Perception of Ashâb al- Ḥadīth /Ahl al- Ḥadīth of Ẓāhirī Scholars

Yıl 2023, Cilt: 9 Sayı: 2, 1465 - 1494, 31.12.2023

Hüsamettin Kaya

https://doi.org/10.47424/tasavvur.1363532

Öz

Concepts such as ashâb al- hadīth and ahl al-hadīth, which have began to be used since the period of the Companions, refer to people who are busy with teaching and learning hadīth and who have the science of rijal and who have authority to speak on all matters related with hadīth topics. The most distinctive feature of these people is that they have tried to understand the hadīth texts according to their opinions as much as possible, without applying them to any comparisons. Besides Shafi'is and Malikis, known for their closeness to their opinions, Ẓāhirīs who have advocated being loyal to the words of hadīths, also have ranked as ashâb al-hadīth. Ahl al-hadīth who have made themselves accepted by the Islamic community, went through a mihna process in the first half of hegira III century. However, the mihna that they experienced at the end of the process have made ahl al-hadīth stronger in the eye of public. Ahl al-hadīth, who have played important role in the development of Islamic sciences, have attracted the attention of the researchers. Within this context, it is important to examine the attitudes towards ahl al- hadīth in the Islamic tradition of thought and to determine their consistency. Therefore, in this study, ashâb hadīth perception of Ẓāhirī scholars, accepted as ashâb al-hadīth, will be discussed. In this study, it was aimed to find out to what extent Ẓāhirī scholars embrace value of ashâb al-hadīth as well as how much they make a claim to the opinions they have put forward in the tradition of Islamic thought. In addition to this, among the aims of our study, we tried to determine whether the Ẓāhirī scholars approach the issues objectively or not. So, the works of Ẓāhirī scholars were investigated with an inductive method, and the information obtained were assessed. As a result of this, that ashâb al-hadīth have been praised in Qur’an verses was adopted by Ẓāhirī scholars, and it was determined that for Zâhirî scholars, to be a member of ashâb al-hadīth was a sign of proud. Although the Ẓāhirī scholars' view of ashâb al-hadīth led them to use the concept of ashâb al-hadīth as an expression of modification, this has not become a generally valid rule. Because it has been seen that many narrators were rejected for different reasons, even though they were from ashâb al-hadīth. In addition, it has been determined that Ẓāhirī scholars frequently use the concept of ashâbü’l-hadīth as a qualifying adjective in the science of rijal. Although they attached great value to ashâb al-hadīth, it was also observed that they criticized them for making mistakes because of their views on the permissibility of acting on weak hadīths, and the fact that a narrator narrates a hadīth by both his teacher and his teacher's teacher makes the hadīth weak.

