GÜRCÜ KAYNAKLARINDA İLK KEZ GÖRÜLMELERİNDEN MOĞOL İSTİLASINA KADAR GÜRCİSTAN’DA KIPÇAKLAR VE ÇEVRE BÖLGELER ÜZERİNDEKİ ETKİLERİ

Yıl 2020, Cilt: 124 Sayı: 245, 279 - 306, 29.04.2020

Cihan Yalvar

Öz

Kıpçaklar’ın Gürcistan’da ilk defa görülmeleri, Gürcü kaynaklarında M.Ö. 336-323 yılları arasında hüküm süren İskender’in Kafkasya’da görüldüğü tarihe denk gelmektedir. Fakat sözü edilen Türk kavminin bölgedeki varlığı ünlü Kiev Knezi Vladimir Monomach’ın (II.Vladimir) öncülüğünde düzenlenmiş olan başarılı seferler sonucunda gerçekleşmiştir. Kral IV. David döneminde başlayan Kıpçak göçleri, Kraliçe Tamara (Thamar) dönemine kadar devam etmiştir. Onlar, Krallık tarafından kendilerine tahsis edilen yaylak ve kışlaklara yerleştirilerek Gürcistan ordusunun önemli bir kısmını oluşturmuşlardır. Gürcistan ordusu içerisinde sayısız seferlere katılan Kıpçaklar sayesinde Gürcistan Krallığı en ihtişamlı dönemlerini yaşamış ve bölgenin mutlak hâkimi olmuştur. Bu doğrultuda, onların etkileri Kral III. Giorgi ve Kraliçe Tamara zamanında zirveye ulaşmıştır. Sözü edilen dönemlerde Kıpçak kökenli Kubasar ve Kutlu Arslan Krallık içerisindeki en nüfuzlu kişiler arasında yer almışlardır.
Mezkûr Türk kavminin, Gürcistan üzerinden Güney Kafkasya, Karadeniz, Karadeniz’in doğusu ve Doğu Anadolu gibi bölgelere göç ettikleri görülmektedir. Buralara yerleşen Kıpçaklar’ın bir kısmı Hristiyanlığı bir kısmı ise Müslümanlığı kabul ederek hayatlarını idame ettirmişlerdir. Onların sözü edilen bölgelerdeki izleri günümüzde de görülmeye devam edilmektedir. Makalede, Kıpçakların Gürcü kaynaklarında ilk kez görülmeleri, onların Gürcistan Krallığı topraklarına göç etmeleri ve sırasıyla IV. (II.) David, III. Giorgi, Tamara ve IV. Giorgi Lasha dönemlerindeki askerî faaliyetlerinin yanı sıra Krallık çevresindeki mevcudiyetleri de ele alınmıştır.

