KAZAN-TATAR TÜRKLERİNİN HALK ANLATILARINDA ‘YILAN’, ‘EJDERHA’ VE ‘YUHA’

Yıl 2020, Cilt: 124 Sayı: 245, 307 - 326, 29.04.2020

Bayram Durbilmez , Fatma Tekin

Öz

Kazan-Tatar Türklerinin gelenekli anlatı türlerinde mitolojik hayvanlara sıkça rastlanmaktadır. Destan, efsane ve özellikle masallarda zengin bir yer tutan bu hayvanlar, mitolojik inanışlarla yüklenen sembolik anlamlar ve işlevleri ile dikkat çekmektedir. Bu anlatılarda ve özellikle de masallarda hayvanlar, genelde insanlar gibi düşünen ve konuşan olağanüstü güçlere sahip varlıklar olarak görülmektedir. Genellikle insan gibi tasavvur edilmekte, bazen insandan da akıllı varlıklar olduğuna inanılmaktadır. İnsan hayatında özel bir yer edinen bu hayvanlar, ekseriyetle insanlara yardım eden, yol gösteren birer dost olarak kabul edilmektedir. Kazan-Tatar Türklerinin söz konusu halk anlatılarında görülen mitolojik hayvanlar arasında yılanın özel bir yere sahip olduğu anlaşılmaktadır. Mitolojik dönemden günümüze kadar sözlü kültürde yılan, genellikle olumlu özellikleriyle yer alır. Çağlar boyunca ona yüklenen sembolik anlamları bakımından da dikkat çekicidir. Yılanın “koruyucu” olduğuna inanmanın kökleri, mitolojik hayat / dünya ağacını koruduğu inanışına dayanır. “Koruyucu” olduğuna inanılması; zamanla “sağlık”, “mutluluk”, “uğur” ve “bereket” anlamları kazanmasına vesile olmuştur. Yer-su kültürü ile de ilişkilendirilen yılanın “suların iyesi” olarak kabul edilmesi yine “koruyucu” özelliğiyle ilişkilidir. Genellikle sağlığı simgeler. “Yenilenme”, “yeniden canlanma”, “ölümsüzlük”, “gençlik” gibi anlamları da “sağlık” anlamıyla ilişkilidir. Azerbaycan’da yılan “ev iyesi” olarak kabul edilmektedir. Anadolu’da, her evin bir koruyucu yılanı bulunduğuna inanılması da yılanın “ev iyesi” olduğu inancından kaynaklanmaktadır. “Ev iyesi”, “ev meleği”, “ev yılanı” gibi adlar verilen koruyucu yılanın, özellikle de ak renkli yılanın, atalar tarafından gönderildiğine inanılmaktadır. Koruyucu yılanın eve bereket, huzur, mutluluk ve uğur getireceği inanışı da Türk Dünyası’nda yaygındır. Koruyucu yılana dokunulmaması, onun korkutulmaması veya öldürülmemesi, aksi takdirde uğursuzluk geleceği inanışı günümüzde de genel kabul görmektedir. Türk kültüründe ve kadim Türk inanışlarında yılan ve kam / şaman arasında sıkı bir bağlantı kurulmaktadır. Şamanın yer altı yolculuğunda, şamana yardım ettiği düşünülen yılan; şaman giysisinde, şaman başlığında ve şaman davulunda önemli bir figür olarak yer almaktadır. Mitolojik dönemden günümüze kadar çeşitli anlamlar yüklenen yılan, Kazan-Tatar Türkleri tarafından, yaşadıkça güçlenen ve zaman içinde farklı şekillere dönüşebilen olağanüstü bir varlık olarak kabul edilmektedir. Yılanın dönüşüm sürecinin dört döneme ayrıldığına inanan Kazan-Tatar Türkleri, yılanın bir yaşından sekiz yaşına kadarki dönemine “Heyat”, sekiz yaşından yüz yaşına kadarki dönemine “Efgıy”, yüz yaşından bin yaşına kadarki dönemine “Ajdaha” ve bin yaşından sonraki dönemine ise “Yuha” adlarını vermektedir. Renkleri, nitelikleri ve işlevleri bakımından çeşitli özellikler taşıyan yılana, dönüşüm sürecinin her birinde yeni işlevler yüklenmektedir. Bu makalede, Kazan-Tatar Türklerinin halk inanışlarında önemli bir yeri bulunan yılanın özellikle “ejderha”ya ve nihayet “yuha”ya dönüşümüyle ilgili kabullerin halk anlatılarına nasıl yansıtıldığının örneklerle ortaya çıkarılması, söz konusu bu inanışların mitik özelliklerinin ve işlevlerinin incelenmesi amaçlanmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Yılan, Yuha, Mitolojik Hayvan, , Kazan-Tatar Türkleri

