MİLLİ MÜCADELE DÖNEMİNDE “PONTUS CUMHURİYETİ” KURMA ÇALIŞMALARI

Yıl 2020, Cilt: 124 Sayı: 245, 421 - 434, 29.04.2020

Tuğba Eray Biber

Öz

I. Dünya Savaşı yıllarında Karadeniz Bölgesi’nde yaşayan Rumlar çetecilik faaliyetlerinin yanısıra kurdukları cemiyetler vasıtasıyla da örgütlenmelerine hız verdi. Rusların 1916 yılında Trabzon’u işgali ile iki yıla yakın şehir, Rumlardan oluşan bir meclis tarafından yönetildi. I. Dünya Savaşı sonrası imzalanan Mondros Mütarekesi ile bölgede yaşayan Rum din adamları ve aydınları bir devlet kurulması için uygun zeminin oluştuğunu düşünüyordu. Aynı dönemde Mustafa Kemal Paşa 9. Ordu Müfettişi olarak Samsun’a gittiğinde Pontus Cemiyeti teşkilatlanmış durumdaydı. Karadeniz Bölgesi’nden gelen istihbarat raporlarında, Rumların Pont(us) Cumhuriyeti adıyla bir oluşum içinde oldukları bilgisi geliyordu. Osmanlı Hükümeti, gelen istihbaratlar doğrultusunda takipte kalıp durumu kontrol altına almaya çalıştı. Mustafa Kemal Paşa, müfettiş olarak Osmanlı Hükümeti’ne yazdığı raporlarda Rum çetelerinin faaliyetlerinden, Pontus iddialarından da bahsediyordu.
Pontus faaliyetlerinin etkin isimlerinin başında Amasya Metropoliti Germanos ve Trabzon Metropoliti Hrisantos geliyordu. Germanos silahlı mücadeleyi desteklerken Hrisantos, siyasî anlamda yurtdışında, Karadeniz Rumlarının mücadelesini verdi. Atina, Marsilya, Bakü ve Batum’da Pontus toplantıları, kongreleri düzenlendi. Karadeniz Rumlarını örgütlemek ve Pontus Devleti’ni kurmak için çalışmalar yapan Hrisantos ve Marsilya’da tüccar olan Konstantin Konstantinides yurtdışında faaliyetler gösterip diplomatik temaslarda bulundu. Karadeniz Bölgesi’nde Rumları kışkırtmak, örgütlenmelerini sağlamak için kişisel faaliyetlerin dışında devletlerin de katkısı oldu. Bu devletlerden biri Yunanistan’dı. Yunanistan, Rumlar arasında örgütlenmelerine her ne kadar yardım etse de Rumların istediği duruşu gösteremedi. Özellikle Venizelos yurtdışında Karadeniz’in Ermenilere verilmesi konusunda görüşmeler yaptığında Rumlarla fikir ayrılığına düştü. Nitekim Hrisantos bu durum karşısında Batum’daki Rumlarla işbirliği yapma yolunu seçti.
Aralık 1919’da Batum’da “Pontus Cumhuriyeti” adıyla bir heyet kuruldu. “Pontus Cumhuriyeti/Heyeti”ni bir süre sonra resmileştirmek adına seyahat belgeleri düzenlendi, mahkeme kuruldu, harita yapıldı ve bayrak tasarlandı. Bu gelişmeler yaşanırken sadece Yunanistan değil diğer devletler de Karadeniz’deki azınlıklar üzerinde çalışmalar yaptı. Ancak bu devletlerden Amerika’nın, Pontus meselesi ile yakından ilişkili olan Amerikan Board misyonerleri yüzünden ayrı bir yeri vardı. Adı geçen misyonerler Merzifon Amerikan Koleji ile bölgede yaşayan Rumları etkisi altına almak için faaliyetlerde bulundu. Amerikan Koleji’nin faaliyetleri karşısında Ankara Hükümeti önlemler aldı. Rumların bu faaliyetleri karşısında Osmanlı Hükümeti gibi Ankara Hükümeti de bir takım tedbirler almak zorunda aldı.
Anahtar Kelimeler: Karadeniz Rumları, Pontus, Hrisantos, Konstantinidis.

