Zandaḳa in the books of tabaḳāt and ridjāl and hadith transmitters that are said to be Zindīḳ

Yıl 2021, Cilt: 7 Sayı: 1, 955 - 989, 30.06.2021

Murat Öktem

https://doi.org/10.47424/tasavvur.910851

Cited By: 1

Öz

In the history of Islam after the martyrdom of Hz.Uthman, serious problems emerged among the Muslims, and two great wars took place between the Companions. While these events are called strife, this time is called the time of strife. The enemies of Islam who wanted to take advantage of this confused situation of the Islamic ummah, they engaged in various activities that they thought could harm Muslims in order to grow the seeds of strife among Muslims more. Zindīḳs are the leading enemies of Islam. It was necessary for Muslims to recognize the zindīḳs, who were said to have made thousands of narrations on almost every subject. Therefore, Islamic scholars wrote many works about them. In fact the authors of tabaḳāt and ridjāl many of whom were hadith scholars, also mentioned zindīḳs in their works, such that these works were extremely useful in terms of knowing zindīḳs. In this article it was determined for whom the term zindīḳ was used in the works of tabaḳāt and ridjāl and also the situation of hadith transmitters who lived in the first three centuries of the hijri who are alleged to be zindīḳ are discussed.

Anahtar Kelimeler

Hadith, tabaḳāt, ridjāl, zindīḳ, hadith transmitter

Tabakât ve Ricâl Kitaplarında Zındıklık ve Zındık Olduğu Söylenen Hadis Râvîleri

Öz

İslâm tarihinde Hz. Osman’ın şehit edilmesinden sonra Müslümanlar arasında ciddi problemler açığa çıkmış sahâbe arasında iki büyük savaş meydana gelmiştir. Bu olaylar fitne diye isimlendirilirken, bu zamana da fitne zamanı denmiştir. İslâm ümmetinin bu karışık durumundan istifade etmek isteyen İslâm düşmanları, Müslümanlar arasındaki fitne tohumlarını daha çok yeşertmek için onlara zarar verebileceğini düşündükleri çeşitli faaliyetlerde bulunmuşlardır. Bu İslâm düşmanlarının başında zındıklar gelmektedir. Hemen her konuda binlerce rivâyet uydurdukları söylenen zındıkların, Müslümanlar tarafından tanınıp bilinmesi gerekliydi. Bunun için İslâm âlimleri onlar hakkında birçok eser kaleme aldılar. Aslında birçoğu hadis âlimi olan tabakât ve ricâl müellifleri de kaleme aldıkları eserlerinde zındıklardan bahsettiler; öyle ki bu eserler içerdikleri bilgilerle zındıkların bilinmesi açısından son derece yararlı olmuştur. Bu makalede tabakât ve ricâl eserlerinde zındık ifadesinin kimler için kullanıldığı tespit edilmiş, ayrıca yine bu eserlerde cerh ve ta‘dîl âlimleri tarafından zındık olduğu söylenen hicri ilk üç asırda yaşamış hadis râvîleri hakkındaki iddialar ele alınıp incelenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Hadîs, tabakât, ricâl, zındîk, hadîs râvîsi

