The Theory of the Human Soul Evolving into an Angel or Devil in the Philosophy of the Ikhwân al-Safâ

Yıl 2025, Cilt: 11 Sayı: 1, 301 - 331, 30.06.2025

Nusret Taş

https://doi.org/10.47424/tasavvur.1657421

Öz

The subject of this study is the theory of the evolution of the human soul into an angel or a devil in the philosophy of the Ikhwân al-Safâ. The purpose of the study is to evaluate the views of the Ikhwân al-Safâ, in con-nection with their understanding of existence, regarding the process of the rise to the level of a higher species of soul when the bodies of the juz’ī/particular souls active in the sublunar world lose their functions, and especially the transition of human souls to the level of angelic or demonic souls with the death of their bodies, from an academic perspective. The Ikhwân al-Safâ advocates a theory in this regard that is incompatible with traditional Islamic belief. According to their understanding, the human soul, while it is with the body in this worldly life, becomes either an angel or a devil in potential, depending on its theoretical and practical competence. After death, that is, after separation from the body, it becomes either an an-gel or a devil in actuality. In order to establish this theory, the Ikhwân some-times resort to some Quranic verses and hadith narrations. Sometimes they try to present rational/philosophical evidence based on reason/logic. The main source of our study is the Arabic treatises and Turkish translations of the Ikhwân al-Safâ. During the preparation process, the treatises were examined, the obtained data were classified and evaluated. According to the literature research, our study is the first study in its field. Therefore, it has the potential to contribute to the field.

Anahtar Kelimeler

Philosophy of Religion , Ikhwân al-Safâ , Corporeal Existence , Spiritual Exis-tence , Soul , Angel , Devil

İhvân-ı Safâ Felsefesinde İnsani Nefsin Evrimleşerek Melek veya Şeytan Olma Teorisi

Öz

Bu çalışmanın konusu, İhvân-ı Safâ felsefesinde insani nefsin evrimleşe-rek melek veya şeytan olma teorisidir. Çalışmanın amacı, İhvân-Safâ’nın varlık anlayışıyla bağlantılı olarak savunduğu ay altı âlemdeki cüz’î/tikel cisimlerde etkin olan cüz’î/tikel nefislerin cisimleri işlevini yitirtince bir üst türün nefis mertebesine yükselme, özellikle insani nefislerin bedenlerinin ölümüyle birlikte melekî veya şeytani nefisler mertebesine geçiş süreciyle ilgili görüşlerini akademik bir bakış açısıyla değerlendirmektir. İhvân-ı Safâ, bu konuda geleneksel İslam inancıyla uyuşmayan bir teoriyi savunmaktadır. Onların anlayışına göre insan nefsinin bu dünya hayatında bedenle birlik-teyken teorik ve pratik yetkinliğine göre bilkuvve ya melek ya da şeytan olur. Ölümden, yani bedenden ayrıldıktan sonra ise bilfiil ya melek ya da şeytan olur. İhvân, bu teorisini temellendirmek için yerine göre bazen Kur’ân ayetleri ve hadis rivayetlerine başvurur. Bazen de akla/mantığa dayalı rasyonel/felsefi kanıtlar sunmaya çalışır. Çalışmamızın temel kayna-ğı, İhvân-ı Safâ’nın Arapça risaleleri ve Türkçe tercümeleridir. Hazırlık sü-recinde risaleler incelenmiş, elde edilen verilen tasnif edilerek değerlendiril-miştir. Yapılan literatür araştırmasına göre çalışmamız, alanında yapılan ilk çalışmadır. Bu nedenle alana katkı sunma potansiyelini taşımaktadır.

Anahtar Kelimeler

Din Felsefesi , İhvân-ı Safâ , Cismani Varlık , Ruhani Varlık , Nefis , Melek , Şeytan

