Atâ b. Ebû Rebâh ve Hadis İlmindeki Yeri

Yıl 2021, Cilt: 7 Sayı: 1, 825 - 854, 30.06.2021

Hızır Yağcı

https://doi.org/10.47424/tasavvur.886996

Öz

Tâbiîn neslinin genel olarak İslâmî ilimlerin teşekkülünde özelde ise ha-dis ilminin gelişimindeki katkısı bilinmektedir. Bu katkının niteliği konusun-da çeşitli çalışmalar yapılmıştır. Böyle bir amacın bir parçası olmak bu çalış-manın da hedefleri arasındadır. Özellikle Abdullah b. Abbas’ın talebesi ve ondan sonra Mekke mektebinin en tanınmış hocası olan Atâ b. Ebû Rebâh’ın hadisçiliğine yönelik herhangi bir çalışma yapılmaması ayrı bir teşvik edici saik olmuştur. Erken dönem şahsiyetlerinden olan Atâ’nın hayatı ve ilmî kişiliğini incelerken başta şahsına ait fetva ve rivâyetler olmak üzere ilk dönemden itibaren kaynaklardan elde edilen bilgilerle birtakım sonuçlara ulaşılmaya çalışılmıştır. Araştırma ve incelemeye değer, hareketli bir siyasî yaşam süren Atâ, erken dönemde ortaya çıkan fikrî ve toplumsal çalkantıların içinde yaşamıştır. Eğitimci kişiliği ile dikkat çeken Atâ, başta İbn Abbas olmak üzere sahâbeden aldığı ilmî mirasa kendi tecrübelerini katarak sonraki nesillere aktarmıştır. Mekke müftülüğü ve hac organizasyonlarında uzun yıllar fetva mercii olması edindiği önemli tecrübelerdendir. Sünnete bağlılığı ile maruf olmasının yanı sıra tâbiîn nesli arasında fetva ve ictihadlarıyla tanınanlar arasında yer almıştır. Münekkid bir hadis hafızı olan Atâ, hadiste mutlak otorite kabul edilmiştir. Hadiste ilk telfîk yapanlardan biri olması, nakilde bulunduğu kaynakların çeşitliliğini ve rivâyetlerin birçok tarîkini bildiğini göstermektedir. Yazılı rivâyetlerde bulunmuş ve hadis yazımını teşvik etmiştir. Kullandığı bazı hadis kavramlarıyla hadis ıstılahlarının gelişimine katkı sağlamış ve mürsel rivâyetlerinin çokluğu ile dikkat çekmiştir.

Anahtar Kelimeler

Hadis, Ebû Hanîfe, Ebû Hanîfe, İbn Cüreyc, İbn Cüreyc, mürsel, mürsel, telfîk, telfîk, ihtilât, ihtilât, tedlîs, tedlîs

Atâ Ibn Abı Rabâh and its Place in Hadıth Dıscıplıne

Öz

The contribution of the generation of Tâbi’un in the formation of Islamic sciences in general and in the development of hadith in particular is known. Various studies have been done on the quality of this contribution. Being a part of such an aim is among the targets of this study as well. Not to conducted any work on the hadithism of especially Abdullah b. Abbas' student and after him Atâ ibn Abi Rabah who the most famous teacher of the Mecca school was another encouraging reason. While examining the life and scientific personality of Ata who was one of the early personalities, it has been tried to reach some results with the information obtained from the sources from the first period, especially the fatwa and rumors belonging to him. Atâ who was leading an observable, active political life, lived in the intellectual and social turmoil that emerged in the early period. Atâ who drawing attention with his educator personality, added his own experiences to the scientific heritage he received from the companions in the first instance Ibn Abbas, and had been passed it on to the next generations. Being a fatwa authority in Makkah mufti and pilgrimage organizations for many years is one of his important experiences. In addition to being well-known for his devotion to the Sunnah, he has been taken place between those known among the generation of Tâbi’un with his fatwa and ijtihad. Ata, who is a critical hadith reciter, is accepted as the absolute authority in the hadith. The fact that he was one of the first to make talfiq in the hadith shows that he knew the diversity of the sources he reported and the many tarikh of the narrations. He wrote narrations and encouraged writing of hadith. He contributed to the development of hadith terms with some of the hadith concepts he used and drew attention with the abundance of mursal hadiths.