Anahtar Kelimeler

Ḥadīth, Ashâb al-hadīth, Ahl al-hadīth, Ẓāhirī Sect Criticism

Zâhirî Âlimlerin Ashâbu’l-Hadis/Ehl-i Hadis Algısı

Öz

Sahabe döneminden itibaren kullanılmaya başlanan ashâbü’l-hadîs ve ehl-i hadîs gibi kavramlarla hadis öğrenim ve öğretimiyle iştigal eden, rical bilgisine sahip olan ve hadis konularına taalluk eden bütün meselelerde söz sahibi olan kimseler kastedilmiştir. Bu kimselerin en belirgin özelliği ise hadis metinlerini mümkün mertebe kendi re’ylerine veya kıyasa tabi tutmadan anlamaya çalışmalarıdır. Re’ye yakınlıkları ile bilinen Şâfiî ve Malikîlerin yanı sıra hadislerin lafızlarına bağlı kalmayı savunan Zâhirîler de ashâbü’l-hadîsten sayılmıştır. İslâm toplumuna kendini kabul ettiren ehl-i hadîs, hicrî üçüncü asrın ilk yarısında mihne sürecinden geçmişlerdir. Ancak sürecin sona ermesiyle yaşadıkları mihne, ehl-i hadîsi halk nazarında daha da güçlendirmiştir. İslâmî ilimlerin gelişiminde de önemli rol üstlenen ehl-i hadîs, araştırmacıların dikkatini çekmiştir. Bu bağlamda İslâm düşünce geleneğinde ehl-i hadîse dair tutumların incelenmesi ve tutarlılıkların tespiti önem arz etmektedir. Bu nedenle çalışmamızda ashâbü’l-hadîsten sayılan Zâhirî âlimlerin, ashâbü’l-hadîs algısı ele alınacaktır. Bu çalışmayla öncelikle ashâbü’l-hadîsin Zâhirîler nezdindeki değerinin yanı sıra İslâm düşünce geleneğinde ileri sürdükleri görüşlere Zâhirî âlimlerin ne derecede sahip çıktıklarının tespiti amaçlanmıştır. Ayrıca Zâhirî âlimlerin ashâbü’-l hadîse dair meselelere objektif yaklaşıp yaklaşmadıklarının tespiti de çalışmamızın amaçları arasındadır. Dolayısıyla bu çalışmada öncelikle İslâm düşünce geleneğinde ashâbü’l-hadîs ve ehl-i hadîs kavramlarının gelişim ve değişim süreçleri ele alınmıştır. Daha sonra bu bağlamda tümevarımsal bir yöntemle Zâhirî âlimlerin eserleri incelenmiştir. Elde edilen bulgulardan hareketle Zâhirî âlimlerin ashâbü’l-hadîs ile olan ilişkilerinin yanı sıra söz konusu kavramları kullandıkları bağlamlara dair birtakım değerlendirmelerde bulunulmuştur. Bunun neticesinde Zâhirî âlimlerce ashâbü’l-hadîsin Kur’an ayetlerinde övüldüklerinin kabul edildiği ve onlardan bir nefer olmanın övünç kaynağı olarak görüldüğü tespit edilmiştir. Zâhirî âlimlerin ashâbü’l-hadîse bakışları onları ashâbü’l-hadîs kavramını bir övgü ifadesi olarak kullanmaya sevk etmişse de bu genel geçer bir kaide halini almamıştır. Zira birçok râvinin ashâbü’l-hadîsten olmasına rağmen farklı gerekçelerle cerh edildikleri görülmüştür. Ayrıca Zâhirî âlimler, ashâbü’l-hadîs kavramını rical ilminde raviyi fikirsel olarak niteleyen bir sıfat olarak da sıklıkla kullandıkları tespit edilmiştir. Zâhirîler Ashâbü’l-hadîse oldukça kıymet atfetmelerine rağmen zayıf hadis ile amel etmenin cevazı ve ravinin bir hadisi hem hocası hem de hocasının hocası tarikiyle nakletmesinin hadisi zayıf kıldığı gibi görüşlerinden dolayı onları hata etmekle tenkit ettikleri de görülmüştür.