Kaynakça

• Akarsu, Bedia. Felsefe Terimleri Sözlüğü. Ankara: TDK Yayınları, 1975.
• Alper, Hülya. “Mukarrebîn”. Diyanet İslam Ansiklopedisi. 31/128-129. An-kara: Türkiye Diyanet Vakfı, 2020.
• Baş, Erdoğan. “Sema”. Diyanet İslam Ansiklopedisi. 36/453-455. Türkiye Di-yanet Vakfı, 2009.
• Bayrakdar, Mehmet. “Tekâmül Nazariyesi”. Diyanet İslam Ansiklopedisi. 40/337-339. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 2011.
• Bıçak, Nihat. “Klasik Türk Şiiri’nde Tenasüh ve Reenkarnasyon”. Uluslara-rası Medeniyet Çalışmaları Dergisi 8/1 (2023), 78-90.
• Bolay, Süleyman Hayri. Felsefî Doktrinler ve Terimler Sözlüğü. Ankara: Akçağ Yayınları, 1996.
• Bulğen, Mehmet - Baloğlu, Adnan Bülent. “Tenâsüh”. Diyanet İslam Ansik-lopedisi. 40/443-446. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 2011.
• Cürcânî, Seyyid Şerîf. Kitâbü’t-Taʿrîfât. Beyrut, 1983.
• Çelebi, İlyas. “Şeytan”. Diyanet İslam Ansiklopedisi. 39/99-101. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 2010.
• Çetinkaya, Bayram Ali. “İhvân-ı Safâ Felsefesinin İbnü’l-Arabî Düşüncesin-deki İzdüşümler”. Tasavvuf 23 (2009), 131-147.
• Gökçe, Cüneyt. “Berzah”. Diyanet İslam Ansiklopedisi. 5/525. İstanbul: Tür-kiye Diyanet Vakfı, 1992.
• Güllüce, Veysel. Reenkarnasyon İddiaları Karşısında Kur’ân-ı Kerîm. Erzurum: Atatürk Üniversitesi SBE, Yayınlanmamış Doktora Tezi, 2001.
• Hanbel, Ahmed b. el-Müsned. Kahire, 1313.
• İhvân-ı Safâ. “3. Risâle: Astronomi-Astroloji ve Kürelerin (Gök Cisimlerinin) Oluşumu Hakkında”. çev. Elmin Aliyev. İhvân-ı Safâ Risâleleri. ed. Ab-dullah Kahraman. I/81-110. İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 2012.
• İhvân-ı Safâ. “5. Risâle: Musiki”. çev. A. Hakkı Turabi. İhvân-ı Safâ Risâlele-ri. ed. Abdullah Kahraman. I/129-160. İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 2012.
• İhvân-ı Safâ. “16. Risâle: Sema ve Alem Olarak Adlandırılıp Nefsin Islahı ve Ahlakın Olgunlaştırılmasına Dair”. çev. Elmin Aliyev. İhvân-ı Safâ Risâleleri. ed. Abdullah Kahraman. II/25-45. İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 2013.
• İhvân-ı Safâ. “17. Risâle: Oluş ve Bozuluşun Açıklanmasına Dair”. çev. Kamuran Gökdağ. İhvân-ı Safâ Risâleleri. ed. Abdullah Kahraman. II/47-55. İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 2013.
• İhvân-ı Safâ. “19. Risâle: Madenlerin Oluşumunun Açıklamasına Dair”. çev. Ali Avcu. İhvân-ı Safâ Risâleleri. ed. Abdullah Kahraman. II/75-102. İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 2013.
• İhvân-ı Safâ. “20. Risâle: Tabiatın Mahiyetine Dair”. çev. Enver Uysal. İh-vân-ı Safâ Risâleleri. ed. Abdullah Kahraman. II/103-117. İstanbul: Ay-rıntı Yayınları, 2013.
• İhvân-ı Safâ. “21. Risâle: Bitkilerin Cinslerine Dair”. çev. Elmin Aliyev. İh-vân-ı Safâ Risâleleri. ed. Abdullah Kahraman. II/119-138. İstanbul: Ay-rıntı Yayınları, 2013.
