Radıyyüddin İbnü’l-Hanbelî’nin Tuhfetü’l-efâzıl fî sınaatı’l-fâzıl Adlı Eserinin Tahkikli Neşri

Yıl 2019, Cilt: 5 Sayı: 2, 725 - 802, 31.12.2019

Omar Kal Hussıen

Öz

Bu
makale, Osmanlı Devleti’nin Halep’teki en güçlü dönemi olan Kânûnî Sultan
Süleyman döneminde Halep’in meşhur alimi Radıyyüddin İbnü’l-Hanbelî’nin
(ö. 971/1563) dönemin en meşhur divân-ı hümâyundaki
başkâtib ve nişancısı Celâlzâde Mustafa
Çelebi’ye (ö. 975/1567) ithafen yazmış olduğu
bir risalenin tahkikini içermektedir. Eser, devlette kâtiplik ve inşâ
ilmi alanında yazılmış önemli ve litaretürde yeri olacak bir
eserdir. Eseri önemi kılan birçok etken bulunmaktadır. Bu etkenlerin başında
büyük bir dil âlimi ve tarihçi bu iki ilimle meşhur bir ilim ailesi
mensubu bir şahsiyet tarafından kaleme alınmasıdır. Eseri
önemli kılan bir diğer etken, Osmanlı Devleti’nin zirvesi
addedilen Kânûnî’nin döneminde, devletin en meşhur başkâtibi
ve nişancısına ithafen yazılmış
olmasıdır. Zira “Kânûnî” Sultan Süleyman’nın bu lakabı almasında en önemli rolü
Celâlzâde Mustafa Çelebi üstlenmiştir. Eseri üç ana başlık
altında ele almak mümkündür. Müellif birinci başlık altında, kâtiplerin
ihâta etmeliri gereken Kur’an-ı Kerîm, hadis-i şerifler, dil ve şiir
gibi alanlar hakkında örneklerle tafsilâtlı bilgiler vermektedir. İkinci
başlıkta, kâtiplerin faziletleri ve üstünlükleri
hakkında önemli bilgi ve yaşanmış
örneklerden sonra üçüncü bölümde, eserin başından beri gizlediği
Celâlzâde Mustafa Çelebi’nin ismini içeren ve onu meth eden bir beyt şiiri,
uzun bir kasidenin birinci harflerine gizlemiştir. Eserin son
sayfasında beyt açık bir şekilde yazılmış eserin müellifin babası
tarafından Edirne’de istinsâh edildiği aktarılmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Radıyyüddin İbnü’l-Hanbelî, Tuhfetü’l-efâzıl fî sınaatı’l-fâzıl, Celâlzâde Mustafa Çelebi, Kânûnî Sultan Süleyman, kâtiplik, inşâ, nişancı

دراسة وتحقيق لـ"تحفة الأفاضل في صناعة الفاضل" لرضي الدين ابن الحنبلي

Öz

يهدف البحث إلى دراسة وتحقيق مخطوطة في علم الإنشاء لعلَم
من أعلام مدينة حلب الكبار إبان قمة ازدهار العلوم والمعارف في زمن السلطان
القانوني، المخطوطة المسماة تحفة الأفاضل في صناعة الفاضل لمحمد بن إبراهيم
بن يوسف الحنفي المشهور برضي الدين ابن الحنبلي.

تمكن أهمية هذه المخطوطة أنها تسلط الضوء على أدبِ وتراث
ولغة حقبةٍ مهمّة من تاريخ الأمة الإسلامية، حيث إنها وصلت فيها حضارتها إلى أوجها
ولقّبت هذه الحقبة بالقانونية والنظام، وخاصة أن هذه المخطوطة صدرت من قلم سيّال
من عالِم سليل بيت العلم والمعرفة والأدب، وأنها كتبت اتحافًا لأحد أعلم علماء
عصره وأحد المرتقين لرئاسة الكتاب في ديوان السلطان سليمان لمدة عشر سنوات وصائغ
القوانين العثمانية لعشرات السنين، والذي بفضله والقوانين التي سنّها للسلطان
سليمان لُقّب السلطان بلقب "القانوني".

والمخطوط يطلعنا على شدة ارتباط عرى الصلة والمحبة ما بين
علماء حلب والعلماء في إسطنبول العاصمة الإسلامية العثمانية آنذاك.