Anahtar Kelimeler

Kıpçaklar, Gürcistan, Atrak (Otrok), Kubasar, Kutlu Arslan

Kaynakça

• “HISTORY OF DAVİD KİNG OF KİNGS”, Rewriting Caucasian History Medieval Armenian Adaption of the Georgian Chronicles the Original Georgian Texts and the Armenian Adaption, translated with Introduction and Commentary by R.W. Thompson, Clarendon Press, Oxford, 1996, s. 309-354.
• AHİNCANOV, Sercan M., Türk Halklarının Katalizör Boyu Kıpçaklar, 2. Baskı, çev. Kürşat Yıldırım, Selenge Yayınları, İstanbul, 2014.
• AKNERLİ GRİGOR, Moğol Tarihi, çev. Hrand D. Andreasyan, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul, 1954.
• ANDREASYAN, Hrand. D., “Türk Tarihine Air Ermeni Kaynakları”, Tarih Dergisi, Vol. 1., Issue 2., s. 402-438.
• ATEŞ, Erhan, “Selçuklu-Gürcü Mücadelelerinde Bir Dönüm Noktası: Didgori Savaşı (1121) ve Sonuçları”, Tarih Araştırmaları Dergisi, C. 35. , S. 60. , s. 73-96.
• ATEŞ, Erhan, XII. ve XIII. Yüzyıllarda Güney Kafkasya’da Kıpçaklar, T.C. Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih (Ortaçağ Tarihi) Anabilim Dalı, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara, 2015.
• ATEŞ, Erhan, “Kraliçe Tamara (Tamar) Devri (1184-1213) Gürcü Dış Politikası ve Bölgedeki Yansımaları”, Tarih İncelemeleri Dergisi, C. XXXII/2, s.363-390.
• AYNAKULOVA, Gülnisa, “Gregoryen Kıpçaklar’a Dair”, Belleten, C. LXIX. , S. 256. , 2005, s.1-15.
• BİLGİN, Mehmet, Doğu Karadeniz, Ötüken, 3. Baskı, İstanbul, 2007.
• BOSWELL, A.Bruce, “The Kipchak Turks”, The Slavonic Review, Vol. 6, No. 16. , (Jun. 1927), s.68-85.
• BROSSET, Marie Felicite, Gürcistan Tarihi (Eskiçağlardan 1212 yılına kadar), çev. Hrand D. Andreasyan, yay. Haz. Erdoğan Merçil, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 2003.
• BÜYÜKÇINAR, Ayşe Beyza, “Gürcü Kaynaklarına Göre Gürcistan Altın Çağ Döneminin Son Hükümdarı: Kraliçe Tamar”, Karadeniz Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 3/4, s.31-46.
• CÜVEYNİ, Alaaddin Ata Melik, Tarih’i Cihan Güşa, çev. Mürsel Öztürk, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 2013.
• ÇOĞ, Mehmet, “Ortaçağ’da Kafkasya Havzasında Kıpçaklar”, Karadeniz İncelemeleri Dergisi, (19), s. 57-74.
• D’OHSSON, Abraham Constantın Mouraggea, Moğol Tarihi, yay. Haz. Ekrem Kalan, IQ Kültür Sanat Yayıncılık, İstanbul, 2014.
• DEDEOĞLU, Azad, Ahıska Bölgesinde Kıpçakların Tarihi (XI. Ve XVI. Yüzyıllar Arası), T. C. Necmettin Erbakan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İslâm Tarihi ve Sanatları Anabilim Dalı İslam Tarihi Bilim Dalı Yayınlanmamış Doktora Tezi, Konya, 2018.
• GALSTYAN, A.G., Ermeni Kaynaklarına Göre Moğollar, 2. Baskı, çev. İlyas Kemaloğlu, Yeditepe Yayınları, İstanbul, 2017.
• GİPPERT, Jost, “The Bun-Turks in Ancient Georgia”, Studies on Iran and The Caucasus Presented to Prof. Garnik S. Asatrian on the Ocassion of his 60th birthday, Leiden-Boston, 2015, s. 25-43.
• GİULİ, Alasania, “Kipchaks in Georgia”, Caucasus Journal of Social Sciences, Vol. 5, Issue 1., The University of Georgia, Tblisi, 2012, s.7-23.
• GOLDEN, Peter B., “Cumanica IV: The Tribes of the Cuman-Qıpcaqs”, Archivum Eurasiae Medii Aevi, 9, s. 99-121.
• GOLDEN, Peter B., “Cumanica I: The Qipchaqs in Georgia”, Archivum Eurasiae Midii Aevi, III, s. 45-87.
• GOLDEN, Peter B., Türk Halkları Tarihine Giriş, çev. Osman Karatay, 5. Basım, Ötüken, İstanbul, 2014.
• GOLUBOVSKİY, P. V., Peçenegi, Torki i Polovtsıy Rus i Step Do Naşestviya Tatar, İzdatelstvo Veçe, Moskva, 2011.
• GÖKBEL, Ahmet, Kıpçak Türkleri (Siyasî ve Dinî Tarihi), Ötüken, İstanbul, 2000.
• İBNÜ’L ESİR, El Kâmil Fi’t Tarih, çev. Abdülkerim Özaydın, C. X. , Bahar Yayınları, İstanbul, 1991.
