The Concept of “Ummu'l-Bâb” in the Arabıc Grammar and Its Philosophy

Yıl 2021, Cilt: 7 Sayı: 1, 639 - 671, 30.06.2021

Ali Sevdi

https://doi.org/10.47424/tasavvur.901229

Öz

The purpose of this article is to examine the concept of ummu'l-bâb and its philosophy in Arabic grammar. The study consists of titles such as conceptual framework, ummu'l-bâb in Arabic grammar and its philosophy, words considered ummu’l-bâb and their properties. Although the concept of Ummu'l-bâb is one of the noteworthy concepts in Arabic grammar, it is a concept that has not been studied much, it is a concept that is mostly used in classical works. This concept refers to the words that meet at a common denominator with their peers under the same roof and mold at some basic points and differ from them with some specific features. Especially, the main characteristics of them are that they are widely used in Arabic and that their usage areas are wider and more inclusive than similar ones. Have some features that are not found in words similar to them, and that they have the most important element and central position in their own mold constitute the logic of their being called ummu'l-bâb.

Anahtar Kelimeler

Arab Grammar, Ummul-bâb, Philosopy, Concept

Arap Gramerinde Ümmü’l-Bâb Kavramı ve Felsefesi

Öz

Bu makalenin amacı Arap gramerinde ümmü’l-bâb kavramı ve felsefesini incelemektir. Çalışma, kavramsal çerçeve, Arap gramerinde ümmü’l-bâb ve felsefesi, ümmü’l-bâb olan kelimeler ve özellikleri gibi başlıklardan oluşmaktadır. Ümmü’l-bâb kavramı, Arap gramerinde dikkat çeken kavramlarından biri olmasına rağmen üzerine çok çalışma yapılmamış, daha çok klasik eserlerde geçen bir kavramdır. Bu kavram, bazı temel noktalarda aynı çatı ve bâb altında benzerleriyle ortak bir paydada buluşan ve kendisine has bazı özelliklerle onlardan ayrışan kelimeleri ifade etmektedir. Özellikle Arap kelâmında çok kullanılmaları ve benzerlerine göre tasarruf alanlarının daha geniş ve kapsayıcı olması onların temel özelliklerindendir. Benzerlerinin sahip olmadığı özelliklere sahip olmaları ve kendi bâbında en önemli öge ve merkezi konuma sahip olmaları, onların Ümmü’l-bâb olarak isimlendirilmesinin mantığını oluşturmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Arap Grameri, Ummu’l-bâb, Felsefe, Kavram