ستتكون الدراسة من ثلاثة مباحث:

يتضمن
المبحث الأول: مقدمات في التعريف بعلم الإنشاء، والإشارة إلى أهمية هذا العلم في
التاريخ وتطور هذا العلم عبر الزمن، وما يحتويه من الأهميّة في وقتنا الراهن. ثم
التعريف بالمؤلِّف والمؤلَّف له. ويتضمن المبحث الثاني تناولًا لمحتوى المخطوطة.
ويتضمن المبحث الثالث تحقيق نص المؤلف مع ما يتطلبه التحقيق من إشكال ما يشكل من
الكلمات، والإشارة إلى المصادر للشواهد، وشرح الغريب من الكلمات، والتعريف القصير
من غير المشاهير من العلماء.

A Critical Edition of Radıyyüddin İbnü’l-Hanbelî’s Treatise “Tuhfetü’l-efâzıl fî sınaatı’l-fâzıl”

Öz

This article includes the edition
critique of a treatise, attributed to Celâlzâde Mustafa
Çelebi (975/ 1567) who is the most famous head
scribe and the sealer (nişancı) in Imperial
Council (Divan-ı Humayun) and written by Radıyyüddin
İbnü’l- Hanbelî (971/ 1563), who is a well-known scholar in Aleppo at the
times of Suleiman the Magnificent which is the most powerful period of the
Ottoman Empire in Aleppo. This work, written in the
disciplines of inshâ and secretaryship, is an important work
which shall have a place in literature. There are many factors making this work
significant. At the head of these factors, there comes the fact that it is
written by a great scholar of language and history, who is a
member of a family famous for these two disciplines. Another factor
making the work essential is the fact that it is attributed to
the most reputed head scribe and the sealer of
the era of Suleiman the Lawgiver, apex of the Ottoman Empire. Moreover,
Celâlzâde Mustafa Çelebi had undertaken the most important role for Suleiman’s
earning the epithet the Lawgiver. It is possible to divide the work
under three main headings. Under the first heading, the author gives
detailed information and examples about the areas that secretaries should be
proficient in, such as the Glorious Qur’an, the prophetic sayings, the language
and the poetry. After the second section, in which important information
and true stories about the merits and the superiority of secretaries are given,
in the third section, a one verse poem praising Celâlzade Mustafa Çelebi,
including his name, is veiled with an acrostic style in a long ode’s first
letters. On the last page of the treatise, this poem is clearly written
and it is stated that the works is copied by the author’s father in
Edirne.

