en-Nedîm’in [İbnü’n-Nedîm] el-Fihrist Adlı Eserinde Sûfîlere ve Tasavvufa Yaklaşımı

Yıl 2019, Cilt: 5 Sayı: 2, 1183 - 1216, 31.12.2019

Betül İzmirli

Öz

En-Nedîm
IV./X. asırda yaşamış Bağdatlı bir varrâk ve müelliftir. Onun el-Fihrist
adlı kitabı ilk bilimler tarihi eseri olarak düşünülmektedir. Eser İslâm
İlimleri yanında Felsefe, Kadim İlimler, Şiir, Edebiyat, Kimya gibi birçok
farklı disiplinlerde de önemli veriler ihtiva etmektedir. El-Fihrist, ilahiyat
alanı için temel kaynak niteliğinde bir bibliyografik eserdir. Müellifler ve
telifleri hakkında bilgiler veren kitap, bu mânada tabakāt türü eserlerin
metoduyla yazılmıştır. Hadîs, Kelâm, Fıkıh gibi İslâmî ilimlere, âlimlerine ve
tasniflerine has kıymetli ve ayrıntılı bilgiler içeren bu kitapta Tasavvuf
ilmine özel bir alan ayrılmamıştır. Ancak müellif, ehl-i tasavvuf hakkındaki
verileri Kelâm’a dair 5. Makalenin 5. fenninin girişinde ele almıştır. Burada
bilinen bir sûfî silsilesine, ehl-i tasavvuftan musannifler ve eserleri
hakkında bilgiler içeren birkaç listeye yer vermiştir. Eserdeki sınırlı da olsa
tasavvufî malumatın mâhiyeti ve niteliği bu makalenin konusunu oluşturmaktadır.
Bu verilerin toplu olarak bulunduğu yerde ve eserin bütününde müellif bir ilim
olarak ve hatta ismen tasavvuftan bahsetmemiştir. Oysa en-Nedîm zâhid, sûfî,
mutasavvıf gibi sıfatlarla nitelediği ve bu ilmin mensubu olan kişilerden
açıkça bahsetmiştir. Onun niçin böyle bir yöntemi takip ettiği dikkate
değerdir. Dolayısıyla bu çalışma en-Nedîm’in tasavvuf algısını ve ehl-i
tasavvuf hakkındaki düşüncelerini tahlil etmeyi amaçlamıştır. Konuyla ilgili
birtakım değerlendirme ve sentezler tarihi ve toplumsal bağlam ışığında
yapılmıştır. 

Anahtar Kelimeler

Tasavvuf, en-Nedîm, el-Fihrist, Zâhid, Mutasavvıf

Al-Nadim’s [Ibn al-Nadīm] Approach to Sufis and Tasawwuf in His Book Called al-Fihrist

Öz

Al-Nadim
was a Baghdad copyist (warrāq) and author who lived in the 4th century
hijri/10th century miladi. His book al-Fihrist has been thought to be the first
work of History of Science. The book contains important data in many
disciplines such as Philosophy, Ancient Sciences, Poetry, Literature, Chemistry
as well as Islamic Sciences. Al-Fihrist is a bibliographic work that is the
main source of Islamic Theology. The work, which gives information about the
authors and their writings, has been written with the method of tabaqat works.
This book contains valuable and detailed knowledge specific to Islamic sciences
such as Hadith, Kalām, Fiqh, their scholars and classifications. But in
al-Fihrist there is no specific area for the Science of Tasawwuf. However, the
author has discussed the data on the ahl al-tasawwuf at the introduction of the
5th chapter of the 5th article on theology. In the aforementioned chapter,
al-Nadim dealt with a known sufi silsila, a few lists containing information
about some sufi muallifs and their works. The subject of this article is the
nature and qualification of the small amount of mystical information in the
book. The author did not mention Tasawwuf as a science and even by name in the
place where these data exist collectively and in the whole work;  whereas al-Nadim has clearly referred to
people who are qualified as zahid, sufi and mutasawwif and who are members of
this science. It is remarkable why he followed such a method. Therefore, this
study aimed to analyze al-Nadim’s perception of Tasawwuf and his thoughts on
Ahl al-Tasawwuf. A number of evaluations and syntheses on the issue have been
made in the light of historical and social context. 

