden olmasını gerektirdiği için
imkansızdır. Ya ikisinin istediği birden olmayacaktır ki bu da mahallin ayrı
kalamayacağı iki zıttan aynı anda mahrum kalması anlamına geldiği için aynı
şekilde imkansızdır. Yahut da birinin istediği olacak diğerinin olmayacaktır.
Bu ise istediği olmayan için âcizliktir ve âciz olan ilah olamaz. Bu durumda
âlemdeki düzen ortadan kalkacak ve fesad kaçınılmaz olacaktır. Âlemdeki düzen bozulmadan
sürdüğüne göre birbiriyle çatışan iki ilah yoktur. Bu da kâinatta iki ilah olmadığının
kanıtıdır. Bu delil asırlarca tevhidin en kesin ispatı olarak kabul edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Burhan, Temânu, İspat, İlah

Kaynakça

• Abdülhamid, İrfan. İslam’da İtikadî Mezhepler ve Akaid Esasları. Trc. M. Saim Yeprem. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2011.
• Akay, Ali. “Muslihuddin el-Lârî’nin Burhanu Temanu Adlı Risalesi”, Dicle Üniversitesi ilâhiyat Fakültesi Dergisi 7/1 (2005): 149-171.
• Âmidî, Seyfüddin. el-Mübîn fî Şerḥ-i Elfâzi’l-ḥükemâ ve’l-mütekellimîn. Thk. Hasan eş-Şâfiî‘. 118-119. Kāhire: Mektebetü Vehbe, 1413/1993.
• Beyzâvî, Nâsırüddîn Ebû Saîd. Ṭavâli‘u’l-envâr min Meṭâli‘i’l-enzâr/Kelâm Metafiziği. Trc. İlyas Çelebi ve Mahmud Çınar. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2014.
• Bilmen, Ömer Nasûhî. Muvazzah İlm-i Kelâm. Sad. Mehmet Talû. İstanbul: Tereke Yayıncılık, 2007.
• Cühenî, Muhammed Abdurrahman. “et-Temanuu‘d-dâll alâ Tevhid fi Kitabillah ve Nakdu Mesâliki’l-mütekellimin”. Mecelletü Camiati Ümmi’l Kurâ li Ulûmi’ş-şeriati ve’d-Dirâsâti’l-İslâmiyye, 45 (1429): 105-132.
• Cürcânî, Seyyid Şerif. Şerḥu’l-Mevâḳıf fî İlmi’l-kelâm. 8 Cilt. Trc. Ömer Türker. İstanbul: Türkiye Yazma eserler Kurumu 2015.
• Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn. Kitabu’l-İrşâd ilâ Ḳavâtıi’l-edille fî Uṣûli’l-i’tikād. Thk. Mahmud Yusuf Musa - Ali Abdulmun‘im Abdülhamid. Bağdad: Mektebetü’l-Hancî, ts.
• Ebherî, Esîrüddin. İsagoci. İstanbul: Vezirhani Matbaası, 1287.
• Erdoğan, İbrahim Halil. “Mu‘attıla Düşüncesi ve Günümüze Yansımaları” Akademik Tarih ve Düşünce Dergisi, 2019/6 (1), 25-47.
• Erdoğan, İbrahim Halil. Gazzâlî’de İlâhî Sıfat Ve İsimlerin Tecellisi Bağlamında Ma'rifetullah, II. International Creation Congress on the Ligth of Sciences, 8th-9th November 2018, Erzurum: 521-526.
• Fenâri, Şemsüddin Muhammed. Şerh-i İsagoci. İzmir: b.y.y. 1302.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid. İtikatta Orta Yol. Trc. Osman Demir. İstanbul: Klasik Yayınları, 2012.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid. el-Kıstâsü’l-Mustakim. Thk. Muhammed Bîcû. Dımeşk: Matbaatu’l-İlmiyye, 1993.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid. Filozofların Tutarsızlığı. 6. Baskı. Trc. Mahmut Kaya ve Hüseyin Sarıoğlu. İstanbul: Klasik Yayınları, 2014.
• Griffel, Frank. Gazzâlî’nin Felsefî Kelâmı. Trc. İbrahim Halil Üçer ve Muhammed Fatih Kılıç, II. Baskı. İstanbul: Klasik Yayınları, 2015.
• Harputî, Abdüllatif. Kelâm Tarihi. Sad. Muammer Esen. Ankara: Ankara Okulu, 2005.
• Hasan Çelebi, Hâşiye alâ Şerḥi’l-Mevâḳıf fî İlmi’l-kelâm. 8 Cilt. Mısır: Matbaatü’s-saâde, 1325/1907.
• İbn Ebû Şerîf, Kemâleddin. el-Müsâmere Şerhu’l-Müsâyere. İstanul: Çağrı Yayınları, 1979.
• İbn Rüşd, Muhammed. el-Keşf an Menâhici’l-edille, Felsefe Din İlişkileri içinde. Haz. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergah Yayınları, 2013.
• İbn Rüşd, Muhammed. Faslu’l Makâl, Felsefe Din İlişkileri içinde. Haz. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergah Yayınları, 2013.
• İbn Teymiyye, Takıyyüddin Ahmed. Minhâcü’s-sünneti’n-nebeviyye. Thk. Muhammed Reşad Sâlim. Riyad: y.y. 1406/1986.
• İsfehânî, Mahmud. Metâliü’l-enzar alâ Tavâlii’l-envâr. Yy. , Ts.
