Mîlâdî 13. ve 20. Asırlar Arasında Te’lif Edilmiş Fas Tasavvuf Tabakāt Eserleri Üzerine Dönemsel Bir Bakış

Yıl 2021, Cilt: 7 Sayı: 1, 115 - 144, 30.06.2021

Esma Öztürk

https://doi.org/10.47424/tasavvur.876021

Öz

Ülkemizde tasavvuf tarihi hakkında yapılan güncel çoğu akademik ça-lışmanın genellikle Mısır, Irak, Türkiye, İran, Hindistan ve Orta Asya coğrafyasını kapsayan ve İslâm Dünyası’nın Doğu kanadını oluşturan araştırmalar olduğu gözlenmektedir. İslâm’ın ve özelde de tasavvufun Batıdaki gelişimi ise ilkine nispetle daha az araştırmacı tarafından incelenmiş olduğu görünmektedir. Hatta bu doğrultudaki inceleme Mağrib gibi spesifik bir bölge özelinde ele alınınca, bu alandaki araştırmaların sayısının daha da azaldığı fark edilmektedir. Bu noktadan hareketle araştırmamız mîlâdî 13 ve 20. yüzyıllar arası Mağrib/Fas bölgesinde ortaya çıkan tasavvuf tabakāt literatürünü kapsamaktadır. Çalışmada İbnü’z-Zeyyât et-Tâdilî’nin (öl. 628/1230) et-Teşevvüf ila ricâli’t-tasavvuf adlı tabakāt eserinden başlayarak toplam on tabakāt eseri tanıtılmıştır. Biyografik bilgi ve açıklamalarda müellifin hayatı, mevcut eserin konusu, yazılış amacı, diğer tabakāt eserleriyle benzer ve farklı tarafları, eserin sunuluş yöntemi gibi başlıklar üzerinden ayrıntılı bir değerlendirme yapılmıştır. Diğer taraftan; Fas coğrafyasında belirli bir zaman diliminde te’lif edilen bu eserlerin, o coğrafyadaki toplumların tarihî hafızasına sağladığı katkılar da belirlenmeye çalışılmıştır. Araştırma sonucunda elde edilen bulgulara göre, tabakāt türü eserlerin tarihin belli bir kesitini siyâsî, dinî, kültürel ve sosyal yönler dâhil olmak üzere yansıttığı ve ele aldıkları toplulukların genel yaşam tarzlarını aktardıkları tespit edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Mağrib, tabakât, İbn Zeyyâd et-Tâdilî, et-Teşevvüf ila ricâli’t-tasavvuf, Fas

A Periodic Overwiew on Moroccan Tasawwuf Tabaqāt Works Crafted Between C.E. 13-20th

Öz

In our country, it is observed that, most of the current academic studies carried on the history of Taṣawwuf usually includes Egypt, Iraq, Turkey, India and Central Asia and it is also seen that these are the studies that form the Eastern region of the Islamic World. The development of Islam and especially Taṣawwuf in the West, seems to have been studied by fewer researchers compared to the first. In fact, when the investigation in this direction is taken into consideration in a more specific region such as the Maghrib, it is noticed that the number of researchers in this area has decreased.
From this point on, our research covers the tabaqāt literature that emer-ged in the Maghrib/Morocco region between the 13th and 20th centuries A.D. In the study; starting from Ibn Zayyāt al-Tādilī's (d. 628/1230) book al-Tashawwuf ilâ rijâl al-taṣawwuf, a total of ten hagiographical works (tabaqāts) were introduced. In the biographical information and explanations, a detailed evaluation was made on the topics such as the life of the author, the subject of the current work, the purpose of writing, the similar and different sides from other tabaqāt books, the method of presentation of the work. On the other hand; the contributions of these works, which were proclaimed in a certain period of time in the geography of Morocco, to the historical memory of the societies in that geography were also tried to be determined.
According to the findings obtained as a result of the study, it has been determined that the tabaqâts reflect a certain section of history including political, religious, cultural and social aspects and convey the general life styles of the communities they deal with.

