ÇOKAN VELİHANOĞLU’NUN MANÇU HÂKİMİYETİNDEKİ DOĞU TÜRKİSTANLILARIN SOSYO-KÜLTÜREL DURUMUNA DAİR MÜLAHAZALARI

Yıl 2019, Cilt: 123 Sayı: 242, 141 - 156, 23.10.2019

Dinçer Koç

Öz

19. yüzyılın ünlü Kazak ilim adamı Çokan Velihanoğlu (1835-1865) 1858

yılında Rus hükümeti tarafından bilgi toplaması amacıyla Doğu Türkistan’a gönderilmiştir.

Bu seyahati esnasında Kaşgar başta olmak üzere Doğu Türkistan ve

Uygurlarla ilgili olarak çok önemli tarih, coğrafya ve kültür malumatları elde etmiştir.

Ayrıca Mançu işgali altındaki Doğu Türkistanlıların idari, sosyal ve iktisadi

vaziyetleri ile ilgili önemli gözlemlerde bulunmuştur. Nitekim seyahatinden sonra

kaleme aldığı ilmî çalışmalarda Mançu işgalinin Doğu Türkistanlıların sosyal ve

kültürel yaşamına yaptığı tesirleri ve değişimleri ortaya koymuştur. Bu cihetle

Çokan Velihanoğlu’nun tespitleri 19. yüzyılın ortalarında Doğu Türkistanlıların

sosyo-kültürel vaziyetlerini ortaya koyması bakımından büyük öneme haizdir.

Anahtar Kelimeler

Çokan Velihanoğlu, Doğu Türkistan, Çin, Mançu, kültür

Kaynakça

• EBERHARD, Wolfram Eberhard: Çin Tarihi, 5. bs., TTK Yay., Ankara 1995.
• ERCİLASUN, Konuralp: Tarihin Derinliklerinden 19. Yüzyıla Kâşgar, TTK Yay., Ankara 2013.
• HAYİT, Baymirza: Türkistan Devletlerinin Millî Mücadeleleri Tarihi, 3. bs., TTK Yay., Ankara 2004.
• KOÇ, Dinçer: Rus Elçilik Raporlarına Göre Hokand Hanlığı (XIX. Yüzyılın İlk Yarısı), İdeal Kültür Yay., İstanbul 2015.
• KOÇ, Dinçer: “Çokan Valihanov’un Mançu İşgali Altındaki Altı Uygur Vilayeti’nin İdari Yapısı Üzerine Bazı Müşahedeleri”, Tarih Dergisi, Sayı: 66, s. 107-128.
• KROPOTKİN, A.N.: Kaşgariya, İstoriko-Geografiçeskiy Oçerk Stranı, eya Voennıya Silı, Promışlennost i Torgovlya, İzdanie İmperatorskago Russkago Geografiçeskago Obşçestva, St. Peterburg 1879.
• KURBAN, İklil: Doğu Türkistan İçin Savaş, TTK Yay., Ankara 1995.
• KURMANGALIYEVA ERCİLASUN, Güljanat: “A View From The Nineteenth Century: Eastern Turkistanese-Chinese Cultural Relations in Chokan Valikhanov’s Works”, The Uyghur Community Diaspora, Identity and Geopolitics Politics and History in Central Asia, Ed. by Güljanat Kurmangaliyeva Ercilasun and Konuralp Ercilasun, New York 2018.
• KUTLUKOV, M.: “Vzaimootnoşeniya Tsinskogo Kitaya s Kokandskim Hanstvom”, Kitay i Sosedi v Novoe i Noveyşee Vremya, İzd. “Nauka” Glavnaya Redaktsiya Vostoçnoy Literaturı, Moskva 1982.
• MANTAYEV, Turatbek: Bir Tarih Kaynağı Olarak Muravyev ve Velihanov’un Eserleri, Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İzmir 2010.
• SHENG, Li: Sinciang Uygur Tarihi, Kaynak Yay., İstanbul 2013.
• UYGUR, Feyzullah: Doğu Türkistan Tarihi (1864-1884), İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul 2015.
• UYGUR, Feyzullah: “Mançuların İlk Doğu Türkistan İstilâsı”, Tarih Dergisi, Sayı: 63, 2016/I, İstanbul 2016.
• VALİHANOV, Ç.Ç.: Soçineniya Çokan Çingizoviça Velihanova, Zapiski İmperatorskago Russkago Geografiçeskago Obşçestva po Otdeleniyu Etnografii, C. XXIX, S. Peterburg 1904.
• VALİHANOV, Ç.Ç.: Sobranie Soçineniy v Pyati Tomah, C. I-V, Glavnaya Redaktsiya Kazahskoy Sovetskoy Entsiklopedii, Alma-Ata 1984-1985.