• İhvân-ı Safâ. “22. Risâle: Hayvanların ve Hayvan Türlerinin Yaratılış Şekli-ne Dair”. çev. Murat Demirkol. İhvân-ı Safâ Risâleleri. ed. Abdullah Kahraman. II/139-258. İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 2013.
• İhvân-ı Safâ. “26. Risâle: Filozofların ‘İnsan Küçük Bir Âlemdir’ Görüşüne Dair”. çev. Abdullah Kahraman. İhvân-ı Safâ Risâleleri. ed. Abdullah Kahraman. II/317-335. İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 2013.
• İhvân-ı Safâ. “28. Risâle: İnsanın Bilimlere Güç Yetirilebilirliği”. çev. Kamu-ran Gökdağ. İhvân-ı Safâ Risâleleri. ed. Abdullah Kahraman. III/23-37. İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 2014.
• İhvân-ı Safâ. “29. Risâle: Ölümün ve Hayatın Hikmetine Dair”. çev. Ömer Bozkurt. İhvân-ı Safâ Risâleleri. ed. Abdullah Kahraman. 39-53. III. İs-tanbul: Ayrıntı Yayınları, 2014.
• İhvân-ı Safâ. “30. Risâle: Lezzetlerin Nitelikleri, Hayatın ve Ölümün Hik-meti ile Bunların Mahiyetlerine Dair”. çev. Murat Demirkol. İhvân-ı Safâ Risâleleri. ed. Abdullah Kahraman. III/55-79. İstanbul: Ayrıntı Yayınla-rı, 2014.
• İhvân-ı Safâ. “31. Risâle: Dillerin, Yazı Şekillerinin ve İbarelerin Farklı Ol-masının Sebeplerine Dair”. çev. Ali Avcu. İhvân-ı Safâ Risâleleri. ed. Abdullah Kahraman. III/81-144. İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 2014.
• İhvân-ı Safâ. “32. Risâle: Pisagorculara Göre Varlıkların/Mevcutların Akli İlkeleri Hakkında”. çev. Murat Demirkol. İhvân-ı Safâ Risâleleri. ed. Ab-dullah Kahraman. III/145-159. İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 2014.
• İhvân-ı Safâ. “33. Risâle: İhvân-ı Safâ’ya Göre Akli İlkleler Hakkında”. çev. Murat Demirkol. İhvân-ı Safâ Risâleleri. ed. Abdullah Kahraman. III/161-169. İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 2014.
• İhvân-ı Safâ. “36. Risâle: Devirler ve Küresel Dönüşler Hakkında”. çev. M. Fatih Demirci. İhvân-ı Safâ Risâleleri. ed. Abdullah Kahraman. III/201-215. İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 2014.
• İhvân-ı Safâ. “38 Risâle: Öldükten Sonra Diriliş ve Kıyâmete Dair”. çev. Abdullah Kahraman. İhvân-ı Safâ Risâleleri. ed. Abdullah Kahraman. III/233-261. İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 2014.
• İhvân-ı Safâ. “40. Risâle: Nedenler ve Nedenlilere Dair”. çev. Ali Durusoy. İhvân-ı Safâ Risâleleri. ed. Abdullah Kahraman. III/281-311. İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 2014.
• İhvân-ı Safâ. “41. Risâle: Tanımlar ve Resimlere Dair”. çev. Kamil Kömür-cü. İhvân-ı Safâ Risâleleri. ed. Abdullah Kahraman. III/313-325. İstan-bul: Ayrıntı Yayınları, 2014.
• İhvân-ı Safâ. “42. Risâle: Mezhepler ve Dine Dair”. çev. Metin Özdemir. İhvân-ı Safâ Risâleleri. ed. Abdullah Kahraman. III/327-428. İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 2014.