Anahtar Kelimeler

Maghrib, Morocco, tabaqât, Ibn al-Zayyât al-Tâdilî, Al-Tashawwuf ilâ rijâl al-taṣawwuf

Kaynakça

• Arslan, Muhammed. “Tabakāt Kitapları ve Hadis İlmine Sağladığı Faydalar”. BÜİFD5/10 (2017/2), 269-290.
• Aşkar, Mustafa. Tasavvuf Tarihi Literatürü. İstanbul: İz Yayıncılık, 2006.
• Bâdisî, Abdülhak b. İsmâîl b. Ahmed. Maksadü’ş-şerîf ve’l-menzeʿu’l-latîf fi’t-taʿrîf bi-sulehâʾi’r-Rîf, thk. Said A‘râb. 2 Cilt. Rabat: el-Matbaatü’l-Melekiyye, 1414/1993.
• Bazzaz, Sahar. “Reading Reform Beyond The State: Salwat al-Anfas, Islamic Revival and Moroccan National History”. The Journal of North African Studies 13/1 (March 2008), 1–13.
• Casewit, Yousef. “The Rise of the Andalusi Muʿtâbirun”. The Mystics of al-Andalus Ibn Barrajân and Islamic Thought in the Twelfth Century. 57-90. United Kingdom: Cambridge University Press, 2017.
• Cornell, Vincent J.. “On üçüncü Yüzyılda Mağrib Tasavvufu ve Ebû Medyen”. çev. Kadir Özköse. Tasavvufî Hikmet ve Risâleler, Konya: Ensar Yayınları, 2008.
• Eflâkî, Ahmed. Âriflerin Menkıbeleri. İstanbul: Kabalcı Yayınları, 2011.
• Harekât, İbrahim. “Mağrib”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 27/318-322. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Hudaykî, Muhammed b. Ahmed. Tabakātü’l-Hudaykî. thk. Ahmed Bûmezgû. Tiznit: Dâru’l-Beyda, 1427/2006.
• İbn Manzûr, Ebu’l-Fazl Muhammed b. Mükerrem b. Ali el-Ensârî. Lîsânu’l-Arab. 17 Cilt. Beyrut: Dâru İhyai’t-Turâsi’l- Arabî, 1999.
• İbn Sûde, Abdüsselâm b. Abdülkādir. Delîlü müʾerrihi’l-Mağribi’l-Aksâ, 2 Cilt. b.y.: Dâru’l-Beyda, 1960.
• Kandemir, M. Yaşar. “Kādî İyâz”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 24/116-118. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Kennûn, Abdullah. en-Nubûğu’l-Mağribî fi’l-edebi’l-‘Arabî, 3 Cilt. Tanca: y.y., 1380.
• Kettânî, Eş-Şerîf Ebî Abdullah Muhammed b. Cafer b. İdris. Selvetü’l-enfâs ve muhaddesetü’l-ekyâs bi-men ukbire mine’l-ʿulemâʾ ve’s-sulehâʾ bi-Fâs. thk. Abdullah el-Kâmil el-Kettânî, Hamza b. Muhammed et-Tayyîb el-Kettânî, Muhammed b. Hamza el-Kettânî. 3 Cilt. Kazablanka: Dâru’l-Beyda, 1425/2004.
• Komisyon. el-Mu’cemu’l-Vasît. 2 Cilt. Mısır: Dâru’l-Meârîf, 1972.
• Kustantinî, Ebu’l-Abbas Ahmed el-Hatîb. Ünsü’l-fakîr ve ʿizzü’l-hakîr, nşr. Muhammed el-Fâsi-Adolf Fore. Rabat: el-Merkezü’l-Câmii li’l-Bahsi’l-İlmî, 1965.
• Lâmiî Çelebi. Nefehâtü’l-üns-Evliya Menkîbeleri. haz. Süleyman Uludağ-Mustafa Kara. İstanbul: Marifet Yayınları, 1998.
• Mackeen, A. M. Mohamed. “The Early History of Sûfism in The Maghrib Prior to Al-Shadhili”. Journal of the American Oriental Society. 91/3 (Jul. - Sep., 1971), 398-408.
• Miknâsi, Ahmed İbnü’l-Kâdi. Cezvetü'l-iktibas fi zikri men halle mine’l-a’lâm, Rabat: Dâr’ul-Mansûr, 1973.
• Oguir, Aziza. Female Religious Agents in Morocco: Old Practices and New Perspectives. Amsterdam: University of Amsterdam, PhD Thesis, 2013.
