“İslam Medeniyeti” Kavramının Doğuşu ve Şemseddin Sami’de “İslam -Avrupa Medeniyetleri” Karşılaştırması

Yıl 2023, Cilt: 9 Sayı: 2, 1437 - 1464, 31.12.2023

Saniye Vatandaş , Celalettin Vatandaş

https://doi.org/10.47424/tasavvur.1363494

Öz

Fransız aydınlarının, 18. yüzyılın ortalarında icat edip, kendilerine isim olarak seçtikleri “civilisation” kelimesi kısa sürede diğer Avrupa toplumları tarafından da benimsendi. Bu isim onların tüm diğer toplumlardan farklı ve üstün oldukları anlamını ifade ediyordu. Osmanlı bürokrat ve yazarları “civilisation” kelimesini “medeniyet” olarak Türkçeleştirdiler. Halbuki İslami geleneğin önemli kavramlarından birisi olan “medeniyet”, civilisation ile kastedilen zihniyet ve hayat tarzını ifade etmekten çok uzaktı. “Civilisation” anlayışı mevcut şartlarda Avrupa’ya özgü olup, Avrupa’nın biricik ve üstün olduğu anlayışını ifade ediyordu. Aynı zamanda başta İngiltere ve Fransa olmak üzere bazı Avrupa devletlerinin, Avrupa dışı ülkeleri işgal etmelerini ve sömürmelerini meşrulaştıran bir anlayışı temsil ediyordu. Avrupalılar, işgal ve sömürülerinin mağduru olan toplumlardaki tepkileri azaltmak ve Avrupaî olmayı idealize etmek için tarihte başka “medeniyetlerin” de mevcut olduğunu dillendirdiler. “İslam medeniyeti” kavramı bu şartlarda doğdu. “İslam medeniyeti” isimli ilk kitabı 1879’da yazan Şemseddin Sami, tarihte Müslümanların “medeniyet” sahibi olduklarını ve bu “medeniyet”in Avrupa’dakinin oluşumuna katkı sağladığı tezini savundu. Fakat bir süre sonra bu görüşünde önemli oranda değişikliğe giderek “İslam medeniyeti”nin tamamıyla tarihte kaldığını, “Avrupa medeniyeti”nin ise mevcut dünyada tek ve en üstün “medeniyet” olduğunu savundu. Bu araştırma “medeniyet” kelimesinin kavramlaşma sürecini ve özellikle de Şemseddin Sami’nin “medeniyetler” karşılaştırmasını söz konusu süreç ekseninde ele alma amacındadır. Dönemin yazılı metinlerinden ve “civilisation”a ilişkin güncel çalışmalardan hareketle konu incelenecektir.

Anahtar Kelimeler

Aydınlanma, Civilisation, Medeniyet, İslam Medeniyeti, Şemseddin Sami

The Birth of the Concept of “Islamic Civilisation” and Comparison of “Islamic-European Civilisations” in Şemseddin Sami

Öz

The word "civilisation", coined by French intellectuals in the middle of the 18th century, was soon adopted by other European societies. This name meant that they were different and superior to all other societies. Ottoman bureaucrats and writers translated the word "civilisation" into Turkish as "medeniyet". However, "medeniyet", one of the important concepts of the Islamic tradition, was far from expressing the mentality and lifestyle meant by civilisation. The concept of "civilisation" was specific to Europe under the existing conditions and expressed the understanding that Europe was unique and superior. At the same time, it represented an understanding that legitimized the invasion and exploitation of non-European countries by some European states, particularly Britain and France. In order to reduce the reactions of the societies that were the victims of their occupation and exploitation and to idealize being European, Europeans claimed that there were other "civilisations" in history. The concept of "Islamic civilisation" was born under these circumstances. Şemseddin Sami, who wrote the first book entitled "Islamic civilisation" in 1879, defended the thesis that Muslims had a "civilisation" in history and that this "civilisation" had contributed to the formation of the European one. However, after a while, he significantly changed his view and argued that "Islamic civilisation" was completely lost in history and that "European civilisation" was the only and the most superior "civilisation" in the present world. This study aims to examine the conceptualization process of the word "civilisation" and especially Şemseddin Sami's comparison of "civilisations" in the context of this process. The subject will be examined with reference to the written texts of the period and current studies on "civilisation".