Kaynakça

• ATNUR, Gülhan: Başkurt ve Tatar Efsaneleri Üzerine Karşılaştırmalı Motif Çalışması, Atatürk Üniversitesi SBE TDE ABD DKT: Erzurum 2002.
• BAYAT, Fuzuli: Türk Mitolojik Sistemi 1 (Ontolojik ve Epistemolojik Bağlamda Türk Mitolojisi), C. 1, Ötüken Neşriyat Yay.: İstanbul 2011.
• BAYAT, Fuzuli: Türk Mitolojik Sistemi 2 (Kutsal Dişi- Mitolojik Ana, Umay Paradigmasında İlkel Mitolojik Kategoriler- İyeler ve Demonoloji), C. 2, Ötüken Neşriyat Yay.: İstanbul 2012.
• BEYDİLİ, Celal: Türk Mitolojisi Ansiklopedik Sözlük, Yurt Kitap Yay.: Ankara 2005.
• BORATAV, Pertev Naili: Türk Mitolojisi (Oğuzların-Anadolu, Azerbaycan ve Türkmenistan Türklerinin Mitolojisi), çev. Recep Özbay, Bilge-Su Yay.: Ankara 2012.
• CAMALİTDİN, Lenar: Tatar Halık Ekiyetleré: Tılsımlı Ekiyetler, Tatarstan Kitap Neşriyatı: Kazan 1994.
• CAMALİTDİNOV, Lenar Ş.: “Tılsımlı Ekiyetlerde Yılan Bélen Beylé Mifologik Obrazlar”, Borıngı Tatar Folklorı Meseleleré, 17-34, SSSR Fenner Akademiyesé, Kazan Filialı: Kazan 1984.
• CAMPBELL, Joseph: Batı Mitolojisi, Tanrı’nın Maskeleri, çev. Kudret EMİROĞLU, İmge Kitabevi: Ankara 1995.
• ÇETİN, Çulpan Z.: Tatar Türklerinin Gelenekleri ve Görenekleri, Karadeniz Dergisi Yay.: Ankara 2009.
• ÇORUHLU, Yaşar: Türk Mitolojisinin Ana Hatları, Kabalcı Yay.: İstanbul 2011.
• DURBİLMEZ, Bayram: Gelenekli Türk Anlatıları 1, Ötüken Neşriyat Yay.: İstanbul 2017.
• DURBİLMEZ, Bayram: Türk Dünyası Kültürü 1, 2. Baskı, Ötüken Neşriyat Yay.: İstanbul 2018.
• DURBİLMEZ, Bayram: Türk Dünyası Kültürü 2, Ötüken Neşriyat Yay.: İstanbul 2019.
• EHMETOVA, Flora ve URMANÇİ, Fatih: Tatar Eposı Dastannar, Rannur Neşriyatı: Kazan 2004.
• ELİADE, Mircea: Şamanizm, çev. İsmet BİRKAN, İmge Kitabevi: Ankara 1999.
• ERGUN, Metin: “Şaman/Kam ve Yılan”, Yılan Kitabı, ed. Emine Gürsoy NASGALİ, 53-122, Kitabevi Yay.: İstanbul 2014.
• GATİNA, Halide ve YARMİ, Hemit: Tatar Halık İcatı, Ekiyetler (İkençé Kitap), Tatarstan Kitap Neşriyatı: Kazan 1978.
• GIYLECİTDİNOV, Selim: Tatar Halık Rivayetleré Hem Légéndaları, Rannur Kitap Neşriyatı: Kazan 2000.
• GIYLMANOV, Galimcan: Tatar Mifları I, Bérénçé Kitap, Tatarstan Kitap Neşriyatı: Kazan 1996.
• GIYLMANOV, Galimcan: Tatar Mifları II, İkénçé Kitap, Tatarstan Kitap Neşriyatı: Kazan 1999.
• GÜLTEPE, Necati: Türk Mitolojisi -Yeni Araştırmalar Işığında-, Resse Yay.: İstanbul 2014.
• İNAN, Abdulkadir: Tarihte ve Bugün Şamanizm: Materyaller ve Araştırmalar, TTK Yay.: Ankara 2013.
• MACKENZİE, Donald A.: Çin ve Japon Mitolojisi, çev. Koray AKTEN, İmge Kitabevi: Ankara 1996.
• ÖGEL, Bahaeddin: Türk Mitolojisi II, TTK Basımevi: Ankara 2010.
• PALA, İskender: Ansiklopedik Divan Şiiri Sözlüğü, Ötüken Neşriyat: İstanbul 1999.
• ROUX, Jean-Paul: Eski Türk Mitolojisi, çev. Musa Yaşar SAĞLAM, Bilge Su Yayıncılık: Ankara 2012.
• SEYİDOĞLU, Bilge: “Kültürel Bir Sembol: Yılan”, Dursun Yıldırım Armağanı, Ankara 1998.
• URAZ, Murat: Türk Mitolojisi, Mitologya Yay.: İstanbul 1992.
• URMANÇİ, Fatih: “Ak Yılan hem Yılannar”, Folklor Télé-Şigriyet Télé, 88-108, Fikér Neşriyatı: Kazan 2001.
• URMANÇİ, Fatih: Tatar Halk İcatı, Megarif Neşriyatı: Kazan 2002.
• URMANÇİ, Fatih: Tatar Destanları I, Türkiye Türkçesine akt. Vedat KARTALCIK ve Caner KERİMOĞLU, TDK Yay.: Ankara 2007.
• URMANÇİ, Fatih: Tatar Mifologiyesé Éntsiklopédik Süzlék II, Megarif Neşriyatı: Kazan 2009.
• URMANÇİ, Fatih: Tatar Mifologiyesé Éntsiklopédik Süzlék III, Megarif Neşriyatı: Kazan 2011.
• YÖNDEMLİ, Fuat: Hayat Ağacı, Ejder, Yılan, Nüve Kültür Merkezi Yay.: İstanbul 2006.
• YARMİ, Hemit ve GATİNA, Halide: Tatar Halık Ekiyetleré, Rannur Neşriyatı: Kazan 1999.