Anahtar Kelimeler

Pontus, Karadeniz

Kaynakça

• KAYNAKÇA Başbakanlık Osmanlı Arşivi [=BOA] Dahiliye Nezareti Emniyet-i Umumiye Müdüriyeti Asayiş Kalemi Belgeler [=DH.EUM.AYŞ] BOA, DH.EUM.AYŞ, nr. 33/43, 5 C 1338 (25 Şubat 1920). Dahiliye Şifre Kalemi Belgeleri [=DH.ŞFR] BOA, DH.ŞFR, nr. 96/233, 18 Ca. 1337 (19 Şubat 1919). DH-ŞFR, nr. 96/ 234, 1337.Ca.18 (19 Şubat 1919). BOA, DH.ŞFR, nr. 616/95, 21 Şubat 1335 (21 Şubat 1919) BOA, DH.ŞFR, nr. 105/20, 9 Ra. 1338 (12 Şubat 1919). BOA, DH.ŞFR, nr. 614/36, 8 Şubat 1335 (8 Şubat 1919). BOA, DH.ŞFR, nr. 636/102, 7 T. 1335 (7 Temmuz 1919). BOA, DH.ŞFR, nr. 659/100, 24 Şubat 1336 (24 Şubat 1920). Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi [=BCA] BCA, nr. 431C5/30.10.0.0/250.690.5, 2 Haziran 1924. Genel Kurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı Arşivi [=ATASE] ATASE, İSH 2-B, nr. 53/15, 23 Şubat 1336 (23 Şubat 1920). ATASE, İSH-12B, nr. 771/18, 13 Şubat 1337 (13 Şubat 1921). ATASE, İSH 2-B, nr. 45/ 47, 16 Kasım 1335 (16 Kasım 1919). Cumhurbaşkanlığı Arşivi [= CA] CA, nr. III-11/48/33, 1 Ocak 1337(1 Ocak 1921). CA, nr. III-3/14/27, 6 Temmuz 1335 (6 Temmuz 1919). The National Archives [=NA] UK The National Archives (NA), Cabinet Papers, (CAB) nr. 24/101/2. RESMİ YAYINLAR TBMM Zabıt Cerideleri YAYINLANMIŞ VESİKALAR Arşiv Belgeleriyle Rum Faaliyetleri, 1918-1922, I, Ankara 2009. Belgelerle Mustafa Kemal Atatürk (1916-1922), Ankara 2003, s. 36/77. KİTAPLAR/MAKALELER • ARMAOĞLU, Fahir 19. Yüzyıl Siyasi Tarihi (1789-1914), Ankara 1997. • ANDREADİS, Yorgo, Tamama Pontus’un Yitik Kızı, Belge Yayınları, İstanbul 2012. • ATATÜRK, Mustafa Kemal, Nutuk, Ankara 1997. • BALCI, Sezai, Giresun Rumları ve Gayrimüslim Bir Belediye Başkanı: Kaptan Yorgi Konstantinidi Paşa, Libar Kitap, İstanbul 2012. • Birinci Dünya Harbinde Türk Harbi Kafkas Cephesi 3üncü Ordu Harekatı, II, Ankara 1993. • BİBER, Tuğba Eray, Karadeniz Rumları ve Yunanistan, Yeditepe Yayınları, İstanbul 2016. • BOSTAN, M. Hanefi, Arşiv Belgelerine Göre Karadeniz’de Nüfus Hareketleri ve Nüfusun Etnik Yapısı, İstanbul 2012. • COŞAR, Ömer Sami, İstiklal Harbi Gazetesi. • ÇAPA, Mesut, Pontus Meselesi Trabzon ve Giresun’da Milli Mücadele, Türk Kültürü Araştırma Enstitüsü Yayınları, Ankara 1993. • DUMAN, Önder, Emperyal Bir Araç Olarak Rum-Pontus Sorunu (1908-1918), Berikan EKEN, Halit, Bir Milli Mücadele Valisi ve Anıları: Kapancızade Hamit Bey, İstanbul 2008. • Yayınevi, Ankara 2010. • GOLOĞLU, Mahmut, Trabzon Tarihi Fetihten Kurtuluşa Kadar, Ankara 1975. • GOLOĞLU, Mahmut, Erzurum Kongresi, Ankara 1968. • GÜLLÜ, Ramazan Erhan, “Mütareke Döneminde Yunan Kızılhaçı’nın Trabzon’daki Faaliyetleri”, 100. Yılında Mondros Mütarekesi ve Karadeniz’de Milli Mücadele Uluslararası Sempozyumu Bildiriler Kitabı-II, Editörler: Hikmet Öksüz-Mehmet Okur vd., Karadeniz Teknik Üniversitesi Yayınları, Trabzon 2019, s. 779-790. • KİTSİKİS, Dimitri, Yunan Propagandası, çev.: Hakkı Devrim, İstanbul 1974. • ÖZEL, Sabahattin, Milli Mücadelede Trabzon, İstanbul 2012. • ,Η Σφαγη των Ποντιων, Ελευθεροτυπία 2010, σ. 105, (İ Sfagi ton Pontion, Εlefterotipia 2010. • İLTER, Aziz Samih, Birinci Dünya Savaşı’nda Kafkas Cephesi Hatıraları, Yay. Haz.: Zekeriya Türkmen-Elmas Çelik, Ankara 2007. • Οι Διωγμοι Των Ελληων Του Ποντου (1918-1918), Βασει Των Ανεκδοτων Εγγραφων Των Κρατικων Αρχειων Της Αυστποουγγαριας ,Αθηναι 1962. • SONYEL, Salahi R., Türk Kurtuluş Savaşı ve Dış Politika, I, Ankara 1987. • PEKER, Nurettin, 1918-1923 İstiklal Savaşının Vesika ve Resimleri, İstanbul 1955. • Pontus Meselesi, Yay. Haz.: Yusuf Gedikli, İstanbul 2009. • ŞAHİN, M. S., Fener Patrikhanesi ve Türkiye, İstanbul 1999. • TARAKÇIOĞLU, Mustafa Reşit, Trabzon’un Yakın Tarihi, Trabzon 1986. • TOPALLI, Osman Fikret, Müdafaa-i Hukuk ve İstiklal Harbi Tarihi, Haz.: Veysel Usta, Trabzon 2011. • The Pontus Question, Memorandum Submitted to the Peace Conference on march 10, 1920 by The Pontus Delegation. • YERASİMOS, Stefanos, Milliyetler ve Sınırlar Balkanlar, Kafkasya ve Orta-Doğu, İletişim Yayınları, İstanbul 2002. • YILDIRIM Seyfi-SOFUOĞLU, Adnan Siyasi Faaliyetleriyle Osmanlı’dan Cumhuriyet’e İstanbul Rum Ortodoks Patrikhanesi, Köksav Yayınları, Ankara 2010. • WHİTE, George E., Bir Amerkan Misyonerinin Merzifon Amerikan Koleji Hatıraları, Tercüme: Cem Tarık Yüksel, Enderun Kitabevi, İstanbul 1995.