Anahtar Kelimeler

Enlightenment, Civilisation, Madaniyyah, Islamic Civilisation, Şemseddin Sami

Kaynakça

• Abdullah Cevdet. “Şime-i Muhabbet”. İçtihad 89 (1329), 127-130.
• Ahmed Zeki. Âlem-i İslâmiyet ve Şark ve Garp. İstanbul: Tahir Bey Matbaası, 1898.
• Arendt, Hannah. Totalitarizmin Kaynakları: Emperyalizm. çev. Bahadır Sina Şener. İstanbul: İletişim Yayınları, 1989.
• Baykara, Tuncer. ‘‘Medeniyet’ Kavramı ve Türk Toplumuna Girişi”. Tarih İncelemeleri Dergisi 5. (1990).
• Baykara, Tuncer. Osmanlılarda Medeniyet Kavramı ve Ondokuzuncu Yüzyıla Dair Araştırmalar. İzmir: Akademi Kitabevi, 1992.
• Braudel, Fernand. “Uygarlıklar Tarihi: Geçmiş Şimdiyi Açıklar”. Çev. Mehmet Ali Kılıçbay. Tarih Üzerine Yazılar. haz. Mehmet Ali Kılıçbay. Ankara: İmge Kitabevi, 1992.
• Braudel, Fernand. Uygarlıkların Grameri. çev. M. Ali Kılıçbay. Ankara: İmge Kitapevi, 2017.
• Bulgurluzade Rıza. Âlem-i Edebiyata Bir Yadigâr-ı Kıymettâr, Müntehabât-ı Bedâyi-i Edebiye. Dersaadet: Dersaâdet Kitaphânesi, 1327.
• Capra, Fritjof. Batı Düşüncesinde Dönüm Noktası. çev. Mustafa Armağan. İstanbul: İnsan Yayınları, 1992.
• Curtius, Ernest Robert. Fransa Üstüne Deneme. çev. Sebahattin Eyüpoğlu. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Yayınları, 1953.
• Çetin, Abdurrahman. “Ücretle Kur’an Öğretme ve Okuma Meselesi”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 5. (1993), 119-131.
• Delanty, Gerard. Avrupa’nın İcadı. çev. Hüsamettin İnaç. İstanbul: Adres Yayınları, 2013.
• Deniz, Gürbüz. “İslam Düşüncesi”. Yakın Doğu Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2. (2018), 235-272.
• Elias, Norbert. Uygarlık Süreci. çev. Ender Ateşman. İstanbul: İletişim Yayınları, 2000.
• Fanon, Frantz. Siyah Deri Beyaz Maskeler. çev. Cahit Koytak. İstanbul: Encore Yayınları, 2016.
• Fanon, Frantz. Yeryüzünün Lanetlileri. çev. Şen Süer. İstanbul: Versuskitap. 2007.
• Fazlıoğlu, İhsan. “Sözcük ile Kavram Arasında Medeniyet mi, Temeddün mü?”. Türkiye Günlüğü 117 (2014), 99-111.
• Febvre, Lucien. “Uygarlık Bir Kelimenin ve Bir Fikir Gurubunun Evrimi”. çev. Mehmet Ali Kılıçbay. Uygarlık, Kapitalizm ve Kapitalistler. haz. Mehmet Ali Kılıçbay. Ankara: İmge Kitabevi, 1995.
• Fromm, Erich. Sağlıklı Toplum. çev. Yurdanur Salman-Zeynep Tanrısever. İstanbul: Payel Yayınları, 1982.
• Goody, Jack. Avrupa’da İslam Damgası. çev. Şahabettin Yalçın. İstanbul: Nesil Yayınları, 2005.
• Guénon, René. Modern Dünyanın Bunalımı. çev. Nabi Avcı. İstanbul: Yeryüzü Yayınları, 1986.
• Güler, Ruhi. Tanzimat’tan II. Meşrutiyet’e ‘Medeniyet’ Anlayışının Evrimi. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2006.
• Halil Halid. Hilal ve Salîb Münâzaası. Mısır: Matbaa-i Hindiye, 1325.
• Hentch, Thierry. Hayali Doğu: Batı’nın Akdenizli Doğu’ya Politik Bakışı. çev. Aysel Bora. İstanbul: Metis Yayınları, 1996.
• Horkheimer, Max. Akıl Tutulması. çev. Orhan Koçak. İstanbul: Metis Yayınları, 1986.
• Hunke, Sigrid. Avrupa'nın Üzerine Doğan İslam Güneşi. çev. Servet Çetin. İstanbul: Bedir Yayınevi, 1980.
