Arap Sözlüklerinde Dilsel Ödünçleme ve Anlamsal Gelişim Arapçalaştırılmış Örneklerin Analitik İncelemesi

Yıl 2025, Cilt: 11 Sayı: 1, 437 - 481, 30.06.2025

Mahmoud Fallaha

https://doi.org/10.47424/tasavvur.1645091

Öz

Bu araştırma, Arap dilindeki söz varlığı ödünçlemesi ve anlam gelişimi olgularını yöntem bakımından incelemektedir. Çalışma, tarih boyunca ödünç alınan sözcüklerdeki anlam dönüşümlerini irdeleyerek, bu kelimelerin Arapça sözlüklerdeki seyrini ve anlam değişim mekanizmalarını çözümle-meyi amaçlamaktadır. Araştırma, betimleyici, çözümleyici ve tarihsel yön-teme dayanmaktadır. Çalışma öncelikle, dilsel ödünçleme kavramını ve bu kavramın Arapçalaştırma (ta'rīb), sözcük alıntılama (daḫīl) ve dil teması (temās) gibi ilişkili terimlerle bağlantısını inceleyerek aralarındaki farkları ortaya koymaktadır. Ardından, bu olgunun Arap dilindeki tarihsel gelişimi-ni siyasi, toplumsal ve kültürel nedenleriyle ele almaktadır. Araştırma, Arap dilinin yabancı unsurları özümseme ve bunları kendi ses ve biçim sistemine uyarlama yeteneğini ortaya koymakta ve bu unsurların anlam gelişimi ku-rallarına tabi tutulma sürecini incelemektedir. Çalışma, ödünçlenen sözcük-lerin geçirdiği anlam değişimlerini- genişleme, daralma ve aktarım süreçleri-ni- örneklerle açıklamakta ve bu sözcüklerin Cahiliye döneminden modern döneme kadar Arapça sözlüklerdeki semantik gelişimini takip etmektedir. Ayrıca, toplumsal, siyasal ve ekonomik etkenlerin dilsel ödünçleme sürecin-deki rolünü incelemekte, Arapçanın Farsça, Türkçe ve Yunanca gibi komşu dillerle etkileşimini örneklerle göstermektedir. Çalışma, el-Ferâhîdî'nin Kitâbü'l-Ayn'ından çağdaş sözlüklere kadar Arap sözlükbiliminin ödünçle-nen sözcükleri ele alış yöntemlerindeki gelişimi de ortaya koymaktadır. So-nuç olarak bu araştırma, dilsel ödünçlemenin basit bir sözcük aktarımı ol-mayıp, toplumlar arası kültürel etkileşimi yansıtan karmaşık bir süreç oldu-ğunu belirtmektedir. Ödünçlenen sözcüklerin, alıcı dilin toplumsal ve kültü-rel bağlamında geçirdiği anlam değişimleri belgelemektedir. Ayrıca Arap sözlüklerinin farklı dönemlerde bu olguya yaklaşımlarındaki yöntemsel geli-şimini de ortaya koymaktadır.

Anahtar Kelimeler

Arap Dili , Dilsel Ödünçleme , Anlam Gelişimi , Arap Sözlükbilimi , Arapça-laştırma , Dil Etkileşimi

Linguistic Borrowing and Semantic Development in Arabic Dictionaries An Analytical Study of Arabicized Examples

Öz

This research examines linguistic borrowing and semantic development in Arabic Language, focusing on the semantic transformations that bor-rowed words undergo across different historical periods. The study aims to track borrowed words in Arabic dictionaries and analyze their semantic development mechanisms, employing descriptive, analytical, and historical methodologies. The research first examines the concept of linguistic bor-rowing and its relationship with related terms such as Arabization (taʿrīb), lexical borrowing (dakhīl), and language contact (tamās), clarifying the dis-tinctions between them. It then traces this phenomenon's historical deve-lopment in Arabic while examining its political, social, and cultural deter-minants. The study demonstrates Arabic's capacity to absorb foreign ele-ments and adapt them to its phonological and morphological system, sub-jecting them to semantic development principles. The research systemati-cally examines patterns of semantic changes—including semantic expan-sion, restriction, and transfer—that borrowed words undergo, with applied examples of these words, tracking their semantic evolution through Arabic dictionaries from the pre-Islamic era to modern times. Furthermore, the study analyzes the socio-political and economic factors in the linguistic bor-rowing process, examining linguistic interaction between Arabic and neigh-boring languages such as Persian, Turkish, and Greek through documented examples. The research also explores the evolution of Arabic lexicographical methodology in treating borrowed words from al-Farāhīdī's Kitāb al-ʿAyn to contemporary dictionaries. The study concludes that linguistic borrowing is not merely a mechanical transfer of words but a complex process reflecting cultural interaction between peoples. Borrowed words undergo profound semantic transformations influenced by the receiving language's social and cultural context. The research demonstrates that Arabic dictionaries across different periods have dealt with this phenomenon using varying methodo-logies, reflecting the evolution of Arabic lexicographical awareness.