Anahtar Kelimeler

Ebû Hanîfe, İbn Cüreyc, mürsel, telfîk, ihtilât, tedlîs, Hadith, Abu Hanifa, Ibn Jurayj, mursal, talfiq, ikhtilat, tadlis

Kaynakça

• Abdullah b. Yûsuf el-Cüday‘. Taḥrîru ulûmi’l-ḥadîs̱. 2 cilt. Beyrut: Müessese-tü’r-reyyân, 1. Basım, 2003.
• Abdürrezâk, es-San‘ânî. el-Muṣannef fi’l-ḥadîs̱. 10 cilt. Kahire: Dârü't-ta'sîl, 1. Basım, 2015.
• Abdürrezzâk, es-San‘ânî. el-Emâlî fî âs̱âri’ṣ-ṣaḥâbe. thk. Mecdî es-Seyyid İbrahim. Kahire: Mektebetü’l-Kur’an, ts.
• Ahmed b. Hanbel. Müsned. thk. Şuayb el-Arnaût vd. 45 cilt. Beyrut: Müessesetü’r-risâle, 1. Basım, 2001.
• Aynî, Bedreddin, ʿUmdetü’l-ḳārî fî şerḥi Ṣaḥîḥi’l-Buḫârî. 25 cilt. Beyrut: Dâru ihyâ-i’t-türâsi’l-Arabî, ts.
• A‘zamî, Muhammed Mustafa. İlk Devir Hadis Edebiyatı. çev. Hulûsi Yavuz. İstanbul: İz Yayıncılık, 1993.
• Beyhakī, Ahmed b. Hüseyin.Maʿrifetü’s-sünen ve’l-âs̱âr. thk. Abdü’l-Mu‘tî Emîn Kal‘acî.15 cilt. Kahire: Dârü’l-vefâ, 1. Basım, 1991.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl b. İbrâhîm el-Cu‘fî.el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ. 8 cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 2. Basım, 1992.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl b. İbrâhîm el-Cu‘fî. et-Târîḫu’l-kebîr. 8 cilt. Haydarâbâd: Dârü’l- maârifi’l-Osmâniyye, 1. Basım, 1942.
• Cessâs, Ebû Bekr Ahmed b. Alî er-Râzî.Aḥkâmü’l-Ḳurʾân.thk. Muhammed Sâdık Kamhâvî.5 cilt.Beyrut: Dâru ihyâi't-türâsi'l-Arabî, 1985.
• Çakan, İsmail Lütfi - Eroğlu, Muhammed. “Abdullah b. Abbâs”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 1/76-79. İstanbul: TDV Yayınları, 1988.
• Dârimî, Ebû Muhammed Abdullah b. Abdirrahmân. es-Sünen. thk. Fevvaz Ahmed Zümerli-Halid es-Sebi‘el- Alemi. 2 cilt. Beyrut: Dârü’l-kitâbi’l-Arabî, 1. Basım, 1987.
• Demirci, Muhsin. Tefsir Tarihi. İstanbul: M.Ü. İlahiyat Fakültesi Yayınları, 15. Baskı, 2012.
• Ebû Dâvûd es-Sicistânî.Süâlâtü Ebî ‘Ubeyd el-Âcurrî li Ebî Dâvûd. thk. Ebû Ömer Muhammed b. Ali el-Ezherî.y.y: el-Fârûku’l-hadise, 1. Basım, 2010.
• Ebû Nuaym el-İsfahânî.Ḥilyetü’l-evliyâʾ ve ṭabaḳātü’l-asfiyâʾ. 10 cilt. Beyrut: Dârü’l-kitabü’l-Arabî, 1989.
• Ebû Ubeyd, Kasım b. Sellam.Kitâbü’l-Emvâl, thk. Halîl Muhammed Harrâs. Beyrut: Dârü’l-fikr, t.y.
• Ebû Şehbe, Muhammed.el-İsrâʾîliyyât ve’l-mevzûʿât fî kütübi’t-tefsîr. Kahire: Mektebetü’s-Sünne, 4. Basım, 1988.
