MALATYA TARİHÎ SÜRECİNDE ŞÛRE-İLİ NÂHİYESİNİN TEŞKİLİ

Yıl 2020, Cilt: 125 Sayı: 246, 129 - 148, 25.06.2020

Ramazan Bayrak

Öz

Fırat nehrinin doğal bir sınır oluşturduğu Anadolu yarımadasının doğusunda bulunan Malatya, sahip olduğu bu coğrafî konumuyla eski çağlardan süregelen stratejik önemi haiz bir kenttir. Roma-Sasani savaşlarının akabinde VII. yüzyılda başlayan İslâm-Bizans mücadelesinde büyük bir tahribata uğrayan Malatya ve çevresi Sugur merkezi olarak jeostratejik önemini devam ettirmiştir. Malazgirt Zaferi sonrası oluşan siyasî boşluktan istifade eden Bizans’ın eski komutanı Phileratos Brachamios’un hâkimiyet sahasındaki Malatya, 1102’de Danişmend Beyi Gümüştekin Ahmet Gazi tarafından fethedilmiştir. Bu tarihten itibaren Türkiye Selçuklu Devleti ile Danişmend ve Artuklu Beyliklerinin mücadele sahasında kalan Malatya ve çevresindeki kalıcı Selçuklu hâkimiyeti 1178’de Sultan II. Kılıçarslan tarafından sağlanmıştır. Türkiye Selçuklu Devleti’nin 1243’teki Kösedağı Savaşı’yla başlayan inkıraz sürecinde Malatya İlhanlı valilerince yönetilmeye başlanmış ve 1361’de Memlûk hâkimiyetine girmiştir. Osmanlı Devleti tarafından ilk kez 1399’da ele geçirilen Malatya, yaşanan Timur felaketi sonrasında tekrar Memlûk’a tabi Dulkadir Beyliği’ne bağlı kalmıştır. Mercidabık Savaşı öncesi 1515’te Osmanlı Devleti tarafından Malatya ve çevresi ilhâk edilmiştir. Osmanlı idarî sistemi içinde sancak konumunda olan Malatya’ya bağlı Gerger ve Kâhta, ilk yıllarda müstakil livalar olarak teşkil edilmiş olmakla birlikte Kanuni Sultan Süleyman döneminde doğrudan Malatya sancağına bağlanmıştır. Şûre-ili nâhiyesine ait ulaşılan en erken tarihli bilgiler 1519 yılına ait tapu tahrir defterinde mevcuttur.