• İhvân-ı Safâ. “43. Risâle: Allah Azze ve Celle’ye Giden Yolun Mahiyetine Dair”. çev. M. Kazım Arıcan. İhvân-ı Safâ Risâleleri. ed. Abdullah Kah-raman. IV/9-16. İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 2014.
• İhvân-ı Safâ. “46. Risâle: İmanın Mahiyeti ve Araştırmacı Müminlerin Özel-liklerine Dair”. çev. Murat Demirkol. İhvân-ı Safâ Risâleleri. ed. Abdul-lah Kahraman. IV/55-96. İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 2014.
• İhvân-ı Safâ. “49. Risâle: Rûhânîlerin Hallerinin Niceliği Hakkında”. çev. Murat Demirkol. İhvân-ı Safâ Risâleleri. ed. Abdullah Kahraman. IV/151-185. İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 2014.
• İhvân-ı Safâ. “51. Risâle: Bütün Âlemin Düzeninin Niteliğine Dair”. çev. Murat Demirkol. İhvân-ı Safâ Risâleleri. ed. Abdullah Kahraman. IV/205-212. İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 2014.
• İhvân-ı Safâ. “52. Risâle: Sihir, Büyü ve Göz Değmesinin Mahiyeti Hakkın-da”. çev. Murat Demirkol. İhvân-ı Safâ Risâleleri. ed. Abdullah Kahra-man. IV/213-319. İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 2014.
• İhvân-ı Safâ. İhvân-ı Safâ Risâleleri. ed. Abdullah Kahraman. çev. Komisyon. İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 2016.
• İhvânu’s-Safâ. Risâletü’l-Câmia’, el-Câmia’tü’l-Câmia’. thk. Arif Tamir. Bey-rut: Menşûrâtu Uveydât, 1995.
• İḫvânü’ṣ-Ṣafâ. “er-Risâletü’l-Erbeʿîn: fi’l-ʿİleli ve’l-Maʿlûlât”. Resâilu İḫvâni’ṣ-Ṣafâ. III/344-383. Beyrut: Dâru’l- İslamiyye, 1992.
• İḫvânü’ṣ-Ṣafâ. “er-Risâletü’l-Ḥâdiyeti ve’l-Ḫamsîn: fî Keyfiyyeti Neḍdi’l-ʿÂlemi bi Esrihî”. Resâilu İḫvâni’ṣ-Ṣafâ. IV/273-282. Beyrut: Dâru’l-İslamiyye, 1992.
• İḫvânü’ṣ-Ṣafâ. “er-Risâletü’l-Ḫâmiseti ve’l-ʿAşer: fî Beyânî’-Heyûlâ ve’ṣ-Ṣûreti ve’l-Ḥareketi ve’z-Zamân ve’l- Mekân”. Resâilu İḫvâni’ṣ-Ṣafâ. II/5-23. Beyrut: Dâru’l-İslamiyye, 1992.
• İḫvânü’ṣ-Ṣafâ. “er-Risâletü’l-Ḫâmiseti ve’l-ʿİşrîn: fî Musḳati’n-Nuṭfe”. Resâilu İḫvâni’ṣ-Ṣafâ. II/417-454. Beyrut: Dâru’l-İslamiyye, 1992.
• İḫvânü’ṣ-Ṣafâ. “er-Risâletü’ṣ-Sâbiʿa: fî ’s-Ṣanâiʿi’l-ʿİlmiyyeti ve’l-Ġaraḍi Min-hâ”. Resâilu İḫvâni’ṣ-Ṣafâ. I/258- 275. Beyrut: Dâru’l-İslamiyye, 1992.
• İḫvânü’ṣ-Ṣafâ. “er-Risâletü’s̱-S̱âliseti ve’s̱-S̱elâs̱în: fi’l-Mebâdiyyi’l-Akliyye alâ Re’yi İḫvâni’ṣ-Ṣafâ”. Resâilu İḫvâni’ṣ-Ṣafâ. III/199-211. Beyrut: Dâru’l-İslamiyye, 1992.
• İḫvânü’ṣ-Ṣafâ. “er-Risâletü’s̱-S̱âmineti ve’s̱-S̱elâsîn: fi’l-Baʿs ve’l-Ḳıyâme”. Resâilu İḫvâni’ṣ-Ṣafâ. III/287-320. Beyrut: Dâru’l-İslamiyye, 1992.
• İḫvânü’ṣ-Ṣafâ. “er-Risâletü’s̱-S̱âniyeti ve’l-Erbeʿîn: fi’l-Ârâi ve’d-Diyânâti fi’l-ʿUlûmi’n-Nâmûsiyyeti’l-İlâhiyyeti ve’ş-Şerîʿa”. Resâilu İḫvâni’ṣ-Ṣafâ. III/401-538. Beyrut: Dâru’l-İslamiyye, 1992.
• İḫvânü’ṣ-Ṣafâ. “er-Risâletü’s̱-S̱âniyeti ve’l-ʿİşrîn: fî Keyfiyeti Tekvîni’l-Ḥayvânât ve Eṣnâfihâ”. Resâilu İḫvâni’ṣ- Ṣafâ. II/178-377. Beyrut: Dâru’l-İslamiyye, 1992.
