Fiilin Çatısına İlişkin Arapça ve Türkçe Kavramların Karşılaştırılması

Yıl 2019, Cilt: 5 Sayı: 2, 1335 - 1365, 31.12.2019

Murat Çiftli

Öz

Çatı, eylemin özne veya nesneyle ilişkisinin
niteliğini açıklayan bir kavramdır. Türkçede çatıya ilişkin kavramlar, özne ve
nesne esas alınarak oldukça işlevsel bir biçimde sınıflandırılmıştır.
Türkçedeki çatı kavramlarının Arapçadaki karşılıkları ise fiil kalıplarının
anlamları başlığı altında yer alır. Bu anlamların ve ilgili kavramların
Arapçada kendine özgü bir sistematiği ve mantığı vardır. Anadili Arapça olanlar
için bu sistematik, tutarlı ve anlamlı bir yapı arz eder. Ancak anadili Türkçe
olanların, Arapçada fiil kalıplarının anlamlarını ve çatı kavramlarını anlama
ve anlamlandırmalarına katkı sunacak bir sınıflandırmaya ve yaklaşıma da
ihtiyaç vardır. Fiil kalıplarının anlamları çeşitli çalışmalara konu
edilmiştir. Ancak çatı kavramları iki dilde karşılaştırılmamıştır. Bu
çalışmanın amacı, Arapçadaki çatı kavramlarını, Türkçedeki çatı tasnifi
üzerinden sınıflandırarak, onları Türkçeleriyle karşılaştırmaktır. Ayrıca Arapçadaki
fiil kalıplarının çatı dışındaki anlam ve işlevlerine, Türkçe dilbilgisi
kavramları perspektifinden bir yaklaşım geliştirmektir. Bu çalışmada, Arapçada
çatı karşılığında kullanılan bina kavramının, Türkçedeki çatı kavramını
da içeren daha geniş bir kavram olduğu, müteaddî teriminin, Türkçedeki geçişli,
oldurgan ve ettirgen kavramlarının karşılığı olarak kullanıldığı, dönüşlülük
olgusunun ise iki dildeki tarifinin farklı yapıldığı sonucuna ulaşılmıştır.
Türkçedeki çatı tasnifinin esas alınarak Arapçadaki çatı kavramlarını
sınıflandırmanın Arapça çatı kavramlarını anlama ve anlamlandırma açısından da
işlevsel olduğu değerlendirilmektedir. 

Anahtar Kelimeler

Fiil çatısı, morfem, mutâva‘at, müşâreket, müte‘addî, lâzım

A Comparison of Arabic and Turkish Terms Related Voice of Verbs

Öz

Voice is a concept
which explains the quality of the verb’s relation to the subject or the object.
In Turkish, concepts related to voice of verbs are classified in a quite
functional way with respect to subject and object. The Arabic equivalents of
the terms related to voice of verbs in Turkish are under the title the meanings of verb patterns. These
meanings and related terms have a unique systematic and logic in Arabic. For
native speakers of Arabic, this systematic forms a coherent and meaningful
structure. However, native speakers of Turkish need a classification and
approach that would help them understand and make sense of the verbs patterns
in Arabic and the voice of verb terms. The meanings of verb patterns have been the subject of various studies. However,
the terms related to
voice of verbs have not been compared in two languages. The aim of this article is to classify the
voice of verbs terms in Arabic over the voice of verbs classification made in
Turkish and to compare them to their Turkish equivalents. Furthermore, another
aim is to develop an approach to verb patterns, except for their meanings and
functions in voice of verbs, from the perspective of Turkish grammar concepts.
In this study, the conclusions have been reached that the term bināʾ, which is used for voice of verb in Arabic is a wider concept which
includes the voice of verb in Turkish as well, that the term muteaddi is used as
the equivalent of transitive, transitivized and causative forms, and that the
concept of reflexive verb is defined in different ways in both languages. It is
seen that classifying the Arabic voice of verb with reference to the voice of
verb classification in Turkish is functional in terms of understanding and
making sense of Arabic voice of verbs terms, as well.