Kaynakça

• Ağkuş, Yusuf. Ehl-i Sünnet Tefsir Geleneğinde Zındıklık ve Zenâdıka Algısı. Adana: Çukurova Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2019.
• Ahmed Emîn. Duhâl-İslâm. Kahire: Müessetü Hindâvî li’t-Ta‘lîm ve’s-Sekâfe, m. 2012.
• Alıcı, Mehmet. “Zendig-Dehr İlişkisi: Kureyşli Zındıkların Zaman ve Ahiret Algısı”. İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi 5/4 (Nisan Özel 2016), 801-823.
• ‘Arîfî, S‘ad b. Felâh b. Abdilazîz. ez-Zenâdika ‘akâiduhum ve firakuhum ve mevkıfu eimmeti’l-müslimîne minhum. 2 Cilt. Riyad: Dâru’t-Tevhîd li’Neşr, 1434/ 2013.
• ‘Askalânî, İbn Hacer. Lisânü’l-mîzân. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 2002.
• Aydınlı, Abdullah. Hadis Istılahları Sözlüğü. İstanbul: İFAV. Yayınları, 2015.
• Bağdâdî, Ebû Bekr Ahmed b. Ali b. Sâbit el-Hatîb. el-Kifâye fi ‘ilmi’r-rivâye. Medine: el-Mektebetü’l ‘İlmiyye, ts.
• Bağdâdî, Ebû Bekr Ahmed b. Ali b. Sâbit el-Hatîb. Târîhu Bağdâd. 16 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1422/2002.
• Bağdâdî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Habîb b. Ümeyye b. ‘Amr. el-Muhabber. Beyrut: Dâru’l-Âfâki’l-Cedîde, ts.
• Bahşel, Ebü’l-Hasen Eslem b. Sehl er-Rezzâz. Târîhu Vâsıt. Beyrut: ‘Âlemü’l-Kütüb, h.1406.
• Böwering, Gerhard. “Zulme Uğrayan ve İlhâdla Suçlanan İlk Sûfîler”, çev. Abdurrezzak Tek. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 12/2 (2003), 361-384.
• Buhârî, Ebû Abdillah Muhammed b. İsmâil. es-Sahîh. 9 Cilt. Beyrut: Dâru Tavki’n-Necât, h.1422.
• Buhârî, Ebû Abdillah Muhammed b. İsmâil. et-Târîhu’l-kebîr. 8 Cilt. Haydarâbad: Dâiretü’l-Me‘ârifi’l-Usmânîyye, ts.
• Cevâd, Alî. el-Mufassal fi târîhi’l-‘Arab kable’l-İslâm. 20 Cilt. Beyrut: Dâru’s-Sâkî, 4. Basım, 1422/ 2001.
• Chokr, Melhem. İslâm’ın Hicri İkinci Asrında Zındıklık ve Zındıklar. ter. Ayşe Meral. İstanbul: Anka Yayınları, 2002.
• Cihan, Sadık. “Zındıkların Uydurma Hadislerle Münasebeti”. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 4/4 (Mayıs 1990), 37-92.
• Cihan, Sadık. Uydurma Hadislerin Ortaya Çıkışında Zındıkların Rolü. Samsun: Etüt Yayınları, 2003.
• Cüzcânî, Ebû İshâk İbrahim b. Ya‘kub es-Sa‘dî. Ahvâlü’r-ricâl. thk. Subhî el-Bedrî es-Sâmerrâî .b.y., Müessesetü’r- Risâle, ts.
• Dâkûkî, Hüseyin Ali. “Hîre”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 18/122-124. İstanbul: TDV. Yayınları, 1998.
• Dârekutnî, Ebü’l-Hasen Ali b. Ömer. ed-Du‘afâ ve’l-metrûkûn. Riyad: Mektebetü’l-Me‘ârif, 1404/1984.
• Durmuş, İsmail. “İbnü’l-Mukaffa‘”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 21/130-134. İstanbul: TDV. Yayınları, 2000.
• Ebû Dâvûd, Süleyman b. Es‘as b. İshâk es-Sicistânî. es-Sünen, 4 Cilt. Beyrut: Mektebetü’l-‘Asriyye, ts.