• Özel, Ahmet. “Muhammed b. Cafer Kettânî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 25/337-338. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
• Özel, Ahmet. “Muhammed Mahlûf”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 30/512. İstanbul: TDV Yayınları, 2005.
• Özel, Ahmet. “Hudaykî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Ek-1/ 563-564. İstanbul: TDV Yayınları, 2016.
• Özel, Ahmet. “Simlâlî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Ek-2/512-513. İstanbul: TDV Yayınları, 2016.
• Özen, Şükrü. “İbn Kunfûz”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 20/143-144. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Özdemir, Mehmet. Endülüs. İstanbul: İSAM Yay, 2014.
• Özdemir, Mehmet. “Endülüs Tarihinin Mevcut Kaynakları Üzerine”. İstem, 7/14, (2009), 11-40.
• Özköse, Kadir. Endülüs ve Afrika’da Tasavvuf Kültürü. İstanbul: Kalem Yayınevi, 2019.
• Râzuk, Muhammed. “İbn Asker el-Mağribi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 19/329-330. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Ruveylî, Sultânetü Mellah. “El-Hayatü’l-ictimâiyye fi’l-Mağribi’l-Aksa min hilâli kitâbi’t-Teşevvüf ila ricâli’t- tasavvuf ve ahbâru Ebî’l-Abbas es-Sebtî li Ebî Ya’kūb Yûsuf b. Yahya et-Tâdilî”. El-Mecelletü Ürdüniyye li’t-tarih ve’l-âsar, 12/ 2, (2018), 1-17.
• Simlâlî, El-Abbas b. İbrahim. El-Î’lam bi men halle bi Merakeş ve Ağmat mine’l-a’lâm. thk. Abdulvehhab b. Mansûr.10 Cilt. Rabat: el-Matbaatü’l-Melikiyye, 1413/1993.
• Sûsî, Muhammed Muhtâr. el-Ma‘sûl. 20 Cilt. Mağrib: Dâr’ul-Beydâ, 1960-1963.
• Şefşâvenî, Muhammed b. Asker el-Hasenî. Devhatü’n-nâşirli-mehâsini men kâne bi’l-Mağrib min meşâyihi’l- karni’l-ʿâşir. thk. Muhammed Hacı. Rabat: Dâru’l-Mağrib, 1397/1977.
• Şefşâvî, Ebû Rebî Süleyman el-Havvât. Semeretü ünsi fi târifi bi nefsî. thk. Abdülhak el-Haymer-Muhammed Miftâh. Şefşâven: Matbaatü’l-Haddâd Yusuf İhvan (El-Hidâye), 1996.
• Tâdilî, Ebû Ya’kūb Yusuf b. Yahya. et-Teşevvüf ila ricali’t-tasavvuf ve ahbâru Ebi’l-Abbas es-Sebtî. thk. Ahmed Tevfik. Rabat: Menşurât-ı Külliyeti’l-Âdab, 1997.
• Uludağ, Süleyman. “Bâdisî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 4/420-421. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• Uludağ, Süleyman. “İbnü’z-Zeyyât et-Tâdilî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 21/247. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Weir, T.H.. , Robertson, James. The Shaikhs of Morocco in the XVI th Century. Edinburg: George A. Morton, 1904.
• Zevalsiz, Halit. “Zübeydî, Ebû Bekir”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 44/519-520. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Zirikli, Hayreddin. El-A‘lâm kamûsu terâcim li-eşheri’r-ricâl ve’n-nisa mine’l-A‘rab ve’l-müsta‘rebiyn ve’l- müsteşrikiyn. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-İlm li’l-Melâyîn, 2002.