Murâbıtlar Devleti’nde Fukahanın Konumu

Yıl 2019, Cilt: 5 Sayı: 2, 871 - 910, 31.12.2019

Emine Nurefşan Dinç

Öz

Kuzey Afrika’da kurulan bilâhare Endülüs bölgesini
topraklarına dahil eden Murâbıtlar Devleti 448-543 (1056-1147) yılları
arasında hüküm sürmüştür. Murâbıtlar Devleti’nin temeli Kuzey Afrika’daki
kabileler arasında irşad ve tebliğ faaliyetinde bulunan ve bu maksatla bir
ribat kuran Mâlikî fakihi Abdullah b. Yâsîn tarafından atılmıştır. Mâlikî
mezhebine mensup olan ve bu mezhebin esas alınması hususunda büyük hassasiyet
gösteren Murâbıtlar Devleti emîrleri devletin kuruluş gayesine sadık kalmışlar,
karar alırken fakihlere danışmışlar, onların fetvâları ve tavsiyeleri
doğrultusunda devleti yönetmişlerdir. Bu durum fakihlerin tesir sahasının
oldukça geniş olmasına sebebiyet vermiştir. Murâbıtlar Devleti, fakihlerin bu
devlette büyük bir otoriteye sahip olmaları ve bilhassa onların fetvâları ile
vuku bulan hadiseler sebebiyle yıkılışından itibaren çeşitli değerlendirmelere
konu olmuştur. Bu devlete son vererek bu devletin topraklarında hüküm süren
Muvahhidler, müsteşrikler ve bir kısım araştırmacılar Murâbıtlar Devleti’ne
tamamen olumsuz bir bakış açısıyla yaklaşmış, çeşitli ithamlarda bulunmuşlardır.
Diğer taraftan bilhassa son dönemlerde bu suçlamalara cevap niteliği taşıyan
çalışmalar da yapılmış, eserler ortaya konulmuştur. Bu çalışmada öncelikle
Murâbıtlar Devleti’nde en önemli makam olarak kabul edilen kādılık makamını
ihraz eden fakihlerin yetki ve sorumlulukları hakkında bilgi verilmiştir.
Sonrasında devletin zirve döneminde hüküm sahibi olmuş Yûsuf b. Taşfîn ve Ali
b. Yûsuf b. Taşfîn’in fakihlerle ilişkileri ile fakihlerin bu emîrlerin
döneminde cereyan eden önemli hadise ve kararlardaki rolü ele alınmıştır.
Çalışmanın son kısmında ise Murâbıtlar Devleti’nde fakihlerin konumu ve etkisi
ile alakalı olarak yapılan değerlendirmelere yer verilmiştir.  

Anahtar Kelimeler

Murâbıtlar, Fukaha, Mâlikî Mezhebi, Kuzey Afrika

The Condition of the Jurists in the Almoravid Dynasty

Öz

The
Almoravid dynasty, which conquered the region of Andalusia in North Africa,
reigned between the years 448-543 (1056-1147). The foundation of the Almoravid
dynasty was laid by Mâliki scholar Abdullah b. Yasin, who established a small
fortification for the act of showing the true path and communication among the
tribes in North Africa. The emirs of the Almoravid dynasty, who belonged to the
Mâliki sect and showed great sensitivity to the prioritization of this sect,
remained faithful to the establishment purpose of the state, consulted the
scholars in their decisions and applied their fatwas and recommendations. This
situation caused the influence area of the scholars to be quite wide. The
Almoravid dynasty has been subject to various evaluations since its collapse,
especially due to the fact that the scholars had great authority and the events
that occurred with their fatwas. The Almohads -who put an end to this state and
reigned on its territory-, the orientalists and also some researchers have
approached the Almoravid dynasty from a completely negative point of view and
made various accusations. On the other hand, the studies which respond to these
accusations have been made and the works have been created in this respect
especially in later periods. In this study, the authorities and
responsibilities of the scholars, who had the authority to judge which was
accepted as the most important authority in the Almoravid dynasty, were
explained in the first place. Then, the relations of Yusuf b. Tashfin and Ali b.
Yusuf b. Tashfin, who reigned during the peak periods of the state, with the
scholars and the role of the scholars in important events and decisions were
discussed. In the last part of the study, the position and influence of the
scholars in the Almoravid dynasty were evaluated.