• İsmail Gaspirinski. Avrupa Medeniyetine Bir Nazar-ı Muvâzene. Konstantiniyye: Matbaa-i Ebuzziya, 1302.
• Karaçavuş, Ahmet. “Temeddünden Medeniyete (Civilisation): Osmanlı’nın İnsan Toplum ve Devlet Anlayışının Değişimi Üzerine Bir Deneme”. Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi 37 (2015), 87-180.
• Marcuse, Herbert. Tek-Boyutlu İnsan: İleri İşleyim Toplumunun İdeolojisi Üzerine İncelemeler. çev. Aziz Yardımlı. İstanbul: İdea Yayınevi, 2022.
• Musa Akyiğitzâde. Avrupa Medeniyetine Bir Nazar. haz. Selçuk Uysal. Ankara: TDV Yayınları, 1996.
• Mustafa Sami Efendi. Bir Osmanlı Bürokratının Avrupa İzlenimleri -Mustafa Sami Efendi ve Avrupa Risalesi. haz. Fatih Andı. İstanbul: Kitabevi, 2022.
• Nebi, Malik Bin. Cezayir’de İslam’a Yeniden Doğuş. çev. Ergun Göze. İstanbul: Yağmur Yayınları, 1973.
• Nebi, Malik Bin. Vichetü’l-Alemi’l-İslâmî. çev. Abdüssabur Şahin. Dımaşk: Dârü’l-Fikr, 1986.
• Ortaylı, İlber. İmparatorluğun En Uzun Yüzyılı. İstanbul: İletişim Yayınları, 2002.
• Özdemi̇r, Metin. “İslam'ın Barış Dini Olmasının Kur'anî Temelle-ri”. International Journal of Sport Culture and Science 3. (2015), 72-80.
• Özkul, Osman. "Şemseddin Sami'ye göre Batı medeniyeti ve İslam medeniyeti". İstanbul Journal Of Sociological Studies 29 (2004), 163-174.
• Pons, Alain. “Uygar Olma ve Uygarlık”. çev. İsmail Yerguz. Siyaset Felsefesi Sözlüğü. haz. Philippe Raynaud- Stéphane Rials. İstanbul: İletişim Yayınları, 2003.
• Runciman, Steven. "Avrupa Medeniyetinin Gelişmesi Üzerindeki İslami Tesirler". Şarkiyat Mecmuası 3. (1959), 1-12.
• Sadık Rıfat Paşa. “İdare-i Hükümetin Bazı Kavâid-i Esasiyesini Mutazamın Risale”. Yeni Türk Edebiyatı Antolojisi (1839- 1965). haz. M. Kaplan- İ. Enginün- B. Emil. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, 1974.
• Said, Edward W. Şarkiyatçılık. çev. Berna Ülner. İstanbul: Metis Yayınları, 1999.
• Şemseddin Sami, “__”, Güneş 4 (1301), 171-178.
• Şemseddin Sami, Lisân (Dersaadet: Mihran Matbaası, 1303.
• Şemseddin Sami. “Medeniyet-i Cedîdenin Ümem-i İslâmiyeye Nakli”. Güneş 4. (1301), 171-185.
• Şemseddin Sami. Gök. Dersaadet: Mihran Matbaası, 1296.
• Şemseddin Sami. Kâmûs- Türkî. Dersaadet: İkdam Matbaası, 1317.
• Şemseddin Sami. Medeniyet-i İslâmiye. İstanbul: Mihran Matbaası, 1296.
• Şemseddin Sami. Resimli Kâmûs-ı Fransevî Fransızca’dan Türkçeye Lugat Kitabı. İstanbul: Mihran Matbaası, 1322.
• Unat, Yavuz. "Orta çağ İslâm Dünyasında Bilim ve Batıya Etkile-ri". Uluslararası İslam Bilim Tarihi ve Fuat Sezgin Sempozyumu. (2019), 137-165.
• Vatandaş, Celalettin. Modern Çöküş. İstanbul: Açılım Kitap Yayınları, 2023.
• Vatandaş, Celalettin. Zihinsel Savrulma. İstanbul: Pınar Yayınları, 2023.
• Williams, Raymond. İkibin’e doğru. çev. Esen Tarım. İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 1989.
• Zeynep Süslü-İsmail Kara, “Şemseddin Sami’nin ‘Medeniyet’e Dair Dört Makalesi”, Kutadgubilig, Felsefe-Bilim Araştırmaları 4, (2003), 159-181