• Ersöz, Muhammed. “Bir Tâbiûn Müfessiri İkrime Hakkındaki İthamların Değerlendirilmesi”.Şırnak Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi2/3 (Haziran 2011), 88-100.
• Erul, Bünyamin. “Telfîk”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi.4/400, İstanbul: TDV Yayınları, 2011.
• Fâkihî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İshâk b. Abbâs el-Fâkihî. Aḫbâru Mekke. thk. Abdülmelik b. Abdullah b. Dehîş. 2 cilt. Beyrut: Dâru Hıdr, 2. Ba-sım, 1994.
• Fesevî, Ebû Yûsuf Ya‘kūb b. Süfyân b. Cüvvân.el-Maʿrife ve’t-târîḫ. thk. Ekrem Ziyâ el-Ömerî, 3 cilt. Beyrut: Müessesetü’r-risâle, 2. Basım, 1981.
• Hâkim en-Nîsâbûrî.Maʿrifetü ʿulûmi’l-ḥadîs̱. thk. Ahmed b. Fâris es-Selûm. Riyad: Mektebetü’l-Me‘ârif, 2. Basım, 2010.
• Hatîb el-Bağdâdî.el-Fakīh ve’l-mütefakkih. thk. Ebû Abdurrahman Âdil b. Yûsuf el-Azzâzî. 2. Cilt. Suudi Arabistan: Dâru İbni’l-Cevzî, 1. Basım, 2000.
• Hatîb el-Bağdâdî.el-Kifâye fî ma‘rifeti usûli’r-rivâye. thk. Mâhir Yâsin el-Fahl. 2 cilt. Dammâm: Dâru İbni’l-Cevzî, 1. Basım, 2011.
• Hatîb el-Bağdâdî. Târîhu Bağdâd.thk. Beşşâr Avvâd Ma‘rûf. 16 cilt. Beyrut: Dârü’l-garbi’l-İslâmî, 1. Basım, 2002.
• Hatîb el-Bağdâdî, el-Câmiʿ li-aḫlâḳı’r-râvî ve âdâbi’s-sâmiʿ, thk. Mahmud et-Tahhân, 2 cilt. Riyad: Mektebetü’l- maârif, ts.
• İbn Adî, Ebû Ahmed el-Cürcânî.el-Kâmil fî ḍuʿafâʾi’r-ricâl. thk. Âdil Ahmed Abdülmevcûd- Ali Muhammed Muavvaz, 9 cilt. Beyrut: el-Kütübü’l-İlmiyye, 1. Basım. 1997.
• İbn Abdülber en-Nemerî.Câmiʿu beyâni’l-ʿilm ve fazlihî. thk. Ebü'l-Eşbâl ez-Züheyrî. Suudi Arabistan: Dâru İbni’l- Cevzî, 1. Basım, 1994.
• İbn Abdülber.et-Temhîd limâ fi’l-Muvaṭṭaʾ mine’l-meʿânî ve’l-esânîd. thk. Mustafa b. Ahmed el-Alevî- Muhammed Abdülkebîr el-Bekrî. 24 cilt. Mağrib: Vizâretü umûmi’l-evkâf ve’ş-şuûni’l-İslâmiyye, 1967.
• İbn Asâkir, Ebü’l-Kāsım.Târîḫu medîneti Dımaşḳ. thk. Muhibbüddin Ebû Saîd Ömer b. Garâme el-Amrevî. 70 cilt. Beyrut: Dârü’l-fikr, 1995.
• İbn Ebû Hâtim, er-Râzî.el-Cerh ve’t-taʿdîl.11 cilt. Beyrut: Dârü't-türâsi'l-Arabî, 1. Basım 1952.
• İbn Ebû Hâtim, er-Râzî.el-Merâsîl. thk. Şükrullah b. Ni‘metullah el-Kūcânî. Beyrut: Müessesetü’r-Risale, 1. Basım, 1977.
• İbn Ebû Hayseme en-Nesâî.et-Târîhu’l-kebîr. thk. Salâh b. Fethî Hilâl. 2 cilt. Kahire: el-Fârûku'l-hadîse li't-tıbâa ve'n-neşr, 1. Basım, 2006.
• İbn Ebû Şeybe, Ebû Bekir.el-Muṣannef fi’l-eḥâdîs̱ ve’l-âs̱âr. thk. Kemâl Yûsuf el-Hût, 7 cilt. Riyad: Mektebetü’r- Rüşd, 1. Basım, 1989.
• İbn Hibbân.es-Sikât. 9 cilt. Dekken: Dâʾiretü’l-maʿârifi’l-ʿOsmâniyye, 1. Basım 1973.