Anahtar Kelimeler

Almoravid, al-fukaha, Maliki school, North Africa

Kaynakça

• Alkan, Ercan, İbn Arabî’nin Hal’u’n-na’leyn Şerhi: Tahkik ve Değerlendirme, (Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi, 2014.
• Dinç, Emine Nurefşan, “Murâbıtlar Devleti Hükümdarı Ali B. Yûsuf b. Taşfîn Zamanında Devrin Nüfuzlu Fakihlerinin Fetvası ile İhyâu ‘Ulûmi’d-Dîn’in Yakılması”, Turkish Studies = Türkoloji Araştırmaları: International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, 13/2 (2018): 355-380. 10.7827/TurkishStudies.13135
• Dozy, Reinhart Pieter Anne, İslam tarihi. trc. Abdullah Cevdet [Karlıdağ]; Sadeleştiren: Vedat Atila. (İstanbul: Gri Yayınevi, 2006), (Arapça kaynaktan verildi bu esere İSAMdan bakılacak).
• Ebu’l-Asbağ Îsâ b. Sehl b. Abdullah el-Esedî, el-İ‘lâm bi-nevâzili’l-ahkâm el-ma‘rûf bi’l-ahkâmi’l-kübrâ. Thk. Nûra Muhammed Abdülazîz et-Tüveycirî, (1415-1995), 773-775.
• Ebû’l-Hasen Ali b. Mûsâ b. Saîd el-Mağribî el-Endelüsî, el-Mağrib fî hulî’l-Mağrib. 3. Baskı. 2. Cilt. Kahire: Dâru’l-Meârif, 1955.
• Eşbâh, Yûsuf, Târîhu’l-Endelüs fî asri’l-Murâbitîn ve’l-Muvahhidîn. Trc. Muhammed Abdullah İnân. 2. Cilt. Kahire: Mektebetü’l-Hâncî, 1417-1996.
• Hamdi Abdülmün‘im Muhammed Huseyn, et-Târîhu’s-siyâsî ve’l-hadârî li’l-Mağrib ve’l-Endelüs fî asri’l-Murâbıtîn. Dâru’l-ma’rifeti’l-câmia, 1997.
• Hirefî, Selame Muhammed Selmân el-Hirefî, el-Ahvâlu’s-siyâse ve ehmmu mezâhiri’t-tatavvuru’l-hadâriyyi li-devleti’l-Murâbıtîn fî ‘ahdi ‘Aliyy-ibn-i Yûsuf b. Taşfîn (500-537), Bahs mukaddem li-neyli dereceti’l-mâcistîr fî’t-târîhi’l-İslâmî. Doktora Tezi, Mekketü’l-Mükerreme, 1402/1982.
• el-Hulelü’l-mevşiyye fî zikri’l-ahbâri’l-Merrâküşiyye li-müellifin Endelüsiyyin min ehli’l-karni’s-sâmin el-hicrî. Thk. Süheyl Zekkâr-Abdülkadir Zimâme. Rabat: Dâru’r-reşâd el-hadîse, 1399/1979.
• Huseyn Munis, Nusûs siyâsiyye ‘an fetrati’l-intikal mine’l-Murâbıtîn ile’l-Muvahhidîn. Mektebetü’s-sekâfeti’d-Dîniyye, 1420/2000.
• İbn Abdûn, er-Risale fi’l-kazâ ve’l-hisbe, (Selasü Resail Endelüsiyye fi Adabi'l-Hisbe ve'l-Muhtesib içinde) Thk. Provençal, E. Levi. Kahire 1955.
• İbn Beşküvâl, Ebu’l-Kasım Halef b. Abdilmelik b. Beşküvâl, es-Sıla fî târih-i eimmeti Endelüs, Nşr. es-Seyyid el-Attâr el-Huseynî. 2. Baskı. (Mektebetü’l-Hancî, 1374/1955.