Anahtar Kelimeler

Hadis, Ashâbü’l-hadîs, Ehl-i hadîs, Zâhirî Mezhebi, Tenkit

Kaynakça

• Abdülmecid, Abdülmecid Mahmûd. el-İtticâhâtü’l-fıkhiyye inde ashâbi’l-hadîs: fî’l-karni’s-sâlis el-hicrî. Kahire: Mektebetü’l-Hancî, 1979.
• Apaydın, H. Yunus. İbn Hazm: Zâhirîlik Düşüncesinin Teorisyeni. İstanbul: İsam Yayınları, 2017.
• Apaydin, H. Yunus. “Zâhirci Anlayışın Fıkha ve Fıkıh Usûlüne Yansıması”. Zâhirî ve Selefi Din Yorumu. 87-98. İstanbul: Kuramer Yayınları, 2019.
• Apaydin, H. Yunus. “Zâhiriyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 44/93-100. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2013.
• Ateşyürek, Ahmet. “Ehl-i Hadîs Tarihinde Zâhirîlik Ayrışması ve Mâverâünnehirli İlk Zâhirîler”. e-Makâlât 16/1 (2023), 66-89.
• Avcı, Seyit. “Mütekellimîn ve Sûfîyyenin Ehl-i Hadîse Yönelttiği Tenkitlerin Değeri Üzerine”. Hadis Tetkikleri Dergisi 11 (2013), 87-111.
• Bağdâdî, Ebû Bekr Ahmed b. Ali b. Sâbit Hatîb. Târîhu Bağdâd. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• Bağdâdî, Ebû Bekr Ahmed b. Ali b. Sâbit Hatîb. Şerefu ashâbi’l-hadîs. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, 1972.
• Bayraktutar, Muammer. “Nassları Anlamada Literal Yorum ve Doğurduğu Bazı Problemler”. İslâm ve Yorum. 1/191-119. Malatya: Malatya İlahiyat Vakfı, 2017.
• Bozkurt, Nahide. Mu’tezile’nin Altın Çağı. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 3. Basım, 2016.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl b. İbrâhîm el-Cu‘fî. Sahihu’l-Buhârî. thk. Said Abdurrahman Musa el- Kazekî. Beyrut: Mektebetu’l-İslâmî, 1405.
• Cessâs, Ebû Bekr Ahmed b. Alî er-Râzî. Fusûl fi’l-usûl. Kuveyt: Kuveyt : Vizâretü’l-Evkâf ve’ş-Şuuni’l-İslâmiyye, 1985.
• Cüveynî, Ebü’l-Meâlî Rüknüddîn Abdülmelik b. Abdillâh b. Yûsuf. el-Burhân fî usûliʾl-fıkh. thk. Salâh b. Muhammed b. ʿAveyde. Beyrut: Dâruʾl-Kütübiʾl-ʿİlmiyye, 1997.
• Dârimî, Ebû Muhammed Abdullah b. Abdurrahman. Sünen. Riyad: Daru’l-Müğnî, 1421.
• Demirci, Ahmet. İbn Hazm ve Zâhirîlik. Kayseri, 1996.
• Dihlevî, Şah Veliyyullah Ahmed b. Abdirrahîm Fârûkî. el-İnsâf fî beyâni sebe-bi’l-ihtilâf fi’l-ahkâmi’l-fıkhiyye. Kahire: Matbaatü’s-Selefiyye, 1398.
• Ebû Nuaym, Ahmed b. Abdullah b. İshak İsfahânî. Kitâbu Târhu İsbahân. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1990.
• Ebû Zehre, Muhammed. İslâm’da Siyasî, İtikâdî ve Fıkhî Mezhepler Tarihi. çev. Abdülkadir Şener-Hasan Karakaya-Kerim Aytekin. İstanbul: Hisar Yayınevi, 1976.
• Goldziher, Ignaz. Zâhirîler -Sistem ve Tarihleri-. çev. Cihat Tunç. Ankara: Ankara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Yayınları, 1982.