Anahtar Kelimeler

Arabic Language , Linguistic Borrowing , Semantic Development , Arabic Lexi-cography , Arabization , Language Contact

الاقتراض اللغوي والتطور الدلالي في المعاجم العربية دراسة تحليلية لنماذج معرَّبة

Öz

يتناول هذا البحث ظاهرة الاقتراض اللغوي والتطور الدلالي في اللغة العربية، مركزاً على دراسة التحولات الدلالية التي تطرأ على الألفاظ المقترضة عبر العصور المختلفة، ويهدف البحث إلى تتبع مسار الألفاظ المقترضة في المعاجم العربية وتحليل آليات تطورها الدلالي، معتمداً على المنهج الوصفي التحليلي التاريخي، حيث يبدأ بتأصيل مفهوم الاقتراض اللغوي وعلاقته بالمصطلحات المتداخلة معه كالمعرب والدخيل والتَّماس محرراً الاختلاف بينها، ثم يتتبع تاريخ هذه الظاهرة في اللغة العربية مع رصد أسبابها السياسية والاجتماعية والثقافية، ليكشف لاحقاً عن قدرة اللغة العربية على استيعاب العناصر الدخيلة وتطويعها وفق نظامها الصوتي والصرفي، وإخضاعها لقوانين التطور الدلالي، كما يرصد البحث أنماط التطور الدلالي -من توسيع وتضييق وانتقال- التي تخضع لها الألفاظ المقترضة، مع دراسة تطبيقية لنماذج من هذه الألفاظ، متتبعاً تطورها الدلالي عبر المعاجم العربية منذ العصر الجاهلي وحتى العصر الحديث، ويناقش البحث دور العوامل الاجتماعية والسياسية والاقتصادية في عملية الاقتراض اللغوي، مستعرضاً نماذج من التفاعل اللغوي بين العربية واللغات المجاورة كالفارسية والتركية واليونانية. كما يتناول البحث تطور المنهجية المعجمية العربية في التعامل مع الألفاظ المقترضة عبر العصور، مبيناً كيف تعاملت المعاجم العربية مع هذه الظاهرة من معجم العين للفراهيدي حتى المعاجم المعاصرة. ويخلص البحث إلى أن الاقتراض اللغوي ليس مجرد نقل ميكانيكي للألفاظ، بل عملية معقدة تعكس التفاعل الحضاري والثقافي بين الشعوب، وأن الألفاظ المقترضة تخضع لتحولات دلالية عميقة تتأثر بالسياق الاجتماعي والثقافي للغة المستقبِلة. ويؤكد على أن المعاجم العربية على اختلاف عصورها قد تعاملت مع هذه الظاهرة بمنهجيات متباينة تعكس تطور الوعي المعجمي العربي في التعامل مع ظاهرة الاقتراض اللغوي.

Anahtar Kelimeler

اللغة العربية , الاقتراض اللغوي , التطور الدلالي , المعجمية العربية , التعريب , التداخل اللغوي

