BİRİNCİ DÜNