Narrative Sources in Alaaddin Musannifek’s Sharh al-Misbah fi’n-nahw: Qur’an, Hadith and Arabic words

Yıl 2023, Cilt: 9 Sayı: 1, 215 - 238, 30.06.2023

Necmettin Öztürk , İbrahim Şaban

https://doi.org/10.47424/tasavvur.1231819

Öz

Grammar studies on Arabic started with Abu Aswad ad-Duali (d. 69/688) in Basra, the center of science and culture. Grammar studies have improved with scholars such as Khalil b. Ahmed (d. 175/791) and Sibeweyhi (d. 180/796) during the Abbasid period (750-1258). These studies, which continued in the style of commentary and annotation after the Abbasid period, reached its peak in the Ottoman period (1300-1922). One of the scholars who wrote a work in the style of commentary on the science of nahw (syntax) is Ali b. Muhammed b. Mas‘ud al-Bistami al-Shahrudi (d. 875/1470). He became famous with the nickname Musannifak because he started to write books at a young age. 15th-century Ottoman scholar Alaaddin Musannifak Mas‘ud al-Bistami al-Shahrudi (d. 875/1470) grounded the nahw issues, he used the Qur’an, hadith and Arabic theology; he also applied to rational proofs such as qiyas and istishab. In this article, Musannifak’s method of applying only to narrated sources such as the Qur’an, hadith and Arabic words in order to reveal his methods of commentary is discussed. In this context, Musannifak’s method of reference to narrative sources in his commentary has been revealed with a qualitative approach by analysing his work on al-Misbah by Nasir b. Abdiseyyid b. ‘Ali al-Mutarrizi (d. 610/1213), Sharḥ al- Miṣbâḥ fi al-naḥw.

Anahtar Kelimeler

Sharḥ al-Miṣbâḥ, Qur’an, hadith and Arabic words, Muṣannifak

Alâaddin Musannifek’in Şerhu’l-Misbâh fi’n-nahv’inde Naklî Kaynaklar: Âyet, Hadis ve Arap Kelamı

Öz

Arapçaya dair gramer çalışmaları ilim ve kültür merkezi Basra’da Ebü’l-Esved ed-Düelî (ö. 69/688) ile başlamış, Abbâsîler döneminde (750-1258) Halîl b. Ahmed (ö. 175/791) ve Sîbeveyhi (ö. 180/796) gibi âlimler ile gelişme göstermiştir. Abbâsîler döneminden sonra şerh ve haşiye tarzında devam eden bu çalışmalar Osmanlılar döneminde (1300-1922) pek çok âlimin bu tarz eserler kaleme almasıyla zirveye ulaşmıştır. Nahve dair şerh tarzında eser kaleme alan âlimlerden biri de Ali b. Muhammed b. Mes‘ûd el-Bistâmî eş-Şahrûdî (ö. 875/1470)’dir. Genç yaşta eser vermeye başladığı için Musannifek lakabıyla meşhur XV. yüzyıl Osmanlı dil âlimi Alâaddin Musannifek nahiv meselelerini temellendirirken Kur’ân, hadis ve Arap kelamı gibi naklî; kıyas ve istishab gibi de aklî delillere müracaat etmiştir. Bu makalede ise Musannifek’in şerh yaparken şerh metodlarını ortaya koymak amacıyla sadece Kur’ân, hadis ve Arap kelamı gibi naklî kaynaklara başvurma yöntemi ele alınmıştır. Bu çerçevede Musannifek’in şerh yaparken naklî kaynaklara başvurma yöntemi; onun Nâsır b. Abdisseyyid b. Alî el-Mutarrizî’nin (ö. 610/1213) el-Miṣbâḥ’ı üzerine yaptığı Şerḥu’l-Miṣbâḥ fî’n-naḥv adlı nahiv eseri incelenerek nitel bir yaklaşımla ortaya konulmaya çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Musannifek, Şerḥu’l-Miṣbâḥ fî’n-naḥv, Kur’ân, hadis, Arap kelamı

Kaynakça

• Aḥmed b. Ḥanbel, Ebû ʿAbdullâh Aḥmed b. Muḥammed b. Ḥanbel eş-Şeybânî. Müsnedü’l-İmâm Aḥmed b. Ḥanbel. thk. Şuʿayb el-ʾArnaʾûṭ - ʿÂdil Murşid v.dğr. 50 Cilt. Beyrut: Muʾessesetu’r-Risâle, 1421/2001.
• Ali Sever, Yusuf Buhan. “Şiir Savunusunda Nev’î’nin Kullandığı Nakli Deliller ve Dönemiyle Mukayesesi”. Tekirdağ Din Kültür Toplum. ed. Hasan Keskin, Ramazan Akkır. 432. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2022.
• Arpaçukuru, Osman. “Mutarrizî’nin Arap Gramerine Dair el-Miṣbâḥ fi ‘İl-mi’n-Nahv Adlı Eserini İhtisar Yoluyla Telif Yöntemi”. Uluslararası Orta Asya’dan Anadolu’ya İslâmî İlimler Sempozyumu Bildirileri Kitabı. 673-687. Karabük, 2021.
• Bardakoğlu, Ali. “Bedel”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 5/298-300. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• Benli, Ali. Ebû İshâk eş-Şâtıbî’de Nahiv Usûlü. İstanbul: Marmara Üniversitesi SBE Doktora Tezi, 2013.
• Benli, Ali. “Fatih Dönemi Âlimlerinden Musannifek (ö. 875/1470) ve Nahiv Usûlüne Dair Görüşleri Üzerine Bir Değerlendirme”. Osmanlı’da İlim ve Fikir Dünyası- İstanbul’un Fethinden Süleymaniye Medreselerinin Kuruluşuna Kadar. ed. Mustakim Arıcı Ömer Mahir Alper. 55-77. Klasik Yayınları, İstanbul., 2015.
• Birışık, Abdulhamit. “İ‘râbü’l-Kur’ân”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 22/376-379. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Câḥiẓ, Ebû ʿOs̱mân ʿAmr b. Baḥr b. Maḥbûb. el-Buḫalâʾ. Beyrut: y.y., 1419/1998.
• Câḥiẓ, Ebû ʿOs̱mân ʿAmr b. Baḥr b. Maḥbûb. el-Ḥayevân. 7 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1424/2003.
• Can, Betül. “Osmanlı Medreselerinde Arapça Öğretiminde Kullanılan Kitaplar”. Turkish Studies (Elektronik) 12/34 (2017), 487-499.
• Çelebi, Hacı Halife Mustafa b Abdullah Katib. Keşfü’z-zunûn an esâmi’l-kütüb ve’l-fünûn. Bağdat: Mektebetü’l- müsenna, 1941.
• Çöğenli, M. Sadi. “Mutarrizî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 31/375-377. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Ebû ʿUbeyd, Ebû ʿUbeyd Ḳâsım b. Sellâm b. ʿAbdullâh el-Herevî el-Bağdâdî. Kitâbu’l-Emvâl. thk. Ḫalîl Muḥammed Hirâs. Beyrut: y.y., ts.
• Hazer, Dursun. “Osmanlı Medreselerinde Arapça Öğretimi ve Okutulan Ders Kitapları”. Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 1/1 (30 Haziran 2002), 274-293.
• Hazer, Dursun. “Şeyh-zâde’nin Kavâ‘idü’l-İ‘râb’ı Şerhi Penceresinden Osmanlı Arapça Şerh Çalışmalarına Bakış”. EKEV 7/15 (2003), 211-229.
• İbn Cinnî, Ebû’l-Fetḥ ʿOs̱mân b. Cinnî el-Mevṣılî el-Bağdâdî. el-Ḫaṣâiṣ. thk. Heyet. 3 Cilt. b.y.: el-Heyʾetu’l-Mıṣriyye, ts.
• İbn Daḳîḳ el-ʿÎd, Taḳiyyuddîn Ebu’l-Fetḥ Muḥammed b. ʿAlî b. Vehb b. Muṭîʿ. Şerḥu’l-İlmâm bi Eḥâdîs̱i’l-Aḥkâm. thk. Muḥammed Ḫallûf el-ʿAbdullâh. 5 Cilt. b.y.: y.y., 1430/2009.
• İbn Ḳâsim el-Murâdî, Ebû Muḥammed Bedr ed-Dîn Ḥasan b. Ḳâsim b. ʿAbdullâh b. ʿAlî el-Murâdî el-Mıṣrî el- Mâlikî. el-Cenâ’d-Dânî fî Ḥurûfi’l-Meʿânî. thk. Faḫreddîn Ḳabâve - Muḥammed Nedîm Fâḍil. Beyrut: y.y., 1413/1992.
• İbn Sellâm el-Cumaḥî, Ebû ʿAbdullâh Muḥammed b. Sellâm. Ṭabaḳâtu Fuḥûli’ş-Şuʿarâ. thk. Maḥmûd Muḥammed Şâkir. 2 Cilt. Cidde: Dâru’l-Medenî, 1974.
• İbn Yaʿîş, Ebû’l-Beḳâʾ Yaʿîş b. ʿAlî el-Ḥalebî. Şerḥu’l-Mufaṣṣal li’z-Zemaḫşerî. thk. İmîl Bedîʿ Yaʿḳûb. 6 Cilt. Beyrut: y.y., 1422/2001.
• İbnu’l-ʿİmâd, ʿAbdulḥayy b. Aḥmed b. Muḥammed b. el-ʿİmâd el-ʿAkrî el-Ḥanbelî. Şeẕerâtu’ẕ-Ẕeheb fî Aḫbâr men Ẕeheb. thk. Maḥmûd el-Ernâvûṭ. 11 Cilt. Dımaşk; Beyrut: Dâru İbn Kes̱îr, 1986.
• Joseph Freiherr von Hammer-Purgstall, Josepf von Hammer. Büyük Osmanlı Tarihi. İstanbul: Üçdal Neşriyat, 1989.
• Karaver, Ümit. Musannifek’e Nisbet Edilen “Avâmil-i Atîk” Şerhi: (Tahkik ve Tahlil). İstanbul: Kitabî, 2019.
• Kâtib Çelebi, Muṣṭafâ b. ʿAbdullâh Ḫâcî Ḫalîfe. Keşfü’ẓ-ẓunûn ʿan esâmi’l-kütüb ve’l-fünûn. 6 Cilt. Bağdat: Mektebetu’l-Mus̱ennâ, 1941.
• Köksoy, Mesut. İbrâhim Opijač El-Mostarî ve Şerḥu’lmisbâh Adlı Eserinin Edisyon Kritiği. Billur Yayınevi, 2019.
• Meydânî, Ebû’l-Faḍl Aḥmed b. Muḥammed b. İbrâhîm en-Nîsâbûrî el-. Mec-maʿu’l-Ems̱âl. thk. Muḥammed Muḥyi’d-Dîn ʿAbdulḥamîd. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Maʿrife, ts.
• Muhammad-Afzal, Abid. al-Miṣbâḥ fî al-Nahw By Nâsir al-Dîn al-Mutarrizî al-Nahwi (d. 610/1213) A Critical Edition of the Text with the Life History of the Author. Birleşik Kırallık: Durham Üniversitesi Sanat ve Beşeri Bilimler Fakültesi Modern Diller ve Kültürler Bölümü Doktora Tezi, 2010.
• Musannifek, Ali b. Mecdüddin Muhammed. er-Reşâd fî şerḥi İrşâdi’l-hâdi. thk. Halil Özcan. Erzurum: Atatürk Üniversitesi, 2003.
• Musannifek, Ali b. Mecdüddin Muhammed. Şerḥu’l-Miṣbâḥ fi’n-naḥv. thk. Abdülaziz el-Harbî. Riyad: İmam Muhammed b. Suud el-İslâmiyye Üniversitesi, 2006.
• Musannifek Ali b. Muhammed. er-Reşâd fî şerḥi’l-İrşâd (Müellif Hattı). Süley-maniye Kütüphanesi, Âtıf Efendi nr. 02479, ts.
• Musannifek, Ali b. Muhammed. Şerḥu’l-Miṣbâḥ (Müellif Hattı). Süleymaniye Kütüphanesi, Fatih, nr. 5032, ts.
• Mutarrizî, Ebü’l-Feth Burhâneddin Nâsır b. Abdüsseyyid b. Ali el-. Kitâbü’l-Miṣbâḥ fi’n-naḥv. Beyrut: Dâru’l- Beşâiri’l-İslâmiyye, 1993.
• Nîsâbûrî, Niẓâmuddîn el-Ḥasan b. Muḥammed b. Ḥuseyn el-Ḳummî en-. Ğarâîbu’l-Ḳur’ân ve Reğâîbu’l-Furḳân. thk. Zekeriyyâ ʿUmeyrât. Beyrut: y.y., 1416.
• Öğmüş, Harun. “Arap Dili ve Tefsirle İlgili Şevâhid Literatürü”. Kilis 7 Aralık Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 5/10 (14 Ocak 2016), 27-45.
• Öztürk, Necmettin. Fatih Dönemi Âlimlerinden Alâaddin Musannifek ve Arap Gramerindeki Yeri. Ankara: İlahiyat, 1. Basım, 2021.
• Öztürk, Necmettin. “Nahiv İlminde İhtisar Geleneği, Teftâzânî’nin el-İrşâd Örneği”. Universal Journal of Theology 7/1 (30 Haziran 2022), 207-226. https://doi.org/10.56108/ujte.1125139
• Sevinç, R. Resul. “Arapçada Türüne Göre Tenvin, Anlam Özellikleri ve Kullanımı”. EKEV Akademi Dergisi 16/51 (2012), 307-324.
• Sîbeveyh, Ebû Bişr ʿAmr b. ʿOs̱mân b. Ḳanber el-Ḥâris̱î. el-Kitâb. thk. ʿAbdusselâm Muḥammed Hârûn. 4 Cilt. Kahire: Mektebetu’l-Ḫâncî, 1408/1988.