Kaynakça

• Abbâs, Hasan. en-Nahvu’l-vâfî. Beyrut: Daru’l-Me‘ârif, 15. Basım, 2009.
• Akbaş, Rıfat. “Sîbeveyhi’nin el-Kitâb Adlı Eserinde Doğrudan veya Dolaylı Olarak Ele Aldığı Gramer Kavramları”. Akademik Sosyal Araştırma Dergisi 6/75 (Ağustos 2018), 391-415.
• Ahmed el-Hâşimî, b. İbrâhîm b. Mustafâ es-Seyyîd. el-Ḳavâʾidü’l-esâsiyye li’l-luġati’l-ʿArabiyye. Beyrut: Dâru’l- Ma‘rif, 3. Basım, 2011.
• Akçakoca, Yusuf. Basra ve Kûfe Ekollerinin Terminoloji Tartışmaları -Mansûb Cümle Elemanları Örneğinde-. Erzurum: Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2014.
• Akçakoca, Yusuf. Arap Dili Sözdiziminin Anlambilim Boyutu –Cümle Ögeleri, Kurgusu ve Anlam-. Kayseri: Kimlik Yayınları, 2019.
• Bağdâdî, Abdülkādir b. Ömer b. Bâyezîd. Ḫizânetü’l-edeb. Abdusselâm Mu-hammed Hârûn. Mısır: el-Heyetu’l- Misriyyetu’l-‘Âmme li’l-Kitâb, 1979.
• Bolelli, Nusreddin. Belâġat (Kur’ân Edebiyat Meânî-Beyân-Bedî‘). İstanbul: Rağbet Yayınları, 2000.
• Bulut, Ali. Belâġat (Meânî-Beyân-Bedî‘). İstanbul: İfav Yayınları, 4. Basım, 2015.
• Cârim, Ali – Emîn, Mustafâ. el-Belâġetü’l-vâdiha. Beyrut: Dâru’l-Me‘ârif, 1999.
• Cevherî, Ebû Nâsır İsmâil b. Hammâd el-Farabî. Tâcü’l-luġa ve ṣıḥâḥü’l-ʿArabiyye. thk. Ahmed Abdulğafûr Attâr. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-‘İlmi lil-Melâyîn, 4. Basım, 1987.
• Dayf, Şevki. Ahmed Şevki Abdusselâm. el-Medârisü’n-naḥviyye. Kahire: Dâru’l-Me’ârif, 1967.
• Ebû Hayyân el-Endelusî, Muhammed b. Yûsuf b. Alî b. Yûsuf b. Hayyân. et-Teẕyîl ve’t-tekmîl fî şerḥi’t-Teshîl. thk. Hasan Hadâvî. 11 Cilt. Dımaşk: Dâru’l-Kalem, ts.
• Ebû Hayyân el-Endelusî, Muhammed b. Yûsuf b. Alî b. Yûsuf b. Hayyân. İrtişâfü’ḍ-ḍarab min lisâni’l-ʿArab. thk. Recep Osman Muhammed. 5 Cilt. Kahire: Mektebetu’l-Hâncî, 1998.
• Enbârî, Ebü’l-Berakât Kemâleddîn Abdurrahmân b. Muhammed b. Ubey-dillâh el-Ensârî. Esrârü’l-‘Arabiyye. Mekke: Dâru Erkân b. Ebi’l-Erkân, 1999.
• Enbârî, Ebü’l-Berakât Kemâleddîn Abdurrahmân b. Muhammed b. Ubey-dillâh el-Ensârî. el-İnṣâf fî mesâʾili’l- ḫilâf. nşr. M. Muhyiddîn Abdulhâmîd. 2 Cilt. Mısır: Meltebetu’s-Se’âde, 1961.
• Erîç binti Osmân b. İbrâhîm el-Murşid. Ummu’l-bâb fi’n-nahv. Mekke: Câmi‘atu’l-Ummu’l-Kurâ, Yüksek Lisans Tezi, 1422.
• Ezherî, Ebû Mansûr Muhammed b. Ahmed, Tehẕîbü’l-luġa. thk. Muhammed ‘Avd Mu‘arrab. 8 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-‘Arabî, 2000.
• Feyyûmî, Ebü’l-‘Abbâs Ahmed b. Muhammed b. Ali el-Hamevî. el-Misbâhu’l-munîr fi garîbi’ş-şerhi’l-kebîr. 2 Cilt. Beyrut: el-Mektebetu’l-‘İlmiyye, ts.
