PARİS BARIŞ (PAYLAŞIM) KONFERANSINDA ERMENİ VE KÜRT TALEPLERİNE KARŞI VİLÂYÂT-I ŞARKİYE’DEN PROTESTOLAR

Yıl 2019, Cilt: 123 Sayı: 243, 369 - 390, 16.12.2019

Ersoy Zengin

Öz

Birinci
Dünya Savaşı sonunda barış antlaşmalarını hazırlama görevi 18 Ocak 1919
tarihinde Paris’te açılan konferansa verilmişti. Konferansa yön veren İtilaf
Devletleri büyük bir Ermenistan kurulmasını istiyorlardı. Bu doğrultuda Yüksek
Konsey Osmanlı Devleti’nin Şark vilayetlerinin Ermenistan’a bırakılacağını ilan
etti. Bu haber üzerine Vilâyât-ı Şarkiye Müslümanları çoğunluk haklarının
azınlık ihtiraslarına feda edilmemesi gerektiğini, bunun Wilson Prensiplerine aykırı
olduğunu, bu karardan vazgeçilmezse silahlı mücadeleye girişeceklerini
çektikleri telgraflarla İtilaf Devletleri’nin temsilcilerine bildirdiler. 1919
yılının Mart ayında çekilmeye başlayan protesto telgrafları Türk Kurtuluş
Savaşının hazırlık safhasını oluşturması bakımından tarihi öneme sahiptirler.
İlerleyen dönemde İtilaf Devletleri’nin Ermenistan projesine ek olarak bir de
Kürdistan kurma tasarıları Vilâyât-ı Şarkiye Müslümanlarını birbirinden koparma
amacıyla ortaya atılmıştı. Ancak İngilizlerin himayesinde kurulması düşünülen
Kürdistan projesi Kürt halkında karşılık bulamamış, Türk ile Kürt’ü birbirinden
ayırmak mümkün olmamıştı. Osmanlı Hükümetleri İtilaf Devletleri’nin emperyalist
politikalarına karşı duramamış, Vilâyât-ı Şarkiye halkı kendi kaderlerine terk
edilmişlerdi. Vilâyât-ı Şarkiye Müslümanlarının haklı davasını Mustafa Kemal
Paşa’nın önderliğindeki Müdafaa-i Hukuk-i Milliye ve Reddi İlhak cemiyetleri
savunmuştur. 