Anahtar Kelimeler

Voice of verbs, morpheme, mutaawaat, musharakah, muteaddi, laazim

Kaynakça

• Abdulhamîd, Muhammed Muhyiddîn. Dürûs fi’t-tasrîf. Beyrut: el-Mektebetü’l-‘Asriyye, 1995.
• Ahmed, Cemâl Abdulazîz. Kavâ‘idü’s-sarf. Ummân: Vizâretü’l-Evkâf ve’ş-Şuûni’d-Dînîyye, 2012.
• Akçakoca, Yusuf. Arap Dili Sözdiziminin Anlambilim Boyutu. Kayseri: Kimlik Yayınları, 2019.
• Aksan, Doğan. Her Yönüyle Dil. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2009.
• ‘Amâyire, Hannân İsmâîl. “Meâni’z-ziyâde fî’l-fi‘li’s-sülâsî fi’l-lügati’l-‘Arabiyye”, Mecelletü Câmi‘âti’l-İslâmîyye li’l-Bühûsi’l-İslâmiyye 20/2 (2012): 295-326.
• Aronoff, Mark - Fudeman Kırsten. What is Morphology. Blackwell Puplishing, Tsz.
• Bilgegil, M. Kaya. Türkçe Dilbilgisi. İstanbul: Dergâh Yayınları, 1984.
• Cerâdât, Half ‘Âyid. “et-Terâdüfü’d-delâlî beyne sîğatey ifte‘ale ve tefa‘‘ale”. el-Mecelletü’l-Ürdüniyye fi’l-Lügati’l-‘Arabiyye ve Âdâbihâ 9/4 (Aralık 1434/2013): 115-132.
• Cevherî, İsmaîl b. Hammâd. es-Sıhâh. nşr: Ahmed Abdulğafûr Attâr, Beyrut: Dâru’l-‘İlm li’l-Melâyîn, 1979.
• Dâvut, Muhammed Muhammed. el-‘Arabiyye ve ‘ilmü’l-lugati’l-hadîs. Kahire: Dâru Garîb, 2001.
• Emîn, Lütfî Azîze. el-Morfîm l’il-ef‘âli’s-sülâsiyyeti’l-mücerrede ve’l-mezîde fî mecmû‘a kısasiyye “ez-Zevcetü’l-Ezrâ” li Kumâşe el-‘Ulyân. Yüksek Lisans Tezi, Mevlânâ Mâlik İbrahâm Devlet Üniversitesi, 2010.
• Enîs, İbrâhîm. Min esrari’l-lüga, Kahire: Mektebetü’l-Enceli’l-Mısriyye, 1978.
• Ergin, Muharrem. Türk Dil Bilgisi. İstanbul: Bayrak Yayınları, 2013.
• Esterâbâdî, Radiyyüddîn Muhammed. Şerhu şâfiyeti İbni’l-Hâcib. nşr: Muhammed Nûr el-Hasan - Muhammed ez-Zekrâf - Muhammed Muhyiddîn Abdulhamîd. Beyrut: Dâru’l- Kütübi’l-‘İlmiyye 1982.
• Fîfî, İbrâhîm Hüseyin Dayfullâh. el-Hulâsetü’l-mustahlasa min mutavvelâti’n-nuhât. Mekke: 1458.
• Fîruzâbâdî, Mecdüddîn Muhammed b. Yakup. el-Kâmûsu’l-muhîd, Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2005.
• Güler, İsmâil. “Arapçada Sözcük ve Biçimbirim”. Uludağ Üni. İlh. Fak. Der. 14/1 (2015): 111-121.
• Gündüzöz, Soner. Arapçanın Söz Varlığı. Ankara: Grafiker Yay., 2015.
• Ğalâyînî, Mustafa. Câmi‘u’d-durûsi’l-‘Arabiyye. Beyrut: Menşûrat’l-Mektebeti’l-‘Asriyye 1914.
• Hacbâr, Râdiye. el-Elfâzü’l-hadâriyye ve hasâisu tevlîdihâ fi’l-Mu‘cemi’l-‘Arabiyyi’l-esâsî. B.y. Câmi‘atü Mevlûd Ma‘merî, 2014.
• Hadîsî, Hadîce. Ebniyetü’s-sarf fî Kitâbi Sîbeveyh. Bağdat: Mektebetü’n-Nahde, 1965.
• Hasan, Abbâs. en-Nahvü’l-vâfî. Kahire: Dâru’l-Me‘ârif, Ts.
• Hemlâvî, Ahmed b. Muhammed b. Ahmed. Şeza’l-‘arf, nşr: Muhammed Abdulmutî‘. Dâru’l-Kiyân, Tsz.
• Hepçilingirler, Feyza. Türkçe Dilbilgisi. İstanbul: Everest Yayınları, 2013.
• Hicâzî, Mahmut Fehmî. Medhal ilâ ‘ilmi’l-lüga. Kâhire: Dâru Kubâ, Tsz.
• Hilâl, Abdulgaffâr Hamîd. Aslu’l-‘Arab ve lügatühüm beyne’l-hakâik ve’l-ebâdil, Kahire: Dâru’l-Fikri’l-‘Arab, 1996.
• İbn ‘Akîl, Bahâüddîn Abdullah. Şerhu ibn ‘Akîl. nşr: Muhammed Muhyiddîn Abdulhamîd. Kâhire: Dâru’t-Türâs, 1980.