• İḫvânü’ṣ-Ṣafâ. “er-Risâletü’t-Tâsiʿa: fî Beyâni’l-Aḫlaḳ ve Esbâbi İḫtilafihâ ve Envaʿi ʿİlelihâ”. Resâilu İḫvâni’ṣ-Ṣafâ. I/296-389. Beyrut: Dâru’l-İslamiyye, 1992.
• İḫvânü’ṣ-Ṣafâ. “er-Risâletü’t-Tâsiʿati ve’l-ʿAşer: fî Beyâni Tekvîni’l-Meʿâdin”. Resâilu İḫvâni’ṣ-Ṣafâ. II/87-131. Beyrut: Dâru’l-İslamiyye, 1992.
• İḫvânü’ṣ-Ṣafâ. “er-Risâletü’t-Tâsiʿati ve’l-ʿİşrîn: fî Ḥikmeti’l-Mevti ve’l-Ḥayât”. Resâilu İḫvâni’ṣ-Ṣafâ. III/34-51. Beyrut: Dâru’l-İslamiyye, 1992.
• İḫvânü’ṣ-Ṣafâ. “er-Risâletü’t-Tâsiʿati ve’s̱-S̱elâsîn: fî Kemiyeti Ecnâs”. Resâilu İḫvâni’ṣ-Ṣafâ. III/321-343. Beyrut: Dâru’l-İslamiyye, 1992.
• İḫvânü’ṣ-Ṣafâ. “Fihristu’r-Resâil”. Resâilu İḫvâni’ṣ-Ṣafâ. I/21-46. Beyrut: Dâru’l-İslamiyye, 1992.
• İsfehânî, Râgıb el-. Müfredât: Kur’an Kavramları Sözlüğü. çev. A. Güneş, M. Yolcu. İstanbul: Çıra Yayınları, 2010.
• Kutluer, İlhan. “İnsan”. Diyanet İslam Ansiklopedisi. 22/320-323. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 2000.
• Onay, Hamdi. “İhvân-ı Safa Felsefesinde Tekâmül Nazariyesi”. Mesned İla-hiyat Araştırmaları Dergisi 12/2 (2021), 283-303.
• Özgökman, Fatih. “Yaşamın Kökeni, Evrim ve Tanrı”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 54/2 (2013), 49-76.
• Öztürk, Mustafa. “Mele-i A‘lâ”. Diyanet İslam Ansiklopedisi. 2/242-244. An-kara: Türkiye Diyanet Vakfı, 2019.
• Salîbâ, Cemîl. el-Muʿcemü’l-Felsefî. Beyrut, 1982.
• Taş, Nusret. “İbn Haldun’un Mukaddime Adlı Eserindeki Teorilerin, İhvân-ı Safâ Risâleleri’nden İntihal Olduğuna Dair İddia”. Sosyal Bilimlerde Seçme Konular-7. ed. Sadettin Paksoy - Hasan Çiftçi. 267-295. Ankara: İKSAD Puplishing House, 2022.
• Taş, Nusret. İhvân-ı Safâ Felsefesinde Akıl-Vahiy İlişkisi. İstanbul: KDY Aka-demi, 2021.
• Taş, Nusret. “İhvân-ı Safâ Felsefesinde Faal Akıl Teorisi”. Beytulhikme 13/1 (2023), 67-86.
• Taş, Nusret. “İlimler Tasnifi Bağlamında İhvân-ı Safâ ile Gazzâlî’nin Görüş-leri Arasında Bir Karşılaştırma”. SBedergi 8 (2021), 67-83.
• Taş, Nusret - Dölek, Haydar. “X. Yüzyılın Bilimler Akademisi: İhvân-ı Safâ Teşkilatı”. Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 22/1 (2017), 271-286.
• Turan, Ramazan. “İhvân-ı Safâ Felsefesinde Adalet Kavramı”. Mevzu: Sos-yal Bilimler Dergisi 4 (2020), 95-114.
• Uludağ, Süleyman. “Ahsen-i Takvîm”. Diyanet İslam Ansiklopedisi. 2/178. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 1989.
• Uysal, Enver. Örnek Metinlerle İhvân-ı Safâ ve İbn Sînâ Felsefesi. İstanbul: Emin Yayınları, 2014.
• Üzüm, İlyas. “İlliyyîn”. Diyanet İslam Ansiklopedisi. 22/123-124. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 2000.
• Yavuz, Yusuf Şevki - Ünal, Zeki. “Cebrâil”. Diyanet İslam Ansiklopedisi. 7/202-204. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 1993.
• Yitik, Ali İhsan. “Tenâsüh”. Diyanet İslam Ansiklopedisi. 40/441-443. İstan-bul: Türkiye Diyanet Vakfı, 2011.