• Fîrûzâbâdî, Ebu’t-Tâhir Mecduddîn Muhammed b. Yakûb b. Muhammed. el-Ḳāmûsü’l-muḥîṭ. nşr. Mektebetu’t- Tahkîk ve’t-Turâs fî Müesseseti’r-Risâle. Beyrut: y.y., 8. Basım, 2005.
• Hâlid el-Ezherî, Ebü’l-Velîd Zeynuddîn b. Abdullâh b. Ebî Bekr el-Vakkâd el-Carcâvî. Şerḥu’t-taṣrîḥ ʿale’t-tavżîḥ (et-Taṣrîḥ bi-mażmûni’t-tavżîḥ. 2 Cilt. Beyrut: Dâru Kutub’l-‘İlmiyye, 2000.
• Halîl b. Ahmed Ferâhîdî, Ebû Abdirrahmân Ahmed b. ‘Amr b. Temîm. Kitâbü’l-‘Ayn. thk. Mehdî el-Mahzûnî - İbrâhîm es-Sâmirâî. 8 Cilt. Beyrut: Dar ve Mektebetu’l-Hilâl, ts.
• Hudarî, Muhammed b. Mustafâ b. Hasan ed-Dimyâtî. Hâşiyetü’l-Hudârî ‘alâ şerhi İbn ‘Akîl ‘alâ Elfiyeti İbn Mâlik. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-fikr, 2003.
• İbn ‘Akîl, Abdullâh b. Abdurrahmân el-‘Ukaylî el-Hemedânî el-Mısrî. Şerhu İbn ‘Akîl ‘alâ Elfiyeti’l-Mâlik. thk. Muhammed Muhyiddîn Abdulhamîd. 4 Cilt. Kahire: Dâru’t-Turâs, 10. Basım, 1980.
• İbn ‘Usfûr el-İşbîlî, Ebu’l-Hasan Alî b. Mü’min b. Muhammed b. Alî el-Hadramî en-Nahvî. el-Muḳarrib fi’n-naḥv. thk. Ahmed Abdussettâr el-Cevârî - Abdullah el-Cubûrî. b.y. 1971.
• İbn Cinnî, Ebü’l-Feth Osmân el-Mevsılî el-Bağdâdî. el-Lümaʿ fi’l-ʿArabiyye. thk. Fâiz Fâris. Kuveyt: Dâru’l-Kutub es-Sekâfiyye, 1985.
• İbn Cinnî, Ebü’l-Feth Osmân el-Mevsılî el-Bağdâdî. el-Münṣıf. Beyrut: Daru İhyai’t-Turasi’l-Kadim, 1952.
• İbn Cinnî, Ebü’l-Feth Osmân el-Mevsılî el-Bağdâdî. el-Ḫaṣâʾiṣ. thk. Muham-med Ali en-Necâr. 4 Cilt. Bağdat: Dâru’ş-Şuûni’s-Sekâfiyye, 1990.
• İbn Fâris, Ebû Hasan b. Zekeriyâ’ el-Kazvînî. Muʿcemü meḳāyîsi’l-luġa. thk. Abdusselâm Hârûn. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikir, 1979.
• İbn Hişâm en-Nahvî, Ebû Muhammed Cemâluddîn Abdullāh b. Yûsuf b. Ahmed b. Abdillâh el-Ensârî el-Mısrî. Evḍaḥu’l-mesâlik ilâ Elfiyyeti İbn Mâlik. Muhammed Muhyiddîn Abdulhamîd. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, ts.
• İbn Hişâm en-Nahvî, Ebû Muhammed Cemâluddîn Abdullāh b. Yûsuf b. Ahmed b. Abdillâh el-Ensârî el-Mısrî. Şerḥu Ḳaṭri’n-nedâ ve belli’ṣ-ṣadâ. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1997.
• İbn Hişâm en-Nahvî, Ebû Muhammed Cemâluddîn Abdullāh b. Yûsuf b. Ahmed b. Abdillâh el-Ensârî el-Mısrî. Muġni’l-lebîb ʿan kütübi’l-eʿârîb. thk. Mâzin el-Mubarek - Muhammed Ali Hamdullâh. Dımaşk: Dâru’l-Fikr, 6. Basım, 1985.
• İbn Mâlik et-Tâî, Ebû Abdillâh Cemâluddîn Muhammed b. Abdillâh el-Endelûsî el-Ceyyânî. Elfiyye. Beyrut: Dâru’t-Te‘âvun, ts.
• İbn Mâlik et-Tâî, Ebû Abdillâh Cemâluddîn Muhammed b. Abdillâh el-Endelûsî el-Ceyyânî. Şerḥü’l-Kâfiyeti’ş- Şâfiye. nşr. Abdulmun‘îm Ahmed Herîdî. Mekke: Dâru’l-Me’mûn li’t-Turâs, 1982.
