KOCAELİ- İZMİT BAĞÇEŞME NAMAZGAH ŞEHİTLİĞİNDE BULUNAN MEZAR TAŞLARI

Yıl 2025, Cilt: 137 Sayı: 273, 405 - 448, 30.10.2025

Nazim Boy

https://doi.org/10.55773/tda.1605399

Öz

Türkler bilinen ilk dönemlerden beri ölülerine karşı saygı içerisinde olmuşlar ve bu saygılarının göstergesi olarak kurgan tipi mezarlar ve balbal diye tabir edilen taş heykeller yapmışlardır. İslamiyet’in kabulüyle birlikte kurganların yerini türbeler, balbalların yerini ise mezar taşları almıştır. Mezar taşları kitabelerinde yer alan bilgilerin yanında süsleme, malzeme vb. özellikleriyle yapıldıkları dönemin sanatı ve kültürü hakkında geniş bilgi vermeleri bakımından çok önemli tarihi belgeler niteliğindedir. Kitabeler içerisinde geçen bilgilerden ve başlık tiplerinden mezarda yatan kişinin cinsiyeti, hangi mesleği icra ettiği, neden vefat ettiği hususu vb. birçok bilgiye ulaşılmaktadır.
Bu çalışmamızda Kocaeli-İzmit sınırları içerisinde Bağçeşme Namazgah Şehitliğinde bulunan mezar taşları ele alınmıştır. Şehitlikte 32 adet mezarda baş ve ayak taşları olmak üzere toplam 47 taş bulunmaktadır. Tespit edilen 47 mezar taşından 22 tanesi erkek baş taşı 10 tanesi kadın baş taşıdır. 15 ayak taşının ise 10 tanesi erkek ayak taşı beş tanesi kadın ayak taşıdır. Bahse konu mezar taşları, görünüşleri, başlık tipleri, süsleme özellikleri, ölçüleri, yazı sitilleri, malzeme ve teknik yönünden değerlendirilmeye tabi tutularak Türk İslam dönemi mezar taşları içerisindeki yerleri belirlenmeye çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Kocaeli , Bağçeşme , mezar , mezar taşı , başlık , Osmanlı Dönemi

Gravestones in Kocaeli-İzmit Bağçeşme Martyrs’ Cemetery

Öz

Since ancient times, Turks have shown great respect for their deceased, which they expressed through the construction of kurgan-style tombs and stone statues known as balbal. With the adoption of Islam, kurgans were replaced by mausoleums, and balbal statues by tombstones. Tombstones, apart from the inscriptions they bear, serve as significant historical documents due to their decorations, materials, and other features, offering valuable insights into the art and culture of the periods in which they were made. Information from the inscriptions and headstone designs reveals various details about the deceased, such as their gender, profession, and even the cause of death.
This study examines the tombstones located in the Bağçeşme Namazgah Martyrs’ Cemetery in Kocaeli-İzmit. There are a total of 47 stones, including head and foot stones, in 32 graves in the martyrs’ cemetery. Among these, 22 are male headstones and 10 are female headstones, while of the 15 footstones, 10 belong to males and 5 to females. These tombstones were assessed in terms of
their appearance, headstone types, decorative features, dimensions, calligraphy styles, materials, and techniques to determine their place within the tradition of Turkish-Islamic tombstones.