• İbn Hacer, el-Askalânî.Fethu’l-bâri.thk. Abdülazîz b. Abdullah b. Bâz.14 cilt. Beyrut: Dârü’l-hadis, 1. Basım, 1998.
• İbn Hacer, el-Askalânî. Tehẕîbü’t-Tehẕîb. 12 cilt. Hindistan: Matbaâtü dâireti’l-maârifi’n-Nizâmiyye, 1. Basım, 1908.
• İbn Kudâme, Muvaffakuddin.el-Muġnî. 10 cilt. Kahire: Mektebetü’l-Kahire, 1968.
• İbn Sa‘d, Ebû Abdillâh Muhammed b. Sa‘d b. Menî‘ el-Kâtib el-Hâşimî el-Basrî el-Bağdâdî. Kitâbü’t-Tabakâti’l- kebîr.thk. Muhammed Abdülkâdir Atâ,8 cilt. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye 1. Basım, 1990.
• İbnü’l-Irâkī. Ebû Zür‘a Veliyyüddîn Ahmed b. Abdirrahîm b. el-Hüseyn el-Kürdî el-Mihrânî. Tuḥfetü’t-taḥṣîl fî ẕikri ruvâti’l-merâsîl. thk. Abdullah Nevvâre, Riyad: Mektebetü’r-rüşd, ts.
• İbnü’s-Salâh, eş-Şehrezûrî. Muḳaddimetü İbni’ṣ-Ṣalâḥ. thk. Nûreddin Itr, Beyrut: Dârü’-fikr, 1986.
• İbn Kuteybe.Ġarîbü’l-ḥadîs̱. thk. Abdullah el-Cebûrî. 3 cilt. Bağdat: Matba-atü'l-Ânî, 1. Basım, 1977.
• İbn Vehb. Ebû Muhammed Abdullah b. Vehb.el-Câmiu fî tefsîru’l-Kur’ân. thk. Miklos Muranyi.yy.: Dâru Garbi’l- İslâmî, 1. Basım, 2003.
• İclî,Ebü’l-Hasen.Târîhu’s-sikât.yy.: Dâru’l-bâz, 1. Basım, 1984.
• Kādî İyâz.Tertîbü’l-medârik ve taḳrîbü’l-mesâlik. thk. İbn Tâvît et-Tancî vd. 8 cilt. Mağrib: Matbaatü'l-Fudâle-el- Muhammediyye, 1. Basım, 1965-1983.
• Kastallânî, Ahmed b. Muhammed.İrşâdü’s-sârî.10 cilt. Mısır: el-Matbaatü’l-kübrâ el-Emîriyye, 7. Basım, 1905.
• Kızıl,Fatma. Müşterek râvi teorisi ve tenkidi. İstanbul: İSAM Yayınları, 1. Basım, 2013.
• Kur’ân’ı Kerîm Meâli. çev. Halil Altuntaş – Muzaffer şahin. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 12. Basım, 2011.
• Kurtubî, Muhammed b. Ahmed.el-Câmiʿ li-aḥkâmi’l-Ḳurʾân.thk. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî. 26 cilt. Riyad: Dâru alemi’l-kütüb, 1. Basım, 2006.
• Kuzudişli, Bekir. Hadis Rivâyetinde Bağlam. İstanbul: Klasik Yayınları, 1. Basım, 2020.
• Mizzî, Yûsuf b. Abdurrahman.Tehzîbü’l-Kemâl fî esmâʾi’r-ricâl. thk. Beşşâr Avvâd Ma‘rûf. 35 cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1. Basım, 1980.
• Müslim, b. el-Haccâc el-Kuşeyrî. el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ. 3 cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 2. Basım, 1992.
• Özkan, Halit. “Zührî”.Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi.44/544-549. İstanbul: TDV Yayınları. 2013.