• Suyûtî, Ebü’l-Fazl Celaleddin Abdurrahman b Ebî Bekr es-. el-İktirah fî ilmi usuli’n-nahv. thk. Mahmud Feccâl. Dımaşk: Daru’l-Kalem, 1409.
• Süyûṭî, Ebü’l-Fażl Celâlüddîn ʿAbdurraḥmân b. Ebî Bekr b. Muḥammed el-Ḫuḍayrî es-. ʿUḳûdu’z-Zeberced ʿalâ Musnedi’l-İmâm Aḥmed. thk. Selmân el-Ḳuḍât. 3 Cilt. Beyrut: y.y., 1414/1994.
• Şensoy, Sedat. “Şerh”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 38/555-558. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Ṭaberânî, Ebü’l-Ḳâsım Müsnidü’d-dünyâ Süleymân b. Aḥmed b. Eyyûb eṭ-. el-Muʿcemu’s-Ṣağîr = er-Ravḍu’d- Dânî. thk. Muḥammed Şekûr Maḥmûd el-Ḥâc ʾEmrîr. 2 Cilt. Beyrut; Amman: el-Mektebu’l-İslâmî; Dâru ʿAmmâr, 1405/1985.
• Tala, Murat. “Musannifek’in Eserlerinin Arap Dil Bilimi ve Dil Öğretimine Katkısı”. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 48. sayı, 265-302. sayfa/48. sayı, (2020), 265-302. sayfa.
• Taşköprüzâde, Ebü’l-Hayr İsamüddin Ahmed Efendi Taşköprüzade Ahmed. eş-Şekaiku’n-nu’maniyye fî ulemai’d-devleti’l-Osmaniyye. Beyrut : Dârü’l-Kitâbi’l-Arabi, 1975.
• Tüccar, Zülfikar. “Cerîr b. Atıyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 7/412-413. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Ubeydullah Yalçın, Mustafa. Şeyḫ Ali b. Mecdüddîn Muṣannifek ve Şerḥu’l-Miṣbâḥ adlı eseri (İnceleme-tahkik). Necmettin Erbakan Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2022.
• Ünverdi, Şehmus. “Kaide Dışı Kullanımların Kaide Altına Alınması: Nahvî Tevîl”. IBAD Sosyal Bilimler Dergisi 11 (2021), 111-131. https://doi.org/DOI: 10.21733/ibad.890171
• Vâḥidî, Ebû’l-Ḥasen ʿAlî b. Aḥmed b. Muḥammed b. ʿAlî en-Nîsâbûrî el-. Şerḥu Dîvâni’l-Mütenebbî. b.y.: y.y., ts.
• Yalar, Mehmet. “XV. Yüzyıl Bursa Alimleri ve Arap Diline Katkıları”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 11/2 (01 Haziran 2002), 97-116.
• Yavuz, Mehmet. Arap Gramerine Dair Eser Yazan Osmanlı-Türk Âlimleri (XVI. Asra kadar). İstanbul: Çantay Kitapevi, 2001.
• Yavuz, Mehmet. İbn Cinnî, Hayatı ve Arap Gramerindeki Yeri. İstanbul: İstanbul Üniversitesi SBE Doktora Tezi, 1996.
• Yılmaz, Ali. Nasır b. Abdisseyyid al-Mutarrizi ve al-Misbah Adlı Eseri. Erzurum: Atatürk Üniversitesi SBE Yüksek Lisans Tezi, 1996.
• Zemaḫşerî, Ebû’l-Ḳâsım Maḥmûd b. ʿAmr ez-. el-Fâîḳ fî Ğarîbi’l-Ḥadîs̱. thk. ʿAlî Muḥammed el-Bicâvî -Maḥmud Ebû’l-Faḍl İbrahim. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Maʿrife, ts.
• Zemaḫşerî, Ebû’l-Ḳâsım Maḥmûd b. ʿAmr ez-. el-Keşşâf ʿan Ḥaḳâîḳı Ğavâmiḍi’t-Tenzîl. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l- Kitâbi’l-ʿArabî, 1407.
• Zemaḫşerî, Ebû’l-Ḳâsım Maḥmûd b. ʿAmr ez-. el-Mustaḳṣâ fî Ems̱âli’l-ʿArab. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1987.
• ʿAbdulḳâdir el-Bağdâdî, ʿAbdulḳâdir b. ʿOmar el-Bağdâdî. Ḫizânetu’l-Edeb ve Lubbu Lubâbi Lisâni’l-Arab. 13 Cilt. Kahire: Mektebetu’l-Ḫâncî, 1418/1997.
• ʿUkberî, Ebu’l-Beḳâʾ ʿAbdullâh b. el-Ḥuseyn el-Bağdâdî el-. el-Lubâb fî ʿİleli’l-Binâʾi ve’l-İʿrâb. thk. Dr. ʿAbdu’l-İlâh en-Nebhân. 2 Cilt. Dımaşk: Dâru’l-Fikr, 1416/1995.