• İPATEVSKAYA LETOPİS, Polnoiye Sobranıiye Russkih Letopisey, Tom. II., İzdavaiyemoiye Po Vıysoçayşemu poviyeltniyu İmperatorskoyu Arheografiçeskoyu Kommicciyeyu, S. Peterburg, 1908.
• JUANSHER, “Hıstory of King Vaxt’ang Gorgasali”, Rewriting Caucasian History Medieval Armenian Adaption of the Georgian Chronicles the Original Georgian Texts and the Armenian Adaption, translated with Introduction and Commentary by R.W. Thompson, Clarendon Press, Oxford, 1996, s. 153-250.
• KAFESOĞLU, İbrahim, Türk Milli Kültürü, Ötüken, 41. Basım, İstanbul, 2017.
• KARAMZİN, Nikolay Mihayloviç, İstoriya Gosudarstva Rossiyskogo, Tom II., İzdatelstvo Nauka, Moskva, 1991.
• KARTLİS TSKHOVREBA- A History Of Georgia, ed. Roin Metreveli and Stephen Jones,Artanujı Publishing, Tblisi, 2014.
• KEÇİŞ, Murat,Trabzon Rum İmparatorluğu ve Türkler 1204-1404, T.C. Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih (Ortaçağ Tarihi) Anabilim dalı, Yayınlanmış Doktora Tezi, Ankara, 2009.
• KEMALOĞLU, İlyas Moğolların Kafkasya Politikası, Kaknüs Yayınları, İstanbul, 2003.
• KEMALOĞLU, İlyas, Altın Orda ve Rusya, Rusya Üzerindeki Türk-Tatar Etkisi, 2. Basım, Ötüken, İstanbul, 2015.
• KHVEDELİANİ, Tamar, “Gürcü Şiirinde Kıpçak Karakteri”, TURAN-SAM Uluslararası Bilimsel Hakemli Dergisi, C. 10. , S. 40. , 2018, s. 283-287.
• KILDIROĞLU, Mehmet, “Kişi,Yer,Boy Adlarına Göre Ahıska ve Çevresindeki Kıpçaklar Kumanlarda Diğer Türk Boylarının Bağlantıları”, Karadeniz Uluslararası Bilimsel Dergi, Vol.40., 2018, s. 412-429.
• KIRZIOĞLU, Fahreddin, “Ahıska-Ardahan-Artvin ve Oltu’da Hıristiyan Atabekler Hükümeti-I (1268-1578)”, Bizim Ahıska, S. 10., s. 12-17.
• KIRZIOĞLU, Fahreddin, Yukarı-Kür ve Çoruh Boyları’nda Kıpçaklar, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 1992.
• KOVACS, Szilvia, “Bortz, A Cuman Chief In The 13th Century”, Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae, Vol. 58, No. 3, s. 255-266.
• KURAT, Akdes Nimet, IV. – XVIII. Yüzyıllarda Karadeniz Kuzeyindeki Türk Kavimleri ve Devletleri, 2. Baskı, Murat Kitabevi Yayınları, Ankara, 1992.
• KURAT, Akdes Nimet, Rusya Tarihi Başlangıçtan 1917’ye Kadar, 6. Baskı, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 2014.
• MİNORSKY, V., “Caucasia III: The Alan Capital Magas and the Mongol Campaigns”, Bulletin of the School of Oriental and African Studies, Vol. 14, No.2, 1952, s. 221-238.
• MROVELİ, Leonti, “Hıstory of the Kings of K’art’li”, Rewriting Caucasian History Medieval Armenian Adaption of the Georgian Chronicles the Original Georgian Texts and the Armenian Adaption, translated with Introduction and Commentary by R.W. Thompson, Clarendon Press, Oxford, 1996, s. 2-83.
• NAROJNIY, Evgeniy İvanoviç, “Polovtsıy Severnogo Kavkaza (Nekotorıye İtogi i Perspektivıy İzuçeniya), Tyurkskie Koçevniki Evrazii (Kimaki, Kipçaki, Polovtsıy…), İnstitut İstorii im. Ş. Marcani Akademii Nauk Respubliki Tatarstan, İzdatelstvo İhlas, Kazan, 2013, s. 48-76.
• PEACOCK, Andrew C. S., “Nomadic Society and the Seljuq Campaigns in Caucasia”, Iran & the Caucasus, Vol. 9, No. 2, (2005), s. 205-230.
• PEACOCK, Andrew C.S., “Georgia and the Anatolian Turks in the 12th and 13th Centuries”, Anatolian Studies, Vol. 56 (2006), s. 127-146.
• PELER, Gökçe Yükselen Abdurrazak, “Tarihte Türk-Ermeni Temasları Sonucunda Ortaya Çıkmış Bir Halk: Ermeni Kıpçakları veya Gregoryen Kıpçaklar”, Turkish Studies, Vol. 10/8, 2015, s. 253-272.
• PLETNEVA, Svetlana, Polovtsıy, İzdatelstvo Lomonosov, Moskva, 2010.
• POVEST VREMMENNIYH LET, Çast Pervaya, Tekst i Perevod, Podgotovka Tekstka D.S. Lihaçeva, Perevod D.S. Lihaçevai B.A. Romanova, Pod Redaktsiey Çlena-Korrespondenta an SSSR V.P. Adrianovoy-Peretts, İzdatelstvo Akademii Nauk SSSR, Moskva-Leningrad, 1950.