• Özkan, Mustafa. Emevîler Döneminde İktidar-Ulemâ İlişkisi. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 3. Basım, 2016.
• Râmhürmüzî.el-Muḥaddis̱ü’l-fâṣıl beyne’r-râvî ve’l-vâʿî, thk. Ebû Hammâm Muhammed b. Ali es-Sûme‘î el- Beyzânî, Riyad: en-Nâşiru’l-mütemeyyin, 1. Basım, 2017.
• Râzî, Fahreddin.Mefâtîḥu’l-ġayb. 32 cilt. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1. Basım, 2000.
• Saymerî, Hüseyin b. Ali.Aḫbâru Ebî Ḥanîfe ve aṣḥâbih. Beyrut: Alemü’l-kütüb, 2. Basım, 1985.
• Sehâvî, Şemseddîn.Fetḥu’l-muġīs̱ bi-şerḥi Elfiyyeti’l-ḥadîs̱ li’l-ʿIrâḳī. 4 cilt. thk. Ali Hüseyin Ali, Mısır: Mektebetü’s- Sünne, 1. Basım, 2003.
• Serahsî,Şemsüleimme.el-Mebsûṭ. 30 cilt. Beyrut: Dârü’l-ma‘rife, 1993.
• Sezgin, M. Fuad. Buhârî’nin Kaynakları. Ankara: kitâbiyât, 2000.
• Sıbt İbnü’l-Cevzî.Mirʾâtü’z-zamân fî tevârîhi’l-aʿyân. thk. Muhammed Berekât v. dğr. 23 cilt. Dımaşk: Dârü’r- Risâleti’l-Alemiyye.1. Basım, 2013.
• Şâfiî, Muhammed b. İdris. el-Ümm. 8 cilt. Beyrut: Dâru'l-Marife, 1990.
• Tahâvî, Ebû Ca‘fer Ahmed b. Muhammed b. Selâme el-Ezdî el-Hacrî el-Mısrî. Şerḥu Meʿâni’l-âs̱âr. thk. M. Zührî en-Neccâr – M. Seyyid Câdelhak. 5 cilt. Beyrut: Âlemü'l-kütüb, 1. Basım, 1994.
• Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ.el-ʿİlelü’l-kebîr.thk. Subhî es-Sâmerrâî v.dğr., 1. Basım, Beyrut: Mektebetü’n- nahda’l-Arabiyye, 1989.
• Uzunpostalcı, Mustafa. “Amr b. Dînâr”.Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi.3/83. İstanbul: TDV Yayınları. 1991.
• Yahyâ b. Maîn.Târîḫu İbn Maîn. thk. Ahmed Muhammed Nûrseyf. 4 cilt. Mekke: Merkezü'l-bahsi'l-ilmî ve İhyâi't- türâsi'l-İslâmî, 1. Basım, 1979.
• Yücel, Ahmet.Hadis Tarihi. İstanbul: M.Ü. İlahiyat Fakültesi Yayınları, 8. Basım, 2012.
• Yücel, Ahmet. “Bir Hadis Terimi Olarak ‘Sahâfî’ ve Hadis Tarihi Açısından Önemi”.Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi12/1 (Ocak 1994).
• Yücel, Ahmet.Hadîs Istılahlarının Doğuşu ve Gelişimi. İstanbul: Marmara Üni-versitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 3. Basım, 1996.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân et-Türkmânî el-Fârikî ed-Dımaşkî.Siyeru aʿlâmi’n-nübelâʾ. nşr. Heyet (Şuayb el-Arnaût başkanlığında), 25 cilt. b.y: Müessesetü’r-Risâle, 3. Basım, 1985.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân et-Türkmânî el-Fârikî ed-Dımaşkî.Teẕkiretü’l- ḥuffâẓ.4 cilt. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1. Basım 1998.