Kaynakça

• Ebü'l-Hasan Cemaleddin Ali b. Yusuf b. İbrâhim İbnü'l-Kıfti. İnbahü'r-ruvât ala enbahi'n-nühat. thk. Muhammed Ebü'l-Fazl İbrâhim. Dârü'l-Kitâbi'l-Arabi, Kahire 1982.
• Ebû Abdullah Radıyyüddin Muhammed b. İbrâhim b. Yusuf Halebi İbnü'l-Hanbeli. İhbârü’l-müstefîd bi-ahbâri Hâlid b. el-Velid (r.a.). dirase ve tahkik Raid Emir Abdullah er-Raşid. Musul Üniversitesi Mecelletütterbiye cilt XIX, sayı 4, 2012.
• Ahmed b. Ali b. Hacer el-Askalani. el-İsabe fî temyizi's-sahabe. thk Adil Ahmed Abdülmevcud. Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 1995.
• Ebû Abdillâh Şihâbüddîn Yâkūt b. Abdillâh Hamevî Bağdâdî Rûmî Yakut Hamevi. İrşadü'l-erib ila ma'rifeti'l-edib. thk. İhsan Abbas. Darul-Garb el-İslami, Beyrut 1993. Ebû Saîd Abdülmelik b. Kureyb b. Ali el-Asmaî, 216/831. el-Asma'iyyat. thk. Abdüsselam Harun. Dârü’l-Ma’ârif, Kahire t.y.
• Hayreddin Zirikli, 1396/1976. el-A'lâm: Kamûsu terâcim li-eşheri’r-ricâl ve’n-nisâ min’el-Arab ve’l-müstarebîn ve’l-müsteşrikın. Dârü'l-İlm li'l-Melayin, Beyrut 2002.
• Ebû Abdullah Muhammed b. Abdülhak b. Süleyman Tilimsani, 625/1228. el-İktidab fî garibi’l-Muvatta ve i’rabihi ale’l-ebvab. thk. Abdurrahman b. Süleyman el-Useymin, Mektebetü’l-Ubeykan, Riyad 2001.
• Taceddin Ahmed b. Mahmûd b. Ömer Cendi, 700/1301. el-İklid şerhu’l-mufassal. tahkik ve dirase Mahmûd Ahmed Ali Ebû Kete Deraviş. Matba Camiatül-Ezher, Kahire.
• Ebü'l-Kâsım Kemâleddin Ömer b. Ahmed İbnü'l-Adim, 660/1262. Bugyetü't-taleb fî tarihi Haleb. thk. Süheyl Zekkar. Dârü'l-Fikr, Dımaşk t.y.
• Ebu Hafs Ömer b. Hasan Semerkandi. Bostanü'l-arifin ve tuhfetü'l-müridin. Müessesetüt’l-kütüb, Kahire 1993.
• Ebü'l-Hasan Afifüddin Ali b. Adlan b. Hammad b. Ali İbn Adlan, 666/1268. el-İntibah li-keşfi'l-ebyati'l-müşkileti'l-i'rab. thk. Hâtim Sâlih ed-Dâmin. Müessesetü'r-Risâle, Beyrut 1985.
• Ebu Abdullah İmadüddin Katib Muhammed b. Muhammed b. Hamid İmadüddin İsfahani, 597/1201. el-Bark el-Şami; thk. Falih Hüseyin. Müessesitü Abdülhamid, Amman 1987.
• El-Hüseyin b. Ahmed ez-Zozni. el-Muallakatü’s-seb‘ malhavaşi el-müfide. thk. Muhammed Hayr ebül-Vefâ. Mektebetül-Hüda Karatşi 2011.
• Ebû Nasr Taceddin İbnü's-Sübki Abdülvehhab b. Ali b. Abdilkafi Sübki. 771/1370, Muidü'n-niam ve mübidü'n-nikam. Müessesetü'l-Kütübi's-Sekafiyye, Beyrut 1986.
• Ebü'l-Abbas Şemseddin Ahmed b. Muhammed İbn Hallikan. Vefeyatü'l-a'yan ve enbau ebnai'z-zaman. thk. İhsan Abbas, Beyrut: Dâru Sadır, 1994.
• Ebü's-Seadat Mecdüddin Mübarek b. Muhammed İbnü’l-Esir. en-Nihaye fî garibi'l-hadis ve'l-eser. thk. Tahir Ahmed Zavi, Dâru'l-Kütübi'l-İlmiyye, Beyrut 1979.
• Salâhuddîn Halîl b. İzziddîn Aybeg b. Abdillâh Safedi 764/1363, el-Vafi bi'l-vefeyat, thk. Ahmed Arnauut, Dar İhya et-Turas, Beyrut 2000.
• El-Müfazzal b. Muhammed ed-Dabbî. el-mufaddalıyyat. thk. Ahmed Ebü’l-Eşbâl-Abdüssalam Harun, Dârulmaarif Kahire.
• Ebü’l-Kâsım Cârullah Mahmûd b. Ömer b. Muhammed ez-Zemahşerî, 583/1144, el-Mufassal fî san’ati’l-i’rab, Dar ve Mektebetü'l-Hilal, Beyrut 1993.
• Ebû Muhammed Cemaleddin Abdullah b. Yusuf İbn Hişam en-Nahvi 761/1360, Mugni’l-lebib an kütübi’l-e’arib, thk. Muhammed Hamdüllah, Darül-Fikr Dımaşk 1985.