Anahtar Kelimeler

Vilâyât-ı Şarkiye, Milli Mücadele, Paris Sulh Konferansı, Ermenistan, Kürdistan

Kaynakça

• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA)
• Bab-ı Ali Evrak Odası (BEO).
• 4579-43409 Belge No:8. (22 Mayıs 1919).
• 4579-343409 Belge No:9, (11 Mayıs 1919).
• Dahiliye Şifre Kalemi (DH.ŞFR).
• 97-188. (19 Mart 1919).
• 631-69. (25 Mayıs 1919).
• 659-106. (24 Şubat 1920).
• Hariciye Nezareti Siyasi (HR.SYS.)
• 2638-2 Belge No:53. (9 Mart 1919).
• 2638-6 Belge No: 72. (Mart 1919).
• 2638-2 Belge No: 55. (12 Mart 1919).
• 2638-2 Belge No:57. (Mart 1919).
• 2638-6 Belge No: 92-98. (25 Nisan 1919).
• 2638-8 Belge No:19-41. (22 Aralık 1919).
• 2638-9 Belge No: 7-17. (17 Nisan 1919).
• 2709-11 Belge No: 1. (26 Haziran 1919).
• Meclis-i Vükela Mazbataları (MV).
• 213-30 (25 Kasım 1918).
• Gazeteler
• “Ermenistan’ın Şekl-i Müstakbeli” Sabah, 30 Ocak 1919. No: 10491.
• Kaynak Eserler
• Cemilpaşa, Ekrem, Muhtasar Hayatım, İstanbul, 2016.
• Dursunoğlu, Cevat, Milli Mücadele’de Erzurum, İstanbul, 1998.
• Erim, Nihat, Devletlerarası Hukuku ve Siyasi Tarih Metinleri C-I, Ankara, 1953.
• Kaçaznuni, Ovanes, Taşnak Partisi’nin Yapacağı Bir Şey Yok, İstanbul, 2014.
• Kansu, Mazhar Müfit, Erzurum’dan Ölümüne Kadar Atatürk’le Beraber-I, Ankara, 1997.
• Karabekir, Kazım, İstiklâl Harbimiz C-I, İstanbul, 2014.
• Kemal Atatürk, Nutuk 1919-1927, (Haz. Zeynep Korkmaz), Ankara, 2009.
• Rıza Tevfik, Biraz da Ben Konuşayım, (Yay. Haz.) Abdullah Uçman, İstanbul, 2013.
• Topuzlu, Cemil, 80 Yıllık Hatıralarım, (Yay. Haz. Cemalettin Topuzlu), İstanbul, 2002.
• Yeğen, Mesut, İngiliz Belgelerinde Kürdistan, Ankara, 2012.
• Araştırma Eserler
• Alakom, Rohat, Şerif Paşa Bir Kürt Diplomatının Fırtınalı Yılları (1865-1951), İstanbul, 2016.
• Akşin, Aptülahat, Atatürk’ün Dış Politika İlkeleri, Ankara, 1991.
• Altan, Bilal, Kürdistan Teâlî Cemiyeti: Kuruluş, Amaç ve Faaliyetler, Mardin Artuklu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Mardin, 2017.
• Ataöv, Türkkaya, Ermeni Önderi Boghos Nubar’ın İtirafları 1915-1918 Arası Belgeler, İstanbul, 2014.
• Başak, Tolga, İngiltere’nin Ermeni Politikası (1830-1923), İstanbul, 2008.
• Erdeha, Kamil, Milli Mücadele’de Vilayetler ve Valiler, İstanbul, 1975.
• Goloğlu, Mahmut, Sivas Kongresi, İstanbul, 2008.
• Gökbilgin, M. Tayyib, Milli Mücadele Başlarken, İstanbul, 2011.
• Hakan, Sinan, Türkiye Kurulurken Kürtler (1916-1920), İstanbul, 2013.
• Jaeschke, Gotthard, Türk Kurtuluş Savaşı Kronolojisi, Mondros’tan Mudanya’ya Kadar (30 Ekim 1918-11 Ekim 1922), Ankara, 1989.
• Karpat, Kemal, Osmanlı Nüfusu 1830-1914, İstanbul, 2010.
• Kırzıoğlu, Fahrettin, Bütünüyle Erzurum Kongresi, Ankara, 1993.
• Macmillan, Margaret, Paris 1919 Paris Barış Konferansı ve Dünyayı Değiştiren Altı Ayın Hikâyesi, Ankara, 2004.
• Öke, M. Kemal, İngiltere’nin Güneydoğu Anadolu Siyaseti ve Binbaşı E. W. C. Noel’in Faaliyetleri, Ankara, 1988.
• Sarı, Mustafa, Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Bir Devlet Adamı Haydar (Vaner) Bey, Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisan Tezi, Sakarya, 2004.
• Sarıhan, Zeki, Kurtuluş Savaşı Günlüğü-I, Ankara, 1993.
• Sasuni, Garo, Kürt Ulusal Hareketleri ve 15. YY’dan Günümüze Ermeni Kürt İlişkileri, İstanbul 1992.
• Selvi, Haluk, Milli Mücadele’de Erzurum, Ankara, 2000.
• Sonyel, Salâhi R., Türk Kurtuluş Savaşı ve Dış Politika, Ankara, 1995.
• Şimşir, Bilal N., Ermeni Meselesi 1774-2005, Ankara, 2009.
• Şimşir, Bilal N., Kürtçülük 1787-1923, Ankara, 2010.
• Taş, Necati Fahri, Güneydoğu 1919 İtilaf Devletlerinin Güneydoğu Aşiretleriyle İlişkisi, İstanbul, 2014.
• Tunaya, Tarık Zafer, Türkiye’de Siyasal Partiler, C-II, İstanbul, 2010.
• Türk İstiklal Harbi-I, Mondros Mütarekesi ve Tatbikatı, Ankara, 1999.
• Makale ve Bildiriler
• Çevik, Mehmet “1918’den Sonra Van’da Ermenilik Faaliyetleri”, Yakın Tarihimizde Van Uluslararası Sempozyumu, Van, 1990.
• Erdem, Ş. Can, “Hürriyet ve İtilaf Fırkasının Ermeni Meselesine Yaklaşımı” (Edt. B. Bakar, N. Öztürk, S. Beyoğlu), Tarihi Gerçekler ve Bilimin Işığında Ermeni Sorunu, İstanbul, 2007.
• Meray Seha L.-Olcay, Osman, “Paris Barış Konferansı’nda Hazırlanan Barış Andlaşması’na Karşı Osmanlı Hükûmeti’nin Notası” Belgelerle Türk Tarihi Dergisi, Ocak-Haziran 2003.