• Kāri, Ali. Şerhu’l Fıkhı’l-ekber. Trc. Yunus Vehbi Yavuz. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1981.
• Kaya, Cüneyt. Varlık ve İmkan. İstanbul: Klasik Yayınları, 2011.
• Koloğlu, Orhan Şener. Cübbâîlerin Kelam Sistemi. İstanbul: İSAM, 2011.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed. Kitabü’t-tevḥîd. Thk. Bekir Topalaoğlu ve Muhammed Ârûçî. Ankara: TDV İslam Araştırmaları Merkezi, 1423/2003.
• Meydânî, Abdurrahman Hasan. Davâbitü’l-ma‘rife ve Usûlü’l-istidlâl ve’l-münâzara. Dımeşk: Dâru’l-Kalem, 1414/1993.
• Muzaffer, Muhammed Rızâ. Mantık, 3 cilt. B.y.: Dâru’t-teâ‘rüf li’l-Matbûât, 1427/2006.
• Öner, Necati. Klasik Mantık. 6. Baskı. Ankara: Ankara Üniversitesi ilâhiyat Fakültesi Yayınları, 1991.
• Nesefî, Ebu’l-Muîn Meymûn bin Muhammed. Baḥru’l-kelâm fî ‘Aḳāidi Ehli’l-İslâm. Konya: Matbaatü meşrikı’l-irfan, 1329.
• Nesefî, Ebu’l-Muîn Meymûn bin Muhammed. Kitabu’t-Temhîd li ḳavâidi’t-tevḥîd. Thk. Cibullah Hasan Ahmed. Kāhire: Dâru’t-tabâati’l-Muhammediyye, 1406/1986.
• Nesefî, Ebu’l-Muîn Meymûn bin Muhammed. Tabṣıratü’l-edille. 2 Cilt. Nşr. Hüseyin Atay ve Şaban Ali Düzgün. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2004.
• Özdemir, Metin. İslam Düşüncesinde Kötülük Problemi. İstanbul: Furkan Kitaplığı, 2001.
• Özen, Şükrü. “Teftâzânî”. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi 2011 40:299-308.
• Râzî, Fahreddin. el-Erba‘în fi Uṣûli’d-dîn. Thk. Ahmed Hicâzî es-Sekkā. Kahire: Mektebetü’l-külliyâti’l-Ezheriyye, 1986.
• Râzî, Fahreddin. el-Meṭâlibü’l-‘âliyye mine’l-‘ilmi’l-ilâhî. 9 Cilt. Thk. Ahmed Hicâzî es-Sekkā. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-Arabî, 1407/1987.
• Râzî, Fahreddin. Muḥaṣṣalu Efkâri’l-müteḳaddimîn ve’l-müteaḫḫirîn mine’l-‘ulemâ ve’l-ḥukemâ ve’l-mütekellimîn. B.y.: Mektebetü’l-külliyâti’l-Ezheriyye, ts.
• Râzî, Fahreddin. Allah’ın Aşkınlığı. Trc. İlyas Çelebi. Ahmed Hicâzî es-Sekkā. Kāhire: Mektebetü’l-külliyâti’l-Ezheriyye, 1406/1986.
• Râzî, Fahreddin. el-Mesâilü’l-ḫamsûn fî Uṣûli’d-dîn. Thk. Ahmed Hicâzî es-Sekkā Kāhire/Beyrut: el-Mektebetu’s-sekāfî/Dârü’l-Cîl, 1410/1990.
• Reçber, Said. “Vâcübü’l-Vücûdun Mahiyeti Meselesi”. Uluslararası İbn Sînâ Sempozyumu Bildirileri (İstanbul, 22-24 Mayıs 2008). Ed. Mehmet Mazak ve Nevzat Özkaya. 345-356. İstanbul: Büyükşehir Belediyesi Kültür A.Ş., 2008.
• Sābûnî, Nûreddin. Kitabu’l-Bidâye fî Uṣûl’d-dîn. Thk. Fethullah Huleyf. İskenderiye: Dârü’l-meâ‘rif bi Mısr, 1969.
• Semerkandî, Ebû Mansûr Muhammed. Şerḥu’l-Fıkhi’l-ekber. Katar: eş-Şuûnü’d-diniyye, ts.
• Sürmeli, Mehmet. “Tarikat-ı Muhammediyye Bağlamında Muhammed Sûresi’nin 19. Âyetine Bakış”. Tasavvuf İlmi Akademik Araştırma Dergisi, Ankara (2000): 155-194.
• Şık, İsmail. “Burhan-ı Temanu’ya Eeştirel Bir Yaklaşım” Çukurova Üniversitesi ilâhiyat Fakültesi Dergisi, 10/2 (2010): 17-43 .
• Teftâzânî, Sa‘düddîn. Şerḥu’l-Aḳāidî’n-Nesefiyye. Thk. Tâhâ Abdurraûf Sa‘d. B.y.: el-Mektebetü’l-Ezheriyye li’t-Türâs, 1421/2001.
• Tûsî, Nâsıreddin. Telḫîsü’l-Muḥaṣṣal. Bb.y.: Mektebetü’l-külliyâti’l-Ezheriyye, ts.
• Topaloğlu, Bekir. Allah’ın Varlığı, 9. Baskı. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2001.
• Topaloğlu, Bekir. “Allah”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (Ankara: TDV Yayınları, 1989), 2: 471-498.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Vahdâniyyet”. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi 2012. 42: 428-430.