Anahtar Kelimeler

Malatya, Şûre-ili, Keferdiz, Claudia

Kaynakça

• Kaynaklar
• Arşiv Vesikaları
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA)
• Tahrir Defterleri Tasnifi
• TD 71
• TD 408
• TD 997
• TD 156
• Yayımlanmış Vesikalar
• YİNANÇ, Refet, ELİBÜYÜK, Mesut: Kanuni Devri Malatya Tahrir Defteri(1560), Gazi Üniversitesi Yayın No: 31, Ankara 1983, 387 Numaralı Mûhasebe-i Vilâyet-i Karaman ve Rûm Defteri (937/1530) II, T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yayın Nu: 36, Ankara 1997.
• Kaynak Eserler
• Abû Bakr-î Tihrânî: Kitâb-i Diyârbakriyya Ak-koyunlular Tarihi, Yay. Necati Lugal, Faruk Sümer, TTK, Ankara 1962.
• Adı Bilinmeyen Bir Süryani: I. ve II. Haçlı Seferleri Vekayinamesi, Çev. Vedii İlmen, Yaba, İstanbul 2005.
• Ebu Bekr-i Tihranî: Kitab-ı Diyarbekriye, Çev. Mürsel Öztürk, Kültür Bakanlığı, Ankara 2001.
• Ebü’l-Ferec İbnü’l-İbrî: Târîhu, Muhtasari’d-Düvel, Çev. Şerafeddin Yaltkaya, Tıpkıbasım, TTK, Ankara 2011.
• El-Belâzurî: Fütuhu’l-Büldan (Ülkenin Fetihleri), Çev. Mustafa Fayda, Kültür Bakanlığı, Ankara 2002.
• Gregory Abû’l-Farac: Abû’l Farac Tarihi, I, Çev. Ömer Rıza Doğrul, TTK, Ankara 1945.
• Gregory Abû’l-Farac: Abû’l Farac Tarihi, II, Çev. Ömer Rıza Doğrul, TTK, Ankara 1950.
• İbn Bibi: El Evamürü’l-Ala’iyye Fi’l-Umuri’l-Ala’iyye (Selçuk-Name) II, Çev. Mürsel Öztürk, T.C. Kültür Bakanlığı, Ankara 1996.
• Mehmed Neşri: Kitâb-ı Cihan-Nümâ, C. I, Yay. Faik Reşit Unat, Mehmed Altay Köymen, TTK, Ankara 1987.
• Mikhail Psellos: Khronogrophia, Çev. Işın Demirkent, TTK, Ankara 1992.
• Nizamüddin Şâmî: Zafernâme, Çev. Necati Lugal, TTK, Ankara 1987.
• Süryanî Mihail: Süryanî Patrik Mihail’in Vakainamesi II Kısım (1042-1195), Çev. Hrant D. Andreasyan, Basılmamış Nüsha, Diyanet İslam Ansiklopedisi Kütüphanesi Nr: 956.
• Urfalı Mateos: Urfalı Mateos Vekayi-Nâmesi (952-1136) ve Papaz Grigor’un Zeyli (1136-1162), Çev. Hrant D Andreasyan, 4. Baskı, TTK, Ankara 2019.
• Tetkik Eserler AKSÜT, Hamza: Mezopotamya’dan Anadolu’ya Alevi Erenlerin İlk Savaşı (1240), YTY, Ankara 2006.
• BAYKARA, Tuncer. Anadolu’nun Tarihî Coğrafyasına Giriş I Anadolu’nun İdarî Taksimatı, Türk Kültürü Araştırmaları Enstitüsü, Ankara 1988.
• CAHEN Claude: Osmanlılardan Önce Anadolu’da Türkler, Çev. Yıldız Moran, E Yay., İstanbul 1984.
• EMECEN, Feridun M.: Yavuz Sultan Selim, Kapı, İstanbul 2018.
• __________________: XVI. Asırda Manisa Kazası, 2. Baskı, TTK, Ankara 2013.
• GÖĞEBAKAN, Göknur: XVI. Yüzyılda Malatya Kazası (1516-1560), Malatya Belediyesi Kültür Yayınları No: 6, Malatya 2002.
• GÖYÜNÇ, Nejat: Malatya’dan Görüş, yy., İstanbul 1985.
• HALDON, John: Bizans Tarih Atlası, Çev. Ali Özdamar, Kitap, İstanbul 2007.
• HONIGMANN, Ernst: Bizans Devleti’nin Doğu Sınırı, Çev. Fikret Işıltan, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları No: 1528, İstanbul 1970.
• İNALCK, Halil: Osmanlı İmparatorluğu Klâsik Çağ (1300-1600), Çev. Ruşen Sezer, YKY, İstanbul 2018.
• Komisyon, Malatya Kültür Envanteri 2014, T.C. Malatya Valiliği İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü, Malatya 2014.
• OĞUZ, Mevlüt: Malatya Tarihi ve Sosyoekonomik Durumu (M.Ö. 5500-M.S. 1920), Kurtiş, İstanbul 2000.
• OCAK, Ahmet Yaşar: Babaîler İsyanı Alevîliğin Tarihsel Alt yapısı veyahut Anadolu’da İslâm-Türk Heterodoksisinin Teşekkülü, Dergâh, İstanbul 2011.
• RAMSAY, William M.: Anadolu’nun Tarihî Coğrafyası, Çev. Mihri Pektaş, MEB, İstanbul 1960.
• SAĞLAM, Faik, vd.: Malatya Kent Rehberi, Ed. Faik Sağlam, T.C. Malatya Valiliği KUDEB, İstanbul 2013.
• SEVİM, Ali: Anadolu Fatihi Kutalmışoğlu Süleyman Şah, TTK, Ankara 1990.
• SEVİN, Veli: Anadolu’nun Tarihi Coğrafyası I, 5. Baskı, TTK, Ankara 2019.
• SHAW, Stanford: Osmanlı İmparatorluğu ve Modern Türkiye I, Çev. Mehmet Harmancı, E Yay., İstanbul 1982.