• İbn Haldûn, Ebû Zeyd Veliyyuddîn Abdurrahman b. Muhammed b. Muhammed el-el-Hadramî el-İşbilî, Dîvânu’l-mübtede’ ve’l-haber fî târîhi’l-Arab ve’l-Berber ve men âsarahum min zevi’şe’ni’l-ekber. Thk. Halil Şehhâde, 2. Baskı, Beyrût: Dâru’l-fikr, 1408/1988.
• İbn Hallikan, Ebu’l-Abbâs Şemsuddin Ahmed b. Muhammed b. İbrâhîm b. Ebî Bekr İbn Hallikan el-Bermekî el-İrbilî, Vefeyâtu’l-A‘yân ve enbâu ebnâi’z-zemân. Thk. İhsân Abbâs. 7. Cilt. Beyrût: Dâru Sâdır 1994.
• İbn İzârî, Ebû Abdillah Muhammed b. Muhammed İbn İzârî el-Merrâküşî, el-Beyânu’l-Muğrib fî Ahbâri’l-Endelüs ve’l-Mağrib. Thk. Lîfi Brunsefal. 4. Cilt. Beyrût-Lübnân: Dâru’s-sikâfe.
• İbn Rüşd, Fetâvâ İbn Rüşd li-ebi’l-Velîd Muhammed b. Ahmed b. Ahmed b. Rüşd el-Kurtubî el-Mâlikî. Thk. el-Muhtâr b. et-Tâhir et-Telîlî. Beyrût-Lübnân: Dâru’l-ğarbi’l-İslâmî, 1407/1987.
• İbnü’l-Esîr, Ebu’l-Hasen Ali b. Ebi’l-Kerem Muhammed b. Muhammed b. Abdilkerim b. Abdilvâhid eş-Şeybânî el-Cezerî, İzzuddin İbnü’l-Esîr, el-Kâmil fi’t-târîh. Thk. Ömer Abdusselam Tedmurî. 8. Cilt. Beyrût-Lübnân: Dâru’l-kitâbi’l-‘Arabî.
• İbnü’l-Kattân, Ebî Muhammed Hasen b. Ali b. Muhammed b. Abdilmelik el-Ketâmî İbnü’l-Kattân, Nazmu’l-Cumân li-tertîbi mâ selef min ahbâri’z-zemân li-bni’l-Kattân el-Merâkişî. Thk. Mahmud Ali Mekkî. Tatvân: Dârul Ğarb el-İslâmî.
• Kadı İyaz, İyaz b. Mûsâ b. İyaz b. Amrûn el-Yahsubî es-Sebtî, el-Ğunye fihrist-i Şuyûh-i Kadî İyâz, thk. Mâhir Züheyr Cerrâr, (Dâru’l-ğarbi’l-İslâmî, 1402-1982), 54.
• Makkarî, Şihâbuddîn Ahmed b. Muhammed el-Makkarî et-Tilimsânî, Nefhu’t-tîb fî ğusni’l-Endelesü’r-ratîb. Thk: İhsan Abbas. 1. ve 2. Cilt. Beyrut-Lübnan: Dâru Sâdır, 1997.
• Makkarî, Şihâbuddin Ebu’l-Abbâs Ahmed b. Muhammed b. Ahmed b. Yahyâ et-Tilimsânî el-Makkarî, Ezhâru’r-Riyâd li’l-kadî İyaz. Thk. Mustafa es-Sekâ[?], İbrâhîm el-Îbârî, Abdülazim eş-Şelebî. 3. Cilt. Kahire: Matbatu lecneti’t-te’lîf ve’t-terceme ve’n-neşr, 1358/1939.
• Merrâküşî, Abdülvâhid b. Ali b. et-Temîmî el-Merrâküşî, el-Mu‘ceb fî telhîs-i ahbâri’l-Mağrib min ledün fethi’l-Endelüs ilâ âhiri asri’l-Muvahhidîn. Thk. Salâhaddin el-Huvârî[?]. Beyrut: el-Mektebetü’l-‘asriyye, 1426/2006.