Anahtar Kelimeler

kocaeli , Bağçeşme , Ottoman Period , tombstone , ornament

Kaynakça

• Akar, Azede. “Tezyini Sanatlarımızda Vazo Motifleri.” Vakıflar Dergisi 8 (1969): 267–74.
• Aksu, Hatice. “Rumi Motifin İlk Öncüleri.” İçinde Türkler Ansiklopedisi. Cilt 4, 182-192. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2002.
• Arseven, Celal Esad. “Baş Giyimi-Baş Giyeceği.” İçinde Sanat Ansiklopedisi. Cilt 1, 182-185. İstanbul: MEB, Milli Eğitim Basımevi, 1983.
• Arseven, Celal Esad. “Palmet.” İçinde Sanat Ansiklopedisi. Cilt 4, 1587-1588. İstanbul:1983.
• Ayvazoğlu, Beşir. Güller Kitabı; Türk Çiçek Kültürü Üzerine Bir Deneme. İstanbul: Ötüken, 1999.
• Barışta, H. Örcün. İstanbul Çeşmeleri Azapkapı Saliha Sultan Çeşmesi. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1995.
• Barışta, H. Örcün. “İstanbul-Eyüpsultan Cafer Paşa Türbesi Kazısı ve Bitkisel Bezemeli Mezar Taşları Üzerine.” İçinde Tarihi Kültürü ve Sanatıyla Eyüpsultan Sempozyumu IV (5-7 Mayıs 2000), 252–277. İstanbul: Eyüp Belediyesi Kültür Yayınları, 2000.
• Berk, Süleyman. Zamanı Aşan Taşlar: Zeytinburnu’nun Tarihî Mezar Taşları. İstanbul: Zeytinburnu Belediyesi Kültür Yayınları-7, 2016.
• Bilkan, Ali Fuat. “Nabi’nin Türkçe Divanı (Karşılaştırmalı Metin).” Yayınlanmamış Doktora Tezi, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1993.
• Boydaş, Nihat. “Plastik Değerler Açısından Bir Mezar Taşı.” İçinde 9. Milli Mevlâna Kongresi, 15-16 Aralık 1997, 115-122. Konya, 1998.
• Boydaş, Nihat. “Yenikapı Mevlevi Hanesi Mezar Taşlarına Sanatsal Eleştiri Açısından Bir Bakış.” Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1998.
• Çal, Halit. “Göynük (Bolu) Türk Şehri Mezar Taşları.” Vakıflar Dergisi 30 (2007): 295–383.
• Çal, Halit. “İstanbul Eyüp’teki Erkek Mezar Taşlarında Başlıklar.” İçinde Tarihi Kültürü ve Sanatıyla Eyüpsultan Sempozyumu III, 206-225. İstanbul, 1988.
• Çal, Halit. “Karadeniz Bölgesinde 18. Yüzyıl Erkek Mezar Taşları.” Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırmaları Dergisi 87 (2018): 103-151.
• Çal, Halit. “Türkiye Mezar Taşı Tipleri 1: Güneş Tepelikliler.” Belleten 85, sayı 303 (2021): 645–89.
• Çal, Halit, Özlem Çal. Kastamonu Atabey Gazi Camisi ve Türbesi Hazirelerindeki Mezar Taşları. Kastamonu: Kastamonu Belediyesi, 2008.
• Demiriz, Yıldız. “Acanthus; Türkiye’nin Arkeoloji ve Sanat Tarihi Terminolojisine Yanlış Adla Girmiş Bir Bitki Motifi.” Arkeoloji-Sanat Tarihi Dergisi 3, sayı 3 (1984): 19–24.
• Derman, M. Uğur. “Talik.” İçinde Türkiye Diyanet Vakfı (TDV) İslâm Ansiklopedisi. Cilt 39, 507-508. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 2010.
• Elitez, Gülgün. “Türk Mezar Taşlarında Bitki Motifleri.” Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1996.
• Gökler, Burak Muhammet, Zerrin Köşklü. “Balıkesir Zağnos Paşa Camii Haziresi’ndeki Kavuk Tipleri.” Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi 66 (2019): 453-478.
• Gündoğdu, Oktay. Üsküdar Ahmediye Külliyesi ve Mezar Taşları. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Yayınevi, 2021.
• Haseki, Metin. Plastik Açıdan Türk Mezar Taşları. İstanbul: İstanbul Devlet Güzel Sanatlar Akademisi, 1977.
• Hocaoğlu, Zeyneb. “Üsküdar Mihrimah Sultan Camii Haziresindeki Mezar Taşları.” Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ondokuz Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2020.
• İltar, Gazanfer. “Giresun İli Sahil Şeridindeki Mezar Taşları.” Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2005.
• Karamağaralı, Beyhan. Ahlat Mezar Taşları. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1992.
• Kaya, Davut. “Trabzon Ayasofya Müzesi ile Boztepe Mezarlığındaki Osmanlı Mezar Taşları.” Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ondokuz Mayıs Üniversitesi Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, 2021.
• Keleş, Elif. “Çanakkale İli Biga İlçesi Kemer Köyü Osmanlı Mezar Taşları.” Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ordu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2021.
• Kuru, Alev Çakmakoğlu. “Orta Asya Türk Sanatında Palmet ve Lale Motiflerinin Değerlendirilmesi Hakkında Bir Deneme.” Belleten LXI, sayı 230 (1997): 37–41.
• Kutlu, Mustafa. “Gül.” İçinde Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi, 3:383. İstanbul, 1979.
• Küçükkaya, Bilal. “Galata Mevlevihanesi Mezar Taşları.” Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Kırklareli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2019.
• Laqueur, Hans Peter. Hüve’l-Baki: İstanbul’da Osmanlı Mezarları ve Mezar Taşları. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1997.
• Mülayim, Selçuk. “Selçuklu Palmet Motifinin Tipolojisi.” Anatolia XX (1976-1977): 141– 53.
• Oğuz, Burhan. Mezar Taşlarında Simgelenen İnançlar. İstanbul: Anadolu Aydınlanma Vakfı, 1983.
• Ögel, Bahaeddin. İslamiyet’ten Önce Türk Kültür Tarihi. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1991.
• Ölçay, Hülya. “Trabzon Sülüklü Şehir Mezarlığındaki 19.yy. Mezar Taşları.” Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2004.
• Önder, Mehmet. “Konya Mezar Taşlarında Şekil ve Süsler.” Türk Etnografya Dergisi 62 (1969): 5–16.
• Serin, Muhittin. “Sülüs.” İçinde Türkiye Diyanet Vakfı (TDV) İslâm Ansiklopedisi. Cilt 38, 128-130. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 2010.
• Sökütlü, Yeşim. “İstanbul Üsküdar Şeyh Devati Mustafa Haziresinde Yer Alan Mezar Taşları.” Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2015.
• Turani, Adnan. Sanat Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Remzi Kitabevi, 1995.
• Türklü, Mehmet Emin. “Tokat Mezar ve Yapı Kitabeleri Üzerine Bir İnceleme.” Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Cumhuriyet Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2010.