• İbn Mâlik et-Tâî, Ebû Abdillâh Cemâluddîn Muhammed b. Abdillâh el-Endelûsî el-Ceyyânî. Teshîlü’l-Fevâʾid ve tekmîlü’l-Maḳāṣıd. thk. Muham-med Kâmil Berakât. Mısır 1967.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fadl Cemâluddin Muhammed b. Mukerrem b. Ali el-İfrîkî. Lisânü’l-‘Arab. 15 Cilt. Beyrut: Dâru Sadr, 3. Basım, 1414.
• İbn Verrâk, Muhammed b. Abdullâh b. Abbâs Ebu’l-Hasan. ‘İlelü’n-nahv, Riyad: Mektebetu’r-Raşd, 1999.
• İbn Ya‘îş, Ebü’l-Bekā Muvaffakuddîn Yaîş b. Alî b. Muhammed el-Esedî el-Halebî. Şerḥü’l-Mufaṣṣal. 5 Cilt. Beyrut: Dâru Kutub’l-‘İlmiyye, 2001.
• İbnu’s-Serrâc, Ebû Bekr Muhammed b. es-Serî b. Sehl el-Bağdâdî. el-Uṣûl fi’n-nahv. thk. Abdu’l-Hüseyn el-Fetelî. 3 Cilt. Beyrut: Muessesetu’r-Risâle, 2009.
• İrbillî, Alauddîn b. Ali b. el-İmam Bedruddîn b. Muhammed. Cevâhirü’l-edeb fî ma‘rifeti kelâmi’l-‘Arab. thk. Bedî‘ Yakûb. Beyrut: Dâru’n-Nefâis, 1991.
• Mâlekî, Ahmed b. Abdunnûr, Rasefu’l-me‘ânî fî şerhî hurûfi’l-me‘ânî. thk. Ah-med Muhammed el-Harrâd. Dımaşk: Dâru’l-Kelâm, 3. Basım, 2006.
• Mehdî el-Mahzûnî, Medresetü’l-Kûfe ve menhecuhâ fî dirâseti’l-luġa ve’n-nuhât. Kahire: Şirketu Mektebetu ve Matbaâtu Mustafâ el-Bâbî ve Evlâduhu bi Mısır, 2. Basım, 1958.
• Merâğî, Ahmed Mustafa. ‘Ulûmu’l-belâġa. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 3. Basım, 1993.
• Müberred, Ebu’l-Abbâs Muhammed b. Yezîd. el-Muḳteḍab. thk. Muhammed Abdulhâlik Udayma. 3 Cilt. Beyrut: Âlemu’l-Kutub, 1994.
• Muhammed Ahmed el-Eşuli; Zuheyr Abdulmuhsin Sultân. “Hasâisu Ummâti’l-Ebvâbi’n-Nahviyye”. Mecelletü’l- külliyeti’t-terbiyye. 6/2, 1-2.
• Muhammed Hasan Cebel, el-Mu‘cemu’l-iştikâk el-muessel li elfazi’l-Kur’ani’l-Kerim. 4 Cilt. Kahire: Mektebetu’l- Adab, 2010.
• Murâdî, Hasan b. Kâsım, el-Cened-dânî fî ḥurûf’l-me‘ânî. thk. Fahruddîn Kabâve - Muhammed Nedîm Fâdıl. Beyrut: Dâru’l-Âfâki’l-Cedîde, 2. Basım, 1983.
• Neccâr, Muhammed Abdulazîz. Diyâü’s-sâlik ilâ evdahi’l-mesâlik. 4 Cilt. Beyrut: Muessesetu’r-Risâle, 2001.
• Nesâî, Ebû Abdirrahman Ahmed b. Şuayb. Sünenu‟n-Nesâî. nşr. Nâsiru‟d-Din el-Elbânî, Riyad: Mektebetu‟l- Meârif,ts.
• Radî el-Esterâbâdî, Necmu’l-Eimme Radiyuddîn Muhammed b. Hasan el-Garavî es-Semnâkî. Şerḥü’l-Kâfiyeti İbn Hâcib. 4 Cilt. Beyrut: Dâru Ku-tub’l-‘İlmiyye, 1998.
• Râzî, Zeynuddîn Ebû Abdullâh b. Ebî Bekr b. Abdulkâdir el-Hanifî. Muḫtârü'ṣ-Ṣıḥâḥ. thk. Yusuf Şeyh Muhammed. Beyrut-Seydâ: Dâru Nu-muziciyye, 5. Basım, 1999.
• Rummânî, Ebu’l-Hasan Alî b. Îsâ en-Nahvî. Me‘âni’l- hurûf. thk. Abdulfettâh İsmâil Şelebî. Cidde: Dâru’ş-Şurûk, 3. Basım, 1984.