Kaynakça

• Abdülâlî, Abdülvehhab Muhammed. "el-İktirâżü'l-luġavî ve tedâhulü'l-mustalahât". Mecelletü'l-Mevâzîn 6/1 (2024), 1-15. https://ybt.ink/Yisve1
• Abdulkadir, Rasûl. "el-Kelimâtu'l-Fransiyye Zâtu'l-Asli'l-Arabî: Dirâse li-Tegayyurâtihe'd-Delâliyye". Aleph: el- Luġa ve'l-İ'lâm ve'l-Muctema' 9/1 (2022), 45-62. https://asjp.cerist.dz/en/article/187971
• Abduttevvâb, Ramazan. et-Tetavvuru'l-Luġavî Mezâhiruhu ve İlelihi ve Kavânînuhu. 2. Baskı. Kahire: Mektebetü'l-Hancî, 1997.
• Akar, Ali. "Türkçe-Arapça Arasındaki Sözcük İlişkileri". Karadeniz Uluslararası Bilimsel Dergi 8 (2010), 9-16. https://dergipark.org.tr/tr/pub/kdeniz/issue/16867/175582
• Buhârî, Ebû Abdullah Muhammed b. İsmail. et-Târîhu'l-kebîr. thk. Muhammed b. Sâlih b. Muhammed ed- Debbâsî. 8 Cilt. Riyad: en-Nâşiru'l-Mütemeyyiz, 2019.
• Bûbû, Mes'ûd. Eseru'd-dahîl ale'l-Arabiyyeti'l-fushâ fî asri'l-ihticâc. Dımaşk: Menşûrâtu Vizâreti's-Sekâfe, 1982.
• Cevâlîkî, Ebû Mansûr Mevhûb b. Ahmed. el-Mu'arreb mine'l-kelâmi'l-a'cemî alâ hurûfi'l-mu'cem. thk. Halil İmran el-Mansûr. Beyrut: Dâru'l-Kütübi'l-İlmiyye, 1998.
• Cevherî, Ebû Nasr İsmail b. Hammâd. es-Sıhâh: Tâcu'l-luġa ve sıhâhu'l-Arabiyye. thk. Ahmed Abdülgafûr Attâr. 6 Cilt. 4. Baskı. Beyrut: Dâru'l-İlm li'l-Melâyîn, 1987.
• Cundî, Ahmed Enver Seyyid Ahmed. Târîhu'l-Gazvi'l-Fikrî ve't-Ta'rîb Hilâle Merhaleti mâ beyne'l-Harbeyn el- Âlemiyyeteyn. Kahire: Dâru'l-İ'tisâm, ts.
• Dîneverî, Ebû Muhammed Abdullah b. Müslim b. Kuteybe. eş-Şi'r ve'ş-şu'arâ. Kahire: Dâru'l-Hadîs, 2003.
• Doğan, Aybüke Betül. "Kutadgu Bilig'de Alıntı Sözcükler ve Bu Sözcüklerin Türkçeleştirilme Yolları". Korkut Ata Türkiyat Araştırmaları Dergisi Özel Sayı 1 (2023), 125-144. https://dergipark.org.tr/tr/pub/korkutataturkiyat/issue/80695/1359408
• Ebû Hayyân, Muhammed b. Yusuf el-Endelüsî. İrtişâfü'd-darab min lisâni'l-Arab. thk. Receb Osman Muhammed. 5 Cilt. Kahire: Mektebetü'l-Hâncî, 1998.
• Enîs, İbrahim. Min esrâri'l-luġa. 3. Baskı. Kahire: Mektebetü'l-Anglü'l-Mısriyye, 1966.
• Ezdî, Ebû Bekir Muhammed b. el-Hasen b. Düreyd. Cemheretü'l-luġa. thk. Remzî Münîr Ba'lebekkî. 3 Cilt. Beyrut: Dâru'l-İlm li'l-Melâyîn, 1987.
• Ferâhîdî, Ebû Abdurrahman el-Halîl b. Ahmed. Kitâbü'l-Ayn. thk. Mehdî el-Mahzûmî- İbrahim es-Sâmerrâî. 8 Cilt. Beyrut: Dâru ve Mektebetü'l-Hilâl, ts.
• Fischer, Wolfdieterich. el-Esâs fî fıkhi'l-luġati'l-Arabiyye. çev. Sa'îd Hasen Buhayrî. Kahire: Müessesetü'l-Muhtâr, 2002.
• Harîrî, el-Kâsım b. Ali. Dürretü'l-ġavvâs fî evhâmi'l-havâs. thk. Arafât Matracî. Beyrut: Dâru'l-Kütübi's-Sekâfiyye, 1998.
• Hassân, Temmâm. Menâhicü'l-bahs fi'l-luġa. Kahire: Mektebetü'l-Anglü'l-Mısriyye, ts.
• Hazar, Mehmet. "Köken bilime uzanan 'Türkçe ses anlam eşlemesi' ile yalın Türkçeye doğru". TURUK Uluslararası Dil, Edebiyat ve Halkbilimi Araştırmaları Dergisi 8/20 (2020), 281-293. https://atif.sobiad.com/index.jsp?modul=article&ID=hM55VHEBu-adCBSEu4QC