• Muhammed b. Ömer b. Ahmed Esbhani el-Medinî 581/, el-mecmu‘ el-muğis fi garîbey el-Kur’an ve’l-Hadis, thk. Abdülkerim Azbâvî, Dârül-Medeni Cidde 1986.
• Ebü'l-Muzaffer Şemseddin Yusuf b. Kızoğlu Sıbt İbnü'l-Cevzi, 654/1256, Mir'atü'z-zaman fî tarihi'l-a'yan, thk. Muhammed Berekat, er-Risaletü’l-Alemiyye, Dımaşk 2013.
• Ebul-Kasım el-Hüseyin b. Muhammed Ragıb Esfehânî, Muhadarat el-udeba ve muhavarat eş-şuara velbulega, Darul-Erkam Beyrut 1420/1999.
• Ebü'l-Hüseyin Ahmed b. Faris b. Zekeriyyâ İbn Faris 395/1004, Mu'cemu mekayisi'l-luga, thk. Abdüsselam Harun, Darül-Fikr Dımaşk 1979.
• Şihabüddin Muhammed el-Hüiî 693, Nazm kifayetü’l-mütehaffız ve niyahetü’l-mütelaffız libni'l-Ecdabi 470/1077, Darün-Nevâdir, Beyrut 2008.
• Ömer Rızâ Kehhâle1408/1987, Mu’cemü’l-müellifin: teracimu musannifi’l-kütübi’l-Arabiyye, Dâr ihya et-Turas Beyrut t.y.
• Ahmed Muhtar Ömer, Mu‘cem el-lüga arabiyye el-muasıra, Alem el-Kütüb, Riyad 2008.
• Ebü’l-Kâsım Müsnidü’d-Dünyâ Süleymân b. Ahmed b. Eyyûb Taberani 360/971, el-Mu'cemü'l-kebir, thk. Hamdi Abdülmecid Selefi. Mektebetü İbn Teymiye, Kahire.
• Ebu İshak İbrahim b. Yusuf İnb Karkul, Matali’l-envâr ala sahihi’l-esâr, thk. Darül-Felah llibahs elimî, vezaretül-Evkaf Katar 2012.
• Ebû İshak İbrâhim b. İsmail b.Ahmed b.Abdullah İbnü'l-Ecdabi, 470/1077, Kifayetü’l-mütehaffız ve niyahetü’l-mütelaffız fi’l-lugatü’l-Arabiyye, Cemiyyetüd-Dava el-İslamiyye Tarablus Libya t.y.
• Ebü’l-Mekârim Necmeddîn Muhammed b. Muhammed Âmirî Dımaşki Necmeddin Gazzî, 1061/1651, el-Kevakibü's-saire bi-a'yani'l-mieti'l-aşire, thk. Halil Mansur Darül-kütüb el-İlmiyye Beyrut 1997.
• Muhammed b. Ömer b. Ahmed Esbhani el-Medinî 581/, el-Mecmu‘ el-muğis fi garîbey el-Kur’an ve’l-Hadis, thk. Abdülkerim Azbâvî, Dârül-Medeni Cidde 1986.
• Ebu Bekr Ahmed b. Mervân ed-Dineverî el-Mâlikî 333/944, el-Mücalese ve cevâhirü'l-ilm, thrc. Ebû Ubeyde Meşhûr b. Hasan Âlü Selmân, Dar İbn Hazm Beyrut 1419.
• Ebü'l-Fazl Muhammed b. Mükerrem b. Ali el-Ensârî İbn Manzur 711/1311, Lisanü'l-Arab, Dâru Sadır, Beyrut t.y.
• Ebu cafer Ahmed b. Muhammed b. İsmail en-Nehhas 338/950, Sınaatü’l-küttab, thk. Bedr Dayf, Dârülulum el-arabiyye, Beyrut 1990.
• Ebû İshak İbrâhim b. İsmail b.Ahmed b.Abdullah İbnü'l-Ecdabi, 470/1077, Kifayetü’l-mütehaffız ve niyahetü’l-mütelaffız fi’l-lugatü’l-Arabiyye, Cemiyyetüd-Dava el-İslamiyye Tarablus Libya t.y.
• Ebü'l-Fazl Celaleddin Abdurrahman b. Ebî Bekr Suyuti 911/1505, Tabakatü'l-huffaz, Dârü'l-Kütübü'l-İlmiyye, Beyrut 1983.
• Ebû Hamid Bahaeddin Ahmed b. Ali b. Abdilkafi Sübki 773/1372, Arusü’l-efrah fî şerhi Telhisi’l-miftah, thk. Abdülhamid Hindavi, el-Mektebe’l-asriyye, Beyrut 2003.
• Ebü’l-Kâsım Yusuf b. Abdullah Zeccac, 415/1024, Umdetü’l-küttab, thk. Bessam el-Cabi, Dârü İbn Hazm, Beyrut 2004.
• Hüsameddin Hüseyin b. Ali b. Haccac es-Siğnaki, 711/1311, el-Kafi şerhu’l-Pezdevi, thk. Fahreddin Seyyid Muhammed Kanet, Mektebetü’r-Rüşd, Riyad 2001.
• Ebû Ya'la Abdülbaki Abdullah b. Muhassin Tenuhi, Kavafi, thk. Avni Abdürrauf, Mektebetü'l-Hanci, Kahire 1978.