• Sa‘leb, Ebü’l-‘Abbâs Ahmed b. Yahyâ. el-Mecâlis. thk. Abdusselâm Muham-med Hârûn. 2 Cilt. Mısır: Dâru’l- Meârif, 2. Basım,1949.
• Sabbân, Ebü’l-İrfân Muhammed b. Ali el-Mısrî. Ḥâşiyetü’ṣ-Ṣabbân ‘ʿalâ Şerḥi’l-Üşmûnî. 3 Cilt. Beyrut: Dâru Kutubi’l-‘İlmiyye, 1997.
• Sevdi, Ali. Arap Grameri Literatüründe Sa‘leb ve el-Mecâlis’i. Erzurum: Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2019.
• Sîbeveyhi, Ebû Bişr ‘Amr b. Osmân b. Kanber el-Hârisî. el-Kitâb (Mukaddi-me). thk. Abdusselâm Muhammed Hârûn. 3 Cilt. Kahire: Mektebetu’l-Hâncî, 1988.
• Sirâfî, Ebû Saîd Hasan b. Abdullâh el-Merzubân. Şerḥu Kitâb Sibeveyhi. thk. Ahmed Hasan Mehdilî - Alî Seyîd Alî. 4 Cilt. Beyrut: Dâru Kutubi’l-‘İlmiyye, 2008.
• Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâluddîn b. Abdurrahmân b. Ebî Bekir b. Muhammed el-Hudâyrî. el-Behçetü’l-Mardiyye ‘alâ Elfiyetî İbn Mâlik. thk. Muhammed es-Salihî el-Endîmeşkî. 2 Cilt. İsfehan: Şebeketu’l-Fikr, 2000.
• Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâluddîn b. Abdurrahmân b. Ebî Bekir b. Muhammed el-Hudâyrî. el-Eşbâh ve’n-neẓâʾir fi’n- naḥv. thk. Abdulâl Sâlim Mukrem. 9 Cilt. Beyrut: Muessesetu’r-Risâle, 1985.
• Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâluddîn b. Abdurrahmân b. Ebî Bekir b. Muhammed el-Hudâyrî. el-İḳtirâḥ fî uṣûli’n-naḥv ve cedelih. thk. Abdulhakim ‘Atiyye. Beyrut: Darulbeyruni, 3. Basım, 2006.
• Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâluddîn b. Abdurrahmân b. Ebî Bekir b. Muhammed el-Hudâyrî. Heme‘u’l-hevâmi‘ ‘alâ şerhi cem‘i’l-cevâmi‘. thk. Abdulhâmid Henedâvî. 3 Cilt. Mısır: el-Mektebetu’l-Vakfiyye, ts.
• Şâtibî, Ebû İshâk İbrâhîm b. Mûsâ. el-Maḳāṣıdü’ş-şâfiye fî şerḥi’l-ḫulâṣati’l-Kâfiye. nşr. İhyâu’t-Turâsi’l-İslâmî. 9 Cilt. Mekke: Câmiaatu Ummu’l-Kurâ, 2007.
• Tantâvî, eş-Şeyh Ahmed, Neş’etü’n-nahv ve târihu eşheri’n-nuhât. Kahire: Dâru’l-Meârif, 2. Basım, ts.
• Ukberî, Ebü’l-Bekā Muhibbüddîn Abdullāh b. el-Hüseyn b. Abdillâh el-Ezecî el-Bağdâdî. el-Lübâb fî ʿileli’l-binâʾi ve’l-iʿrâb. 2 Cilt. Dımaşk: Dâru’l-Fikr, 1995.
• Zamahşerî, Ebü’l-Kâsım Mahmûd ibn Ömer el-Hârezmî, el-Mufaṣṣal fî ṣınâʿati’l-iʿrâb. thk. Ali Bu Mulhem. Beyrut: Mektebetu’l-Hilâl, 1993.
• Zebîdî, Ebü’l-Feyz Muhammed el-Murtazâ b. Muhammed b. Abdirrezzâk el-Hüseynî, Tâcü’l-ʿarûs min cevâhiri’l- Ḳāmûs. thk. Bazı Araştırmacılar. Mısır: Dâru’l-Hidâye, 1966.
• Zeccâcî, Ebü’l-Kâsım Abdurrahmân b. İshâk en-Nihâvendî, el-Cumel fi’n-nahv. thk. Ali Tevfîk el-Hamd. Beyrut: Muessesetu’r-Risâle, 1984.