• Herevî, Muhammed b. Ahmed el-Ezherî. Tehzîbu'l-luġa. thk. Muhammed İvad Mur'ib. 8 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi't- Türâsi'l-Arabî, 2001.
• Hicâzî, Mahmud Fehmî. İlmü'l-luġati'l-Arabiyye. Kahire: Dâru Ġarîb, ts.
• Himyerî, Neşvân b. Sa'îd. Şemsu'l-ulûm ve devâu kelâmi'l-Arab mine'l-kulûm. thk. Hüseyin b. Abdullah el- Ömerî vd. 11 Cilt. Beyrut: Dâru'l-Fikri'l-Muâsır, 1999.
• Houtsma vd. Mûcez dâireti'l-meârifi'l-İslâmiyye. thk. Hasen Habeşî vd. Şârika: Merkezü'ş-Şârika li'l-İbdâi'l-Fikrî, 1998.
• Hulî, Muhammed Ali. El-Hayat ma'a Luġateyn: es-Sunâiyye el-Luġaviyye. Riyad: Câmiatu'l-Melik Suud, 1988.
• Hünâî, Ali b. el-Hasen el-Ezdî. el-Muntehab min ġarîbi kelâmi'l-Arab. thk. Muhammed b. Ahmed el-Ömerî. Mekke: Câmiatu Ümmi'l-Kurâ, 1989.
• İbn Fâris, Ahmed el-Kazvînî er-Râzî. Mu'cemu mekâyîsi'l-luġa. thk. Abdüsselam Muhammed Hârûn. 6 Cilt. Beyrut: Dâru'l-Fikr, 1979.
• İbn Manzûr, Muhammed b. Mukerrem. Lisânü'l-Arab. thk. el-Yâzicî vd. 15 Cilt. 3. Baskı. Beyrut: Dâru Sâdir, 1994.
• İbnu'n-Nedim, Ebu'l-Ferec Muhammed b. İshak. el-Fihrist. thk. Eymen Fuâd Seyyid. 2 Cilt. 2. Baskı. London: Mu’essesetu'l-Furkân li't-Turâsi'l-İslâmî, 2014.
• İbn Sa'd, Muhammed b. Sa'd b. Meni' ez-Zuhrî. et-Tabakâtu'l-Kebîr. thk. Ali Muhammed Ömer. 11 Cilt. Kahire: Mektebetü'l-Hâncî, 2001.
• İbn Sîde, Ebu'l-Hasen Ali b. İsmail el-Mursî. el-Muhassas. thk. Halil İbrahim Ceffâl. 5 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi't- Turâsi'l-Arabî, 1996.
• İbn Sîde, Ebu'l-Hasen Ali b. İsmail el-Mursî. el-Muhkem ve'l-muhîtü'l-a'zam. thk. Abdulhamid Hindâvî. 11 Cilt. Beyrut: Dâru'l-Kutubi'l-İlmiyye, 2000.
• İsbahânî, Muhammed b. Ömer el-Medenî. el-Mecmû'u'l-muġîs fî ġarîbeyi'l-Kur'ân ve'l-hadîs. thk. Abdülkerîm el-Azbâvî. 3 Cilt. Mekke: Câmiatu Ümmi'l-Kurâ, 1988.
• Jabbār, Ghanī Murūj. "el-İktirâd fî'l-Arabiyye". Mecelletu Kulliyyeti'l-Ulûmi'l-İslâmiyye (1996), 633-650. https://www.iraqoaj.net/iasj/article/2154
• Kâsım, Yahyâ İbrâhim. el-Muarreb ve'd-Dahîl fi'l-Arabiyye Dirâse fî Tâci'l-Arûs li'z-Zebîdî. İrbid: Âlemü'l- Kütübi'l-Hadîs, 2015.
• Kelbî, Ebü'l-Münzir Hişâm b. Muhammed. Cemheretu'n-neseb. thk. Hasen Nâcî. Beyrut: Dâru'l-Kütüb, 1986.
• Kindî, İmruülkays b. Hucr b. el-Hâris. Dîvânu İmri'l-Kays. thk. Abdurrahman el-Mustâvî. 2. Baskı. Beyrut: Dâru'l- Ma'rife, 2004.
• Meseddî, Abdusselam. "el-Mustalahu'n-nakdî ve âliyyâtu sıyâġatih". Mecelletu Alâmât (1993), 54-109. https://archive.alsharekh.org/Articles/181/20592/468413
• Mûsevî, Menâf Mehdî. "el-Muarreb ve'd-dahîl fi'l-luġati'l-Arabiyye". Mecelletu Câmi'ati'l-Benât 20/1 (2009), 633-650. https://ybt.ink/jLxfY4