Anahtar Kelimeler

Tasawwuf, al-Nadim, al-Fihrist, Zahid, Mutasawwif

Kaynakça

• Akpınar, Cemil. “Huttelî, İbnü’l-Cüneyd” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi 18: 429. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• Askalânî, Ahmed b. Ali b. Hacer. el- Lisânu’l-mîzân. 10 cilt. thk. Abdu’l-Fettâh Ebû Gudde-Selmân Abdu’l-Fettah Ebû Gudde. Lübnan: Mektebetü’l-Matbûâti’l-İslâmiyye, 1423/2002.
• Aydın, Ayten Koç. “Simya”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 37: 220. İstanbul, 2009.
• Bağdâdî, Ebû Mansûr Abdülkāhir b. Tâhir b. Muhammed. el-Fark beyne’l-firak. thk. Muhammed Osman el-Huşt, Kahire: Mektebetü İbn Sînâ, 1409/1988.
• Bilgin, Mustafa. “Feth el-Mevsılî el-Kebîr”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 12: 455. İstanbul, 1995.
• Bilgin, Mustafa. “Feth el-Mevsılî es-Sağîr”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 12: 455-56. İstanbul, 1995.
• Cebecioğlu, Ethem. Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Sözlüğü. 5. Baskı. İstanbul: Ağaç Kitabevi Yayınları, 2009.
• Devellioğlu, Ferit. Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lügat. 21. Baskı. Ankara: Aydın Kitabevi Yayınları, 2004.
• Dodge, Bayard. “Muhammed B. İshâq En-Nedîm ve İslam’ın İlk Dört Asrının Kültür Atlası Sayılan “El-Fihrist”ine Giriş”. eş-Şarkiyat İlmi Araştırmalar Dergisi. trc. Halit Furkan Yolcu, 12 (Kasım 2014): 117-137.
• Hitti, Philip. Târîhu’l-Arab. 4. Baskı. Beyrut: Dâru’l-Keşşâf, 1965.
• Hucvirî, Ali b. Osman. Keşfü’l-Mahcûb. nşr. Ahmed Rabbânî. Lahor: y.y., 1387/1967.
• İshak, Ebu’l-Ferec Muhammed b. Ebî Yakûb. Kitâbu’l-Fihrist li’n-Nedîm. thk. Rıza Teceddüd. Tahran: y.y., 1971.
• İzmirli, Betül. Tasavvufta Tip Analizleri. Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Temel İslam Bilimleri Anabilim Dalı (Yayınlanmamış Doktora Tezi) İzmir, 2017.
• Kelâbâzî, Ebû Bekr Muhammed. et-Taarruf li mezhebi ehli’t-tasavvuf. 2. Baskı. thk. Mahmud Emîn en-Nevevî, Kahire: Mektebetü’l-Külliyâti’l-Ezheriyye, 1400/1980.Massignon, Louis. “Tasavvuf”. İslam Ansiklopedisi 12/1: 16. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1979.
• Mekkî, Ebu’l-Hasan Abdulaziz b. Yahya b. Abdilaziz İbni Müslim b. Meymûn el-Kinânî. el-Hayde ve’l-iʿtizâr fi’r-red ala men kale bi halkil-Kur’ân. thk. Ali b. Muhammed b. Nâsır el-Fakîhî. Medine: Mektebetü’l -Ulûm ve’l-Hikem, ts.
• Merçil, Erdoğan. “Büveyhîler”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 6: 496-500. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• Nedîm, Ebu’l-Ferec Muhammed b. İshâk. Kitâbü’l-Fihrist. 2 cilt. thk. Eymen Fuâd Seyyid Londra: Müessesetü’l-Furkān li’t-Türâsi’l-İslāmî, 1430/2009.
• Nedîm, Muhammed b. İshâk, el-Fihrist İlk Dönem İslam Kültür Atlası. ed. Mehmet Yolcu. İstanbul: Çıra Yayınları, 2017.
• Râzî, Fahruddin. İtikadatu Firaki’l-Müslimîn ve’l-Müşrikîn. thk. Ali Sâmi en-Neşşâr. Kahire: Meketebetü’n-Nahda el-Mısriyye, 1356/1938.
• Rûmî, Yâkūt el-Hamevî. Mucemü’l-üdebâ irşâdü’l-erîb ilâ marifeti’l-edîb. thk. İhsân Abbâs. Lübnan: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1993.
• Seyyid, Ayman Fuad. “Muhammet b. Tavît et-Tancî ve İbn Nedîm’in Kitâbu’l-Fihrist’ini Tahkiki Projesi”, Uluslararası Prof. Muhammed b. Tavit et-Tanci Sempozyumu (13-14 Ekim 2011 Ankara/Türkiye). haz. Sönmez Kutlu. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2015, 235-245.
• Sezgin, Fuat. Bilim Tarihi Sohbetleri. 14. Baskı. İstanbul: Timaş Yayınları, 2018.
• Sezgin, Fuat. İslam Bilim Tarihi Üzerine Konferanslar. 4. Baskı. İstanbul: Timaş Yayınları, 2018.
• Stewart, Devin. “The Structure of the Fihrist: Ibn al-Nadim as Historian of Islamic Legal and Theological Schools”. International Journal of Middle East Studies. 39/3 (Aug., 2007): 369-387.
• Şahin, İskender. “Tefsir İlminin Kaynakları Açısından İbn Nedim’in el-Fihrist Adlı Eseri”. Ekev Akademi Dergisi. 20/67 (Yaz 2016): 137-162.
• Toprak, Sermin. Hadis Literatüründe Kitabü’l-Ahlâklar. Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Temel İslam Bilimleri Anabilim Dalı (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi) İzmir: 2006.
• Tosun, Necdet. “Silsile”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi 37: 206-207. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Uludağ, Süleyman. Tasavvuf Terimleri Sözlüğü. 2. Baskı. İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2005.
• Uludağ, Süleyman. Tasavvufun Dili. 3 cilt. İstanbul: Mavi Yayıncılık, 2006.
• Wellisch, Hans H. The First Arab Bibliography: Fihrist al-ʽUlum. University of Illinois Urbana-Champaign Library, Number 175, December 1986.
• Yılmaz, Hasan Kamil. Anahatlarıyla Tasavvuf ve Tarikatlar. 10. Basım. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2004.
• Yolcu, Mehmet. “en-Nedîm ve el-Fihrist’inin İslam Kültür Tarihindeki Yeri (İslam Kültür Tarihinin Zamansal Haritası)”. İnönü Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 4/1 (Bahar 2013): 111-154