• Ebû Abdullah Radıyyüddin Muhammed b. İbrâhim b. Yusuf Halebi İbnü'l-Hanbeli 971/1563, Kafvü'l-eser fî safvi ulumi'l-eser, thk. Abdülfettah Ebû Gudde, Mektebetü’l-Matbuati'l-İslâmiyye, Halep 1987.
• Ebü'l-Ala Ahmed b. Abdullah b. Süleyman Ebü'l-Ala el-Maarri 449/1057, Şerhu Divani Hamaseti Ebî Temmam; thk. Muhammed Hüseyin Nakşe, Dârü'l-Garbi'l-İslâmî, Beyrut 1991.
• Ebû Bekr b. Beşşar Muhammed b. Kâsım b. Muhammed İbnü’l-Enbari328/940, Şerhu'l-kasaidi's-seb'a: et-tıvâli'l-cahiliyyat, thk. Abdüsselam Harun, Dârü'l-Maârif, Kahire 1993.
• Ebu cafer Ahmed b. Muhammed b. İsmail en-Nehhas 338/950, Sınaatü’l-küttab, thk. Bedr Dayf, Dârülulum el-arabiyye, Beyrut 1990.
• Ebü'l-Hayr İsamüddin Ahmed Efendi Taşköprüzade Ahmed Efendi 968/1561, eş-Şekaiku'n-nu'maniyye fî ulemai'd-devleti'l-Osmaniyye, Dârü'l-Kitâbi'l-Arabi, Beyrut 1975.
• Ebü’l-Hüseyin el-Kuşeyri en-Nisaburi Müslim b. Haccac, Sahih-i Müslim. Thk. Muhammed Fuâd Abdülbâkî. Kahire: Dâru İhyai’t-Türâs, 1955.
• El-Hüseyin b. Ahmed ez-Zozni 1331/1912, şerh el-Muallakatü’s-seb‘, thk. lecne, ed-Drar el-Alemiyye, Beyrut 2011.
• Ebü’l-Kâsım Cârullah Mahmûd b. Ömer b. Muhammed ez-Zemahşerî, 583/1144, Rebiü’l-ebrâr ve nusus’l-Ahyar, Müessetül-Alamî, Beyrut 1412.
• Ebü'l-Abbas Şehabeddin Ahmed b. Muhammed b. Ömer Hafaci, 1069/1659 Reyhanetü'l-elibba ve zehretü’l-hayati’d-dünya, thk. Abdülfettah el-Hulv, Matbaatu İsa el-Babi el-Halebi, Kahire 1967.
• Tirmizi, Ebû İsa Muhammed b İsa b Sevre es-Sülemi. el-Câmiü’l-kebir = Camiü’s-sahih = Sünenü’t-Tirmizi: el-vela’ ve el-hibe - el-emsal. Thk. Beşşar Avvad. Beyrut: Dârü’l-Garbi’l-İslâmî, Beyrut 1998.
• Ebû Abdullah Muhammed b. Yezid er-Rebei el-Kazvini İbn Mace 273/887, Sünenu İbn Mace, thk. Muhammed Fuâd Abdülbâkî, Daru İhyâi’t-Türasi’l-Arabi, Kahire 1975.
• Ebü'l-Felah Abdülhay b. Ahmed b. Muhammed İbnü'l-İmad 1089/1679, Şezeratü'z-zeheb fî ahbari men zeheb, thk. Mahmûd Arnaut, Abdülkadir Arnaut, Dâru İbn Kesir, Beyrut 1993.
• Ebû Muhammed Cemaleddin Abdülmelik İbn Hişam 213/828, es-Siretü'n-nebeviyye, thk. Mustafa es-Sekka, Mustafa el-Babi el-Halebi, Kahire 1955.
• Şemseddin Muhammed b. Ahmed b. Osman ez-Zehebi 748/1348, Siyeru a’lâmi’n-nübelâ, thk. Şuayb el-Arnaut, Hüseyin el-Esed, Müessesetü'r-Risâle, Beyrut 1985.
• Ebû Muhammed Cemaleddin Abdullah b. Yusuf İbn Hişam en-Nahvi 761/1360, Şerhu Kasideti Banet süad, el-Mektebe el-İslamiyye, Kahire 2010.
• Ebû Bekr el-Hatîb Ahmed b. Ali b. Sabit Hatîb el-Bağdadi, 463/1071, Tarih Bağdad-tarihu medineti’s-selam, thk. Beşşar Avvad Ma’ruf, Darü’l-Garbi’l-İslami, Beyrut 2002.
• İbn Cerir Muhammed b. Cerir b. Yezid Taberi, 310/923, Tarihü't-taberi: Tarihü’l-ümem ve'l-müluk, Dârüt'turas, Beyrut 1987.
• Ebu Nasr Ahmed b. Hatim el-Bahili. Divanü Zirrimme şerh el-Bahili. thk. Abdülkuddus Ebu Salih. Müsessetü’l-İman Cidde 1982.
• Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî b. Muhammed İbn Hacer Askalânî. ed-Dürerü'l-kâmine fî a'yâni'l-mieti's-sâmine. Dârü'l-Maarif el-Osmaniyye, Haydar Abad 1972. Mahmud Sad. es-sakafe el-İslamiyye likatibilinşa. münşetü’l-Maarif İskenderiyye.