• Ömer, Ahmed Muhtar Abdulhamid. Mu'cemu'l-luġati'l-Arabiyyeti'l-muâsıra. 4 Cilt. Beyrut: Âlemü'l-Kütüb, 2008.
• Ömer, Ahmed Muhtar. İlmu'd-delâle. 5. Baskı. Kahire: Âlemu'l-Kutub, 1998.
• Rıza, Ahmed. Mu'cemu metni'l-luġa: Mevsûa luġaviyye hadîse. 5 Cilt. Beyrut: Dâru Mektebeti'l-Hayât, 1960.
• Sâhib b. Abbâd, İsmail. el-Muhît fi'l-luġa. thk. Muhammed Hasen Âl Yâsîn. 10 Cilt. Beyrut: Âlemü'l-Kütüb, 1994.
• Sâlih, Subhî. Dirâsât fî Fıkh el-Luġa. Beyrut: Dâru'l-İlm li'l-Melâyîn, 1960.
• Sâmerrâî, İbrahim. et-Tetavvuru'l-luġaviyyu't-târîhî. 2. Baskı. Beyrut: Dâru'l-Endülüs, 1981.
• Seâlibî, Abdulmelik. Fıkhu'l-luġa ve sırru'l-Arabiyye. thk. Abdurrezzâk el-Mehdî. Beyrut: Dâru İhyâi't-Turâsi'l- Arabî, 2002.
• Sebtî, Kâdî Ebu'l-Fadl İyâd b. Mûsâ. Meşâriku'l-Envâr alâ Sıhâhi'l-Âsâr. Fas: el-Matbaatu'l-Meleviyye, 1913.
• Sicistânî, Ebû Dâvûd Süleyman. ez-Zuhd. thk. Yâsir b. İbrahim b. Muhammed - Ebû Bilâl Guneym b. Abbas b. Guneym. Hulvân: Dâru'l-Mişkât, 1993.
• Sîbeveyh, Amr b. Osman b. Kanber el-Hârisî. el-Kitâb. thk. Abdusselam Muhammed Hârûn. 4 Cilt. 3. Baskı. Kahire: Mektebetu'l-Hâncî, 1988.
• Suyûtî, Abdurrahman b. Ebû Bekir Celâleddîn. el-Muzhir fî ulûmi'l-luġa ve envâihâ. thk. Fuad Ali Mansur. 2 Cilt. Beyrut: Dâru'l-Kutubi'l-İlmiyye, 1998.
• Şaş, Ali Kemal. "Türkçe Arapça ilişkileri bağlamında anlam aktarması yoluyla oluşmuş bitki adları". Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi 9/2 (2020), 572-588. https://dergipark.org.tr/tr/pub/teke/issue/55209/759486
• Şenterînî, Ebu'l-Hasen Ali b. Bessâm. ez-Zahîre fî Mehâsini Ehli'l-Cezîre. thk. İhsân Abbâs. 4 Cilt. Libya: ed- Dâru'l-Arabiyye li'l-Kutub, ts.
• Ullmann, Stephen. Devru'l-kelime fi'l-luġa. çev. Kemâl Muhammed Bişr. Kahire: Mektebetü'ş-Şebâb, 1975.
• Uysal, İdris Nebi. "Dil İlişkileri Bağlamında Popüler Türk Romanlarındaki Batı Kökenli Kelimeler: Kuşlar Yasına Gider Örneği". TYB Akademi Dil Edebiyat ve Sosyal Bilimler Dergisi 29 (2020), 11-27. https://ybit.in/dPXvu4
• Vâfî, Ali Abdülvâhid. İlmu'l-luġa. Kahire: Dâru Nahdati Mısr, ts.
• Vendryes, Joseph. el-Luġa. çev. Abdülhamid ed-Devâhilî - Muhammed el-Kassâs. Kahire: Mektebetü'l- Anglü'l-Mısriyye, 1950.
• Yusuf, Mustafa. "Zâhiratu'l-iktirâdi'l-luġavî: Dirâse tahlîliyye li-a'mâli lecneti'l-elfâz ve'l-esâlîb bi-mecmai'l- luġati'l-Arabiyye bi'l-Kâhira". Mecelletu Serdiyyât 44 (2022), 78-95. https://search.mandumah.com/Record/1390212
• Zafankî, Sâfiye. Athar al-Iqtirād al-Lughawī fī al-Lugha al-Arabiyya al-Hadītha. Berlin: el-Merkezü'd-Dîmukrâtî el-Arabî, 2021.
• Zebîdî, Muhammed Murtadâ el-Huseynî. Tâcu'l-arûs min cevâhiri'l-Kâmûs. thk. Heyet. 40 Cilt. Kuveyt: Vizâretu'l-İrşâd ve'l-Enbâ, 1965-2001.
• Zemahşerî, Ebü'l-Kâsım Mahmûd b. Ömer. Esâsu'l-belâġa. thk. Muhammed Bâsil Uyûnu's-Sûd. 2 Cilt. Beyrut: Dâru'l-Kutubi'l-İlmiyye, 1998.