• Ebû Dâvûd, Süleyman b. Es‘as b. İshâk es-Sicistânî. Suâlât Ebî ‘Ubeyde el-Âcurrî Ebâ Dâvûd es-Sicistânî fi’l-cerh ve’t-ta‘dîl. Medine: ‘Imâdetü’l-Bahsi’l-‘İlmî bi’l-Câmi‘ati’l-İslâmiyye, 1403/1983.
• Has, Kenan. “Mezdekiyye”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 29/523-524. Ankara: TDV. Yayınları, 2004.
• Herevî, Ebû Mansûr Muhammed b. Ahmed el-Ezherî. Tehzîbü’l-luga. 15 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-‘Arabî, 2001.
• Humeydî, Ebû Bekr Abdullah b. ez-Zübeyr b. ‘Îsâ el-Kureşî. el-Müsned. 2 Cilt. Dımeşk: Dâru’s-Sekâ, 1996.
• ‘Iclî, Ebü’l Hasen Ahmed b. Abdillah b. Sâlih. Târîhu’s-sikât. 2 Cilt. b.y., Dâru’l-Bâz, 1405/1984.
• İbn ‘Adî, Ebû Ahmed el-Cürcânî. el-Kâmil fi du‘afâi’r-ricâl. 9 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l -‘İlmiyye, 1418/1997.
• İbn ‘Asâkir, Ebü’l-Kâsım Alî b. Hasen b. Hibetillah. Târîhu Dımeşk. 80 Cilt. b.y. Dâru’l-Fikr li’t-Tabâ‘ati ve’n-Neşri ve’t-Tevzî‘, 1415/1995.
• İbn Batta, Ebû Abdillah ‘Ubeydullah b. Muhammed el-‘Ukberî. el-İbânetü’l-kübrâ. 9 Cilt. Riyad: Dâru’r-Râye li’n- Neşri ve’t-Tevzi‘, 1415-1426/1994-2005.
• İbn Ebî Hâtim, Ebû Muhammed Abdurrahman b. Muhammed b. İdris er-Râzî. el-Cerh ve’t-ta‘dîl. 9 Cilt. Haydarâbad: Meclisu Dâireti’l-Me‘ârifi’l-Usmânîyye, Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-‘Arabî, 1271/19 52.
• İbn Ebî Ya‘lâ, Ebü’l-Hüseyn Muhammed b. Muhammed. Tabakâtü’l-Hanâbile. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ma‘rife, ts.
• İbn Hallikân, Ebü’l-Abbâs Şemsuddîn Ahmed b. Muhammed b. İbrahim b. Ebî Bekr. Vefeyâtü’l-a‘yân ve enbâu ebnâi’z-zamân. 8 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 1397-1398/1977-1978.
• İbn Hanbel, Ebû Abdillah Ahmed b. Muhammed. min Kelâmi’l-imâm Ebî Abdillah Ahmed b. Hanbel fi ‘ileli’l-hadîs ve ma‘rifeti’r-ricâl. (ravâhu el-Mervezî ve gayruhu) thk. Subhî el-Bedrî es-Sâmirâî. Riyad: Mektebetü’l-Me‘ârif, 1409/1988.
• İbn Hibbân, Ebû Hâtim Muhammed b. Hibbân b. Ahmed el-Büstî. el-Mecrûhîn mine’l-muhaddisîn ve’d-du‘afâ’ ve’l-metrûkîn. 3 Cilt. Halep: Dâru’l-Va‘y, h. 1396.
• İbn Hibbân, Ebû Hâtim Muhammed b. Hibbân b. Ahmed el-Büstî. es-Sikât. 9 Cilt. Haydarâbad: Dâiretü’l- Me‘ârifi’l-Usmânîyye, 1393/1973.
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullah b. Müslim. el-Me‘ârif. thk. Servet ‘Ukkâşe. Kahire: Dâru’l-Me‘ârif, 4. Basım, ts.
• İbn Kutluboğa, Ebü’l-‘Adl Zeynuddîn Kâsım es-Sûdûnî el-Hanefî. Tâcu’t-terâcim. Dımeşk: Dâru’l-Kalem, 1413/1992.
• İbn Ma‘în, Ebû Zekeriyya Yahya b. Ma‘în b. ‘Avn b. Ziyâd el-Bağdâdî. et-Târîh. 4 Cilt. Mekke: Merkezu’l-Bahsi’l-‘İlmî ve İhyâi’t-Turâsi’l-İslâmî, 1399/1979.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Muhammed b. Mükerrem b. Alî. Lisânü’l-‘Arab. 15 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 3.Basım, h. 1414.
• İbn Şâhin, Ebû Hafs Ömer b. Ahmed b. Osman el-Bağdâdî. Târîhu esmâi’d-du‘afâ’ ve’l-kezzâbîn. thk. Abdurrahîm Muhammed Ahmed el-Kaşkarî. b.y., y.y., 1409/1989.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Cemâluddîn Abdurrahman b. Ali b. Muhammed. el-Mevdû‘ât. 3 Cilt. Medine: el- Mektebetü’s-Selefiyye,1386-1388/1966-1968.
• İbnü’l-Mu‘tez, Abdullah b. Muhammed. Tabakâtu’ş-şu‘arâ’. Kahire: Dâru’l-Me‘ârif, 3.Basım, ts.
• İbrahim Hasan, Hasan. Târîhu’l-İslâm es-siyâsî ve’d-dînî ve’s-sekâfî ve’l-ictimâ‘î. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Cîl, Kahire: Mektebetü’n-Nehda, 14. Basım, 1416/1996.
• İsfahânî, Ebû Nu‘aym Ahmed b. Abdillah b. Ahmed b. İshâk. Târîhu İsbehân -zikru ahbâri İsbahân. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1410/1990.
• Kâdî ‘Iyâz, Ebü’l-Fazl ‘Iyâz b. Musâ el-Yahsubî. Tertîbü’l-medârîk ve takrîbu’l-mesâlik. 8 Cilt. Fas: Matba‘atu Fadâlati’l-Muhammediyye, 1965-1981.
• Kâtip Çelebî, Mustafa b. Abdillah el-Kostantînî el-‘Usmânî. Süllemü’l-vusûl ila tabakâti’l-fuhûl. 6 Cilt. İstanbul: Mektebetü İrsîkâ -IRCICA-, 2010.
• Korkmaz, Sıddık. “İbn Sebe Rivayetinin Tarih ve Makâlât Türü EserlereYansıması”. Dini Araştırmalar Dergisi 10/29 (Eylül-Aralık 2007), 129-144.
• Lâlekâî, Ebü’l-Kâsım Hibetullah b. el-Hasen b. Mansûr et-Taberî. Şerhu usûli i‘tikâdi ehli’s-sünne ve’l-cemâ‘a. 2 Cilt. İskenderiye: Dâru’l-Basîra, 1422/2001.
• Mes‘ûdî, Ebü’l-Hasen b. Alî. Murûcu’z-zeheb ve ma‘âdinu’l-cevher. thk. Kemâl Hasen Mer‘î. 4 Cilt. Beyrut: el- Mektebetü’l-‘Asriyye, 1425/2005.
• Mizzî, Ebü’l-Haccâc Cemâluddîn Yûsuf b. Abdirrahmân b. Yûsuf . Tehzîbü’l-kemâl fi esmâir’r-ricâl. 35 Cilt. Beyrut: Müessetü’r-Risâle, 1400/1980.
• Müslim, Ebü’l-Hasen Müslim b. El-Haccâc el-Kuşeyri. el-Künâ ve’l-esmâ. 2 Cilt. Medine: ‘Imâdetü’l-Bahsi’l-‘İlmî bi’l-Câmi‘ati’l-İslâmiyye, 1404/1984.
• Nesâî, Ebû Abdirrahman Ahmed b. Şuayb b. Ali. ed-Du‘afâ ve’l-metrûkûn. Halep: Dâru’l-Va‘y, h. 1396.
• Nesâî, Ebû Abdirrahman Ahmed b. Şuayb b. Ali. Tesmiyetü men lem yervi ‘anhu gayrü racülin vâhidin. Halep: Dâru’l-Va‘y h. 1396.
• Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Muhyiddîn Yahyâ b. Şeref. et-Takrîb ve’t-teysîr li ma‘rifeti süneni’l-beşîri’n-nezîr fi usûli’l- hadîs. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-‘Arabî, 1405/1985.
• Nîsâbûrî, el-Hâkim Ebû Abdillah Muhammed b. Abdillah. el-Medhal ilâ ma‘rifati kitâbi’l-iklîl. İsken deriye: Dâru’d- Da‘ve, ts.
• Numanoğlu, İsmail. Abbasilerin İlk Döneminde Zındıklık Hareketi. Konya: Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2011.
• Ocak, Ahmet Yaşar. Osmanlı Toplumunda Zındıklar ve Mülhidler XV-XVII. Yüzyıllar. İstanbul: Timaş Yayınları, 7.Basım, 2016.
• Öz, Mustafa. Mezhepler Tarihi ve Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2012.