• Gürler, Kadir. “Ehl-i Hadîsin Tarihi Süreçteki Yeri ve Temel Özellikleri”. Ehl-i Sünnet. 33-60. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2020.
• Humeydî, Ebû Abdullah Muhammed b. Fütûh b. Abdullah. Cezvetü’l-muktebis fî zikri vülati (fî tarihi ulemai)’l- Endelüs. Kahire: Dârü’l-Kitâbi’l-Mısrî, 1989.
• Humeydî, Ebû Abdullah Muhammed b. Fütûh b. Abdullah. el-Cem’ beyne’s-Sahihayn: el-Buhârî ve'l-Müslim. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 1998.
• İbn Abdülber en-Nemerî, Ebû Ömer Cemaleddin Yusuf b. Abdullah b. Mu-hammed. el-İntikâ fî fezâili’s- selâseti’l-eimmeti’l-fukahâ. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• İbn Beşküvâl, Ebü’l-Kâsım Halef b. Abdülmelik b. Mes'ud. Kitabü’s-Sıla fi tarihi e’immeti’l-Endelüs. 3 Cilt. Kahire: Dârü’l-Kitabi’l-Mısrî, 1989.
• İbn Dihye, Ebü’l-Hattâb (Ebü’l-Fazl) Mecdüddîn Ömer b. el-Hasen b. Alî b. Muhammed b. Ferh. Edâʾü mâ veceb fî vazʿi’l-vazzâʿîn fî Receb. thk. Mu-hammed Zuheyr es-Saviş. Beyrut: Mektebetu’l-İslâmî, 1. Basım, 1998.
• İbn Ebî Âsım, Ebu Bekr Ahmed b. Amr. el-Ahâd ve’l-Mesanî. Riyad: Daru’r-Râye, 1991.
• İbn Hallikân, Ebü’l-Abbas Şemseddin Ahmed b. Muhammed. Vefeyâtü’l-a’yân ve enbâu ebnâi’z-zamân. Beyrut: Dâru Sadır, 1978.
• İbn Hazm, Ebû Muhammed b. Ali b. Ahmed b. Saîd ez-Zâhirî. el-Fasl fi’l-milel ve’l-ehvâ’ ve’n-nihal. Kahire: Dârü’l- Ma’rife, 1899.
• İbn Hazm, Ebû Muhammed b. Ali b. Ahmed b. Saîd ez-Zâhirî. el-İhkâm fî usûli’l-ahkâm. thk. Mahmud Hamid. 8 Cilt. Kahire: Darü’l-hadîs, 2005.
• İbn Hazm, Ebû Muhammed b. Ali b. Ahmed b. Saîd ez-Zâhirî. en-Nübzetü'l-kâfiye fî usûli ahkâmi’d-dîn. Kahire: Dârü’l-Kütübi’l-Mısri, 1991.
• İbn Hazm, Ebû Muhammed b. Ali b. Ahmed b. Saîd ez-Zâhirî. er-Risâletü’l-bâhire fi’r-red ʿale’l-ahvâli’l-fâside. thk. İbn Temim ez-Zâhirî. Dımeşk: Mecmeu’l-Lugatü’l-Arabiyye, 1409.
• İbn Hazm, Ebû Muhammed b. Ali b. Ahmed b. Saîd Zâhirî. el-Muhallâ. thk. Ahmed Muhammed Şakir. Kahire: Dârü’t-Türâs, 2005.
• İbn Hazm, Ebû Muhammed b. Ali b. Ahmed b. Saîd Zâhirî. Resâilü’l-İbn Hazm el-Endelusî. thk. İhsan Abbas. Beyrut: Müessesetü’l-Arabiyye li’d-Dirâsât ve’n-Neşr, 2007.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Muhammed b. Mükerrem b. Ali el-Ensârî. Lisânü’l-Arab. Beyrut: Dâru Sadır, ts.
• İbn Asâkir, Ebü’l-Kâsım Sikatüddin Ali b. Hasan b. Hibetullah. Târîhu Medîneti Dımaşk. Dımaşk: Matbuatü’l- Mecmai’l-İlmiyyi’l-Arabi, 1951.
• İbnu’s-Salâh, Ebû Amr Osman b. Abdirrahman eş-Şehrezurî. Ulûmü’l-hadîs. thk. Nureddin Itr. Dımaşk: Dâru’l- Fiker, 1986.