• TANSEL, Selâhattin: Yavuz Sultan Selim, TTK, Ankara 2016.
• ________________: Sultan II. Bâyezit’in Siyasî Hayatı, TTK, Ankara 2017.
• TAŞTEMİR, Mehmet: XVI. Yüzyılda Adıyaman (Behisni, Hısn-ı Mansur, Gerger, Kâhta) Sosyal ve İktisadî Tarihi, TTK, Ankara 1999.
• TURAN, Osman: Selçuklular Zamanında Türkiye, 16. Basım, Ötüken, İstanbul 2018.
• UZLUK, Feridun Nafiz: Anadolu Selçukluları Devleti Tarihi, Örnek Matbaası, Ankara1952.
• UZUNÇARŞILI, İsmail Hakkı: Osmanlı Tarihi, C. I, TTK, Ankara 1984.
• _________________________: Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu Karakoyunlu Devletleri, TTK, Ankara 2019.
• ÜNAL, Mehmet Ali: XVI. Yüzyılda Harput Sancağı (1518-1516),TTK, Ankara 1989.
• YILDIZ, Hakkı: Makaleler, Haz. E. Semih Yalçın- Selçuk Duman, C. II, Berikan, Ankara 2006.
• YILMAZ, Saim: Anadolu’da Abbâsî-Bizans Mücadelesi (132-191/750-809), İFAV, İstanbul 2005.
• YİNANÇ, Mükrimin Halil: Türkiye Tarihi Selçuklular Devri I Anadolu’nun Fethi, İstanbul Üniversitesi Yayınları No:240, İstanbul 1944.
• YİNANÇ, Refet: Dulkadir Beyliği, TTK, Ankara, 1989.
• Makaleler ve Tezler
• AĞALDAĞ, Sebahattin: “Eski Çağlardan Bizans Dönemine Kadar Malatya Tarihi”, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya 1988.
• AKÇADAĞ, Göknur: “Malatya Şehir Adı ve Tarihi Süreçleri”, Akra Kültür Sanat ve Edebiyat Dergisi, C. III, S. 9, İstanbul 2016, s. 185-206.
• AYDIN, Mustafa: “Taliş Hanlığı”, DİA, C. Ek-2, İstanbul 2016, s. 583-584.
• BAŞTAV, Şeref: “Orta Çağ’da Malatya’nın Jeopolitik Durumu”, Türk Kültürü Araştırmaları Prof. Dr. Oktay Aslanapa’ya Armağan, C. XXX, S.1-2, Ankara 1995, s. 55-62.
• BAŞTÜRK, Saadettin: “Timur’un Ortadoğu-Anadolu Seferleri, Bu Seferlere Karşı Koyma Çabaları ve Sonuçları” History Studies International Journal of History, C. II, Ortadoğu Özel Sayısı, 2010 Samsun, s. 13-26.
• BEZER, Gülay Öğün: “Harput’ta Bir Türkmen Beyliği Çubukoğulları”, Belleten, C. LXI, S. 230, Ankara 1997, s. 67-94.
• EMECEN, Feridun M.: “Bennâk”, DİA, C. V, İstanbul 1992, s. 458-459.
• GÖĞEBAKAN, Göknur: “Malatya”, DİA, C. XXVII, İstanbul 2003, s. 468-473.
• GÖKBİLGİN, Tayyib: “Nâhiye”, İA, C. IX, İstanbul 1964, s. 37-39.
• GÖYÜNÇ, Nejat: “Hâne”, DİA, C. XV, İstanbul 1995. s. 552-553.
• GÜL, Muammer: “Harezmî Türklerin Anadolu ve Yakındoğu’daki Rolleri ve Tesirleri”, Belleten, C. LXX, S. 257, Ankara 2006, s. 95-118.
• HONIGMANN, Ernst: “Malatya”, Encylopedia of Islam, (Second Edition), C. VI, s. 230-231.
• _________________: “Malatya İslam Devri”, İA, C. XII, İstanbul 1970, s. 232-239.
• KAYHAN, Hüseyin: “Anadolu’da İlk Türk Beyliklerinin Ermenilerle İlişkileri”, Türk Tarihi Araştırmaları Dergisi, C. III, S. 2, Ordu 2018, s. 50-79.
• MORDTMANN, Johannes H.: “Kalevziye”, İA, C. VI, İstanbul 1977, s. 130-131.
• ÖZMENLİ, Mehmet: “Ortaçağ’da Şüregel’in Tarihi Coğrafyası” Adıyaman Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, S. 9, Adıyaman 2012, s. 159-172.
• ŞENOCAK, Mehmet Bülent: “Anadolu’da Roma Lejyonları ve Askeri Birlikleri”, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Konya 2014, s. 305.
• TOKUŞ, Ömer: “Fetihten Danişmendlilere Kadar Malatya”, Uluslararası Selçuklu Döneminde Maraş Sempozyumu, C. II, Kahramanmaraş 2016, s. 156-162.
• TÜRKMEN, İlhan: “Tahrir Kayıtlarına Göre XVI. Yüzyılda Malatya’da Ermeni Nüfusu”, Gazi Akademik Bakış, C. VIII, S. 16, Ankara 2015, s. 259-. 273.
• YİNANÇ, Mükrimin Halil: “Belek”, İA, C. II, MEB, İstanbul 1979, s. 468-473.
• ______________________: “Dânişmendliler”, İA, C. III, MEB, İstanbul 1993, s. 468-479.
• YİNANÇ, Refet: “Dulkadiroğulları ”DİA, C. IX, İstanbul 1994, s. 553-557.
• YÜCEL, Tahsin: “Malatya”, Türk Ansiklopedisi, C. XXIII, Ankara 1976, s. 209-211.
• ZENGİN, Murat: “XIV. Yüzyılda Malatya”, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara 2015.