• Özdemir, Mehmet. “IX. Yüzyıl Endülüs’ünde Zındıklık Suçlamaları”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 38/1 (1998), 195-224.
• Özen, Şükrü. “İslâm Hukukuna Göre Zındıklık Suçu ve Molla Lutfi’nin İdamının Fıkhîliği”. İslâm Araştırmaları Dergisi 6 (2001), 17-62.
• Sıbt İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Muzaffer Şemsüddîn Yûsuf b. Kızoğlu. Mirâtu’z-zamân fi tevârîhi’l-‘ayân. 23 Cilt. Dımeşk: Dâru’r-Risâlti’l-‘Âlemiyye, 1434/2013.
• Sinanoğlu, Mustafa. “Seneviyye”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 36/521-522. İstanbul: TDV. Yayınları, 2009.
• Sübkî, Tâcuddîn Abdulvahhâb b. Takıyuddîn. Tabakâtu’ş-Şâfi‘iyye el-kubra. 10 Cilt. b.y. Dâru Hicr li’t-Tabâ‘ati ve’n-Neşri ve’t-Tevzî‘, 2. Basım, h. 1413.
• Sülemî, Ebû Abdirrahman Muhammed b. el-Hüseyn. Tabakâtü’s-sûfiyye. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlm iyye, 1419/1998.
• Şerîf el-Murtazâ, Ali b. el-Hüseyn el-Mûsevî el-‘Alevî. Emâli’l-Murtazâ-Gurerü’l-fevâid ve dürerü’l-kalâid. 2 Cilt. b.y.: Dâru İhyâi Kütübi’l-‘Arabî -‘İsâ el-Bâbî el-Halebî ve Şurekâh-, 1373/1954.
• Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr b. Yezîd. Târîhu’t-Taberî. 11 Cilt. Beyrut: Dâru’t-Turâs, 2. Basım, h. 1387.
• Tanrıverdi, Eyyüp. “Abbâsilerin Kültürel Politikası Açısından Mehdî’nin Zındıklık Mücadelesi”. İstem Dergisi 6/12 (2008), 105-126.
• Tevfik, Rıza. “Ateizm, Zındık, Zendeka, Mülhid, İlhad”. haz. Fuat Aydın, Mehmet Özşenel. Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 8 (2003), 157-187.
• Tirmizî, Ebû İsâ Muhammed b. İsâ. es-Sünen. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1998.
• ‘Ukaylî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Amr b. Musâ. ed-Du‘afâu’l-kebîr. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l- ‘İlmiyye, 1404/1984.
• Yıldırım, Ahmet. Tasavvufun Temel Öğretilerinin Hadislerdeki Dayanakları. Ankara: TDV. Yayınları, 3. Basım, 2013.
• Yücesoy, Hayrettin. “Mihne”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 30/26-28. İstanbul: TDV. Yayın ları, 2005.
• Zebîdî, Ebü’l-Feyz Muhammed b. Muhammed b. Abdirrezzâk. Tâcu’l-‘arûs. 40 Cilt. b.y. Dâru’l-Hidâye, ts.
• Zehebî, Ebû Abdillah Şemsuddîn Muhammed b. Ahmed b. Osman b. Kaymaz. Siyeru a‘lâmi’n-nübelâ. 23 Cilt. Beyrut: Müessetu’r-risâle, 3.Basım, 1405/1985.
• Zehebî, Ebû Abdillah Şemsuddîn Muhammed b. Ahmed b. Osman b. Kaymaz. Mîzânü’l-i‘tidâl fi nakdi’r-ricâl. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ma‘rife li’t-Tabâ‘a ve’n-Neşr, 1382/1963.
• Zehebî, Ebû Abdillah Şemsuddîn Muhammed b. Ahmed b. Osman b. Kaymaz. Târîhu’l-İslâm ve vefeyâtü’l- meşâhiri ve’l-a‘lâm. 15 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 2003.
• Zehebî, Ebû Abdillah Şemsuddîn Muhammed b. Ahmed b. Osman b. Kaymaz. el-Muğnî fi'd-du‘afâ’. 2 Cilt. Katar: İdâretü İhyâi’t-Türâsi’l-İslâmî, ts.