• İbnü’l-Arabî, Muhyiddîn Muhammed b. Alî b. Muhammed el-Arabî et-Tâî el-Hâtimî. el-Fütûhâtü’l-Mekkiyye. thk. Ahmed Şemsüddin. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1420.
• İbnü’l-Kayserânî, Ebü’l-Fazl Muhammed b. Tahir. el-Hucce ’alâ târiki’l-mahacce. 2 Cilt. Beyrut: Dâru ’Alemi’l- Kutub, 2008.
• İbnü’l-Kayserânî, Ebü’l-Fazl Muhammed b. Tahir. Mes’eletü’l-‘ulüvv ve’n-nüzûl fi’l-hadîs. thk. Salahhaddin Makbul Ahmed. Kuveyt: Mektebetu İbn Teymiyye, t.y.
• İbnü’l-Kayserânî, Ebü’l-Fazl Muhammed b. Tahir. Kitâbü’s-semâ’. thk. Ebü’l-Vefa el-Merağî. Kahire: Vezaretü’l- Evkâf, 1994.
• İçcan, Mehmet Zeki. “Din ve Dünyayı Anlama ve Anlamlandırma Tarzı Olarak Ehl-i Hadîs ve Ehl-i Rey”. Din ve Hayat (TDV- İstanbul İl Müftülüğü) Dergisi 16/47 (2023), 60-63.
• Kur’an Yolu Meâli. çev. Hayreddin Karaman vd. İstanbul: Diyanet İşleri Baş-kanlığı Yayınları, 12. Basım, 2020.
• Kâsımî, Cemâleddin. Kavâʿidü’t-tahdîs min fünûni mustalahi’l-hadîs. Dımaşk: Dâru’r-Risâle en-Nâşirûn, 2012.
• Kaya, Hüsamettin. Zâhirî Mezhebinde Hadis ve Sünnet Anlayışı. Diyarbakır: Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2023.
• Kırbaşoğlu, M. Hayri. Ehl-i Sünnet’in Kurucu Ataları. Ankara: Otto Yayınları, 2017.
• Kutlu, Sönmez. “Gelenekçi-Zâhirî İslâm Anlayışının Zihniyet Analizi: Epistemolojik, Teolojik ve Kültürel Temelleri”. Zâhirî ve Selefi Din Yorumu. 19-80. İstanbul: Kuramer Yayınları, 2019.
• Leknevî, Ebü’l-Hasenât Muhammed b. Abdilhay. el-Ecvibetü’l-fadıla li’- l-aşeretü’l-es’ileti’l-Kamile. Beyrut: Mektebetü’l-Metbuatü’l-İslâmiyye, 8. Basım, 2016.
• Mahmûd, Ahmed Bükeyr. el-Medresetü’z-Zâhirîyye bi’l-meşrik ve’l-magrib. Beyrut: Dâru Kuteybe, 1990.
• Makdisî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed. Ahsenü’t-tekâsim fî ma’rifeti’l-ekâlîm. Leiden : E.J. Brill, 1967.
• Makdisî, Muhammed b. Tahir. Zahîretü’l-huffâz el-muhrec `ale’l-hurûf ve’l-elfâz. Riyad: Dârü’s-Selef, 1996.
• Mez, Adam. Onuncu Yüzyılda İslâm Medeniyeti: İslâm Rönesans. çev. Salih Şaban. İstanbul: İnsan, 2000.
• Oğuzhan Tan. Tarihi Bağlam ve Karakteristik Özellikleri Açısından İbn Hazm ve Usûl Anlayışı. Ankara, Doktora Tezi, 2007.
• Özafşar, Mehmet Emin. İdeolojik Hadisçiliğin Tarihi Arka Planı. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 1999.
• Özmen, Ramazan. “Ahmet b. Hanbel ve Zayıf Hadisle Amel Meselesi”. Yüzüncü Yıl Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 7 (2017), 1-15.
• Öztürk, Mustafa. “Zâhirî-Literalist Anlayışın İslâm Düşüncesindeki ve Çağdaş Selefîlikteki İzdüşümleri”. Zâhirî ve Selefi Din Yorumu. 295-332. İstanbul: Kuramer Yayınları, 2019.
• Polat, Salahattin. “Zayıf Hadisle Amel”. Erciyes Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 1 (1983), 83-109.