• Muhammed b. İbrâhîm b. Sâlih el-Huseyn Ebâ’l-hayl, Cuhûdu ‘ulemâi’l-Endelüs fî’s-Sirâ‘ mea’n-nasârâ hilâle ‘asri’l-Murâbıtîn ve’l-Muvahhidîn. Dâru esdâi’l-Müctema li’n-neşr ve’t-tevzî, 1419.
• Nüveyrî, Ahmed b. Abdülvehhâb b. Muhammed b. Abdüddâim el-Kureşî et-Teymî Şihâbuddin en-Nüveyrî, Nihâyetü’l-ereb fî fünûni’l-edeb. Kâhire 1423.
• Ömer b. Hamâdî, el-Fukaha fî asri’l-Murâbitîn. Doktora Tezi, Tunus Üniversitesi, 1987.Özdemir, Mehmet, Endülüs, 4. Baskı. İstanbul: TDV Yayınları, 2017.
• Özdemir, Mehmet, “Yûsuf b. Taşfîn”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 44: 30-32. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Safedî, Salâhuddîn Halîl b. Aybek b. Abdillah es-Soğdî es-Safedî, el-Vâfî bi’l-vefeyât. Thk. Ahmed el-Arnaût ve Türkî Mustafâ. 29. Cilt. Beyrût: Dâru ihyâi’t-turâs, 1420-2000.
• Sallâbî, Ali Muhammed es-Sallâbî, Fıkhu’t-temkîn ‘inde devleti’l-Murâbıtîn. Kahire: Müessetü ikra’, 1427/2006.
• Selavî, Şihâbuddin Ebu’l-Abbâs Ahmed b. Hâlid b. Muhammed en-Nâsırî ed-Der‘î el-Caferî es-Selâvî, el-İstiksâ li-ahbâri düveli’l-Mağribi’il-aksâ. Thk. Cafer en-Nâsırî-Muhammed en-Nâsırî, 1. Cilt. Dâru’l-kitâb-ed-Dâru’l-beyda.
• Sübkî, Tâcuddîn Abdülvehhâb b. Takıyyüddîn es-Sübkî, Tabakatü’ş-şâfi‘iyyeti’l-kübrâ. Thk. Mahmûd Muhammed et-Tanâhî-Abdülfettâh Muhammed el-Hulv. 2. Baskı. 6. Cilt. Hecr li’t-tıbâa ve’n-neşr ve’t-tevzî‘, 1413.
• Şeyban, Lütfi, “Mu‘temid-Alellah, İbn Abbâd”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 31: 388-390. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Yiğit, İsmail, “Murâbıtlar”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 31: (152-155. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Zehebî, Şemsüddin Ebû Abdillah Muhammed b. Ahmed b. Osman b. Kaymâz ez-Zehebî, Târîhu’l-İslâm ve vefeyâtu’l-meşâhîr ve’l-a‘lâm. Thk. Beşşâr Avvâd Ma‘rûf. 10. Cilt. Dâru’l-ğarbi’l-‘İslâmî, 2003.
• Zehebî, Şemseddin Ebû Abdillah Muhammed b. Ahmed b. Osman b. Kaymaz ez-Zehebî, Siyeru a‘lâmi’n-nübelâ. Thk. Şuayb Arnaût. 3. Baskı. 19. Cilt. Müessesetü’r-risâle, 1405-1985.
• Abbas el- Cerrârî http://habous.gov.ma/daouat-alhaq/item/4241
• Enver Mahmûd Zenâtî, “Devru’l-fukahai fi’l-hayati’l-ictimaiyyeti hilâle asri’l-Murâbıtîn”, Devriyye kâne’t-târîhiyye. el-Kuveyt: Dâr Nâşiriyye li’n-neşri’l-ilektrunî 7/ 25: 16.