• RASONYİ, Laszlo, Tarihte Türklük, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü, Ankara, 1971.
• RASOVSKİY, D. A., Polovtsıy. Çernıye Klobuki: Peçenegi, Torki i Berendei na Rusi i v Vengrii (Robatıy raznıyh let), Moskva, Tsivoi, 2012.
• RIYBAKOV, B.A., Pervıye Veka Russkoy İstorii, İzdatelstvo Nauka, Moskva, 1964.
• SEVİM, Ali, MERÇİL, Erdoğan, Selçuklu Devletleri Tarihi Siyaset, Teşkilât ve Kültür, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 1995.
• SMBAT SPARAPET, Smbat Sparapet’s Chronicle, çev. Robert Bedrosian, New Jersey, 2005.
• SOLOVYEV, S.M., İstoriya Rossii s Drevneyşih Vremen, Kniga II., Tom III.-IV., İzdatelstvo Cotsialno-Ekonomiçeskoy Literaturıy, Moskva, 1960.
• SPULER, Bertold, İran Moğolları, çev. Cemal Köprülü, 3. Baskı, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 2011.
• STEP’ANNOS ORBELEAN, Step’annos Orbelean’s History of the State Sisakan, çev. Robert Bedrosian, New Jersey, 2012-2015.
• SUBAŞI, Ömer, “XI. Yüzyılda Tao-Klarceti Bölgesinde Türk Hakimiyeti”, Turkish Studies International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Volume 8/5, Spring 2013, s. 705-731.
• SÜMER, Faruk, Selçuklular Devrinde Doğu Anadolu’da Türk Beylikleri, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 1990.
• TELLİOĞLU, İbrahim, “Doğu Karadeniz Kıpçakları”, Karadeniz Araştırmaları, S. 48. , s. 59-78.
• THE HYPATİAN CODEX PART TWO: THE GALICIAN-VOLYNIAN CHRONICLE, trans. George A. Perfecky, ed. Omeljan Pritsak, Horace G. Lunt, Richard E. Pipes, Ihor Sevcenko, Wiktor Weintraub, Wılhelm Fınk Verlag München, 1973.
• TOGAN, Zeki Velidi, Umumi Türk Tarihine Giriş, 3. Baskı, Enderun Kitabevi, İstanbul, 1981.
• TOLOÇKO, P.P., Koçevıye Narodıy Stepey i Kievskaya Rus, Abris, Kiev, 1999.
• TUNÇ, Zekiye, “Karadeniz Bölgesi’nde Hristiyan Oğuz Boyları”, Oğuzlar: Dilleri, Tarihleri ve Kültürleri 5. Uluslararası Türkiyat Araştırmaları Sempozyumu Bildirileri, ed. Tufan Gündüz, Mikail Cengiz, Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Yayınları, Ankara, 2015, s. 695-704.
• TURAN, Osman, Selçuklular Tarihi ve Türk-İslam Medeniyeti, Turan Neşriyat Yurdu, 2. Baskı, İstanbul, 1969.
• URFALI MATEOS, Urfalı Mateos Vekayi-nâmesi (952-1136) ve Papaz Grigor’un Zeyli (1136-1162), çev. Hrant D. Andreasyan, Not. Edouard Dulaurer, M. Halil Yınanç, 3. Baskı, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 2000.
• USTA, Aydın, “Artuklular”, Türkler, C. IV. , Ankara, 2000, s. 471-481.
• UYĞUR, Sinan, “1595 Tarihli Defter-i Mufassal-ı Livâ-ı Ahısha’da Geçen Türkçe Kökenli Kişi Adları Üzerine”, VAKANİVÜS-Uluslararası Tarih Araştırmaları Dergisi/International Journal of Historical Researches, Yıl/Vol. 2, Kafkasya Özel Sayısı/Special Issue on Caucasia, s. 587-635.
• VASİLİEV, A.A., “The Foundation of the Empire of Trebizond (1204-1222)”, Speculum A Journal Of Medıaeval Studıes, Vol. 11, No. 1, 1936, s. 3-37.
• VERNADSKY, George, Rusya Tarihi, çev. Doğukan Mızrak, Egemen Çağrı Mızrak, 2. Baskı, Selenge Yayınları, İstanbul, 2011.
• YAKUBOVSKIY, A.Y. Altın Orda ve İnhitatı, çev. Hasan Eren, Maarif Basımevi, İstanbul, 1955.
• YALVAR, Cihan, The Origin Of The Kipchak Turks and Early Historical Periods, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Yeditepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı, İstanbul, 2018.
• ZACHARIADOU, Elizabeth A., “Trabzon’da Kuman Adları”, çev. Murat Keçiş, Karadeniz İncelemeleri Dergisi, (18), s. 45-48.
• ZELENSKİY, Yuriy Viktoroviç, “Kipçaki v Podone i Prekavkaze v XI.-XIV. Vv”, Tyurkskie Koçevniki Evrazii (Kimaki, Kipçaki, Polovtsıy…), İnstitut İstorii im. Ş. Marcani Akademii Nauk Respubliki Tatarstan, İzdatelstvo İhlas, Kazan, 2013, s. 37-47.