• Sancaklı, Saffet. “Günümüzde Zayıf ve Mevzû Hadislerin Sahih Hadislerle Karıştırılma Problemi”. Diyanet İlmi Dergi 37/1 (1971), 39-60.
• Sancar, Faruk. “Zâhirî-Selefî Yayılmacılığı Önleme Noktasında Ortaya Atılan Önerilerin Geçerliliği”. Zâhirî ve Selefî Din Yorumu. 379-396. İstanbul: Kuramer Yayınları, 2019.
• Saylık, Mutlu. “Mihne Dönemi Abbâsî Halifelerinin Mezhep Siyaseti”. Sosyal Bilimler Araştırma Dergisi 17/33 (2019), 169-196.
• Sehâvî, Ebu’l-Hayr Şemsüddin Muhammed b. Abdurrahman. Şerhi Elfiyyeti’l-hadîs li’l-Irakî. Beyrut: Darü’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1983.
• Sem'ânî, Abdulkerim b. Muhammed’. el-Ensâb. 5 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Cenân, 1. Basım, 1988.
• Sıddîk Hasan Han, Muhammed. Habietü’l-ekvân fî iftiraki’l-ümem ale’l-mezâhîb ve’l-edyân. Beyrut: Dârü’l- Kütübi’l-İlmiyye, 1889.
• Strothmann, Rudolf. “Zâhiriyye”. İslâm Ansiklopedisi. 13/456-459. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1986.
• Suyûtî, Ebü’l-Fazl Celaleddin Abdurrahman b. Ebî Bekr. Tedribü’r-râvi fî şerhi Takrîbi’n-Nevevî. 2 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1979.
• Şahyar, Ayşe Esra Ağırakça. Kütübüb-i Sitte’den Örneklerle Zayıf Hadis Rivayeti. İstanbul: Akdem Yayınlari, 2011.
• Şehristânî, Ebü’l-Feth Tâcüddîn (Lisânüddîn) Muhammed b. Abdilkerîm b. Ahmed. el-Milel ve’n-nihal. Beyrut: Dârü’l-Ma’rife, 1975.
• Şirâzî, Ebû İshak Cemaleddin İbrâhim b. Ali b. Yusuf. Tabakâtü’l-fukahâ. thk. İhsân Abbâs. Beyrut: Dârü’r-Raidi’l- Arabî, 1970.
• Tahhân, Mahmud. Teysiru Mustalahi’l-hadîs. Riyad: Mektebetu’l-Maarif, 1415.
• Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ b. Sevre (Yezîd) et-. es-Sünen. Mısır: Şirketu Mektebeti ve Matbaati Mustafa el-Bali, 1395.
• Türkan, Mustafa. İslâm Hukuk Tarihinde Zâhirîlik: Davud ez-Zâhirî Örneği. Ankara: Sonçağ Yayınları, 2015.
• Yücesoy, Hayrettin. “Mihne”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 30/26-28. Ankara: TDV Yayınları, 2020.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân. Siyeru aʿlâmi’n-nübelâʾ. thk. Şuayb el- Arnavut. Müessesetü’r-Risâle, 1405.
• Zehebî, Şemsuddîn Muhammed b. Ahmed b. Osman. el-İ’ber fi habere men ğeber. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l- İlmiyye, t.y.
• Zehebî, Şemsuddîn Muhammed b. Ahmed b. Osman ez-. Tezkiretü’l-huffâz. thk. Zekeriyya Umeyrât. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 1419.
• Zirikli, Hayreddin. el-A’lâm : Kamûsu terâcim li-eşheri’r-ricâl ve’n-nisâ min’el-Arab ve’l-müstarebîn ve’l- müsteşrikın. Beyrut: Dârü’l-İlm li’l-Melayin, 1984.