• İbn Hişâm, el-Ensârî. Muğni’l-lebîb ‘an kütübi’l-e‘ârib. 4 cilt, nşr. Abdullatîf Muhammed el-Hatîp, Kuveyt: 2000.
• İbn Mâlik, Cemâlüddîn Muhammed b. Abdullah. Şerhu’t-teshîl. nşr: Abdurrahman es-Seyyid, Muhammed Bedevî el-Mahtûn, Cîze: Matba‘atu Hacer, 1990.
• İbn Yaîş, el Mevsilî. Şerhu’l-mufassal. nşr: İmîl Bedî Ya‘kûb, 4 cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2001.
• İshâk, Rahmâni. “el-Murfîm beyne’l-‘Arabiyye ve’l-Fârisiyye”, Mecelletü ‘Ulûmu’l-Lugati’l-‘Arabiyye ve Âdâbihâ 2/13 (2018): 157-178.
• Kızılkaya, Yakup. “Türk ve Arap Dilinde Tasğir (Küçültme)”. Turkish Studıes 12/7 (2017): 215-232.
• Komisyon. Mecmûatu’s-Sarf. İstanbul: Yasin Yayınevi, 2013.
• Korkmaz, Zeynep. Türkiye Türkçesi Grameri. 3. Baskı Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2009.
• Kûfî, Muhammed. Şerhu’l-binâ. Mekke: Mektebetü Mekke, 1301.
• Kûfî, Necât Abdulazîm. Ebniyetü’l-ef‘âl: Dirâse lügaviyye Kur’âniyye. Beyrut: Dârü’s-Sekâfe, 1989.
• Lâfî, İmâd Yûnus. “Vakfe ‘inde me‘ânî Evzâni’l-ef‘âli’l-mezîde”. Mecelletü Külliyyeti’t-Terbiye li’l-Benât 21/2 (2010): 428-442.
• Özmen, Mehmet. “Türkçede İşteşlik”. Discussions on Turkology. (Warsav 2014). Ed. Öztürk Emiroğlu v.dğr., 714-729,
• Sîbeveyh. el-Kitâb. 4 cilt, nşr: Abdusselâm Muhammed Hârûn, Kahire: Mektebetü’l-Hâcî, 1982.
• Şâhîn, Abdussabûr. el-Menhecü’s-savtî li’l-bünyeti’l-‘Arab. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle,1980.
• Şelâş, Hâşim Tâhâ. Evzânü’l-ef‘âl ve me‘ânîhâ. Necef: Matba‘atü’l-Âdâb, 1971.
• Şemsân, Ebû Evs İbrâhîm. Kadâya’t-te‘addî ve’l-luzûm fi’d-dersi’n-nahv, Medîne: Mektebetü’l-Hâncı, 1987.
• Şemsân, Ebû Evs İbrâhîm. Ebniyetü’l-fi‘l Delâlâtühâ ve ‘alâkâtühâ. Cidde: Dâru’l-Medenî 1987.
• Ukmedân, Muhammed. Tetavvuru’l-ebniyeti’s-sarfiyye ve devruhâ fî iğnâi’l-lügati’l-‘Arabiyye. Erişim: 24.07.2019. http://www.m-a-arabia.com/vb/showthread.php?t=21365.
• Üstünova, Kerime. “Geçişlilik-Geçişsizlik Nitelikleri Değişken Olabilir mi?”. Turkish Studies 7/2 (İlkbahar 2012): 7-14
• Vüheybî, Sâlih b. Süleymân. “el-Mutâva’a Ma’nâhâ ve evzânüha”. Mecelletü Câmi‘ati’l-Melik Suûd, 6/2 (1414/ 1994): 513-531.
• Vüheybî, Sâlih b. Süleymân. “Zâhiretü’l-ilhâk fi’s-sarfi’l-‘Arabî”. Mecelletü Câmi‘ati’l-Melik Suûd, 2/2 (1410/1990): 479-501.
• Yılmaz, Engin. “Türkiye Türkçesinde İkili Çatı Sorunu ve Bunun Öğretimi ile İlgili Meseleler”. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı. 2001.
• Yıldırım, Kadri. “Sülasi Mücerred Fiillerin Mezid Olmakla Kazandıkları Yeni Anlamlar”. Fır. Üni. İlh. Fak. Dergisi 2 (2000): 210-248.
• Yusuf, Hâlid Osmân – Ömer, Zekeriyyâ. “Morfîmâtü’l-lügati’l-‘Arabiyye: Tertîbuhâ ve tanzîmuhâ fi’d-dersi’l-lügaviyyi’l-‘Arabî”. Mecelletü’l-‘Arabiyye Li’n-Natikîne bi Gayrihâ 5/6 (2018): 343-397.
• Zemahşerî, Ebu’l-Kâsım Mahmût b. Ömer. el-Keşşâf ‘an hakâiki ğavâmizi’t-tenzîl ve ‘uyûni’l-ekâvîl fî vucûhi’t-te’vîl., 4 cilt, nşr: Âdil Ahmed Abdulmevcud, Ali Muhammed Muavvad, Riyâd: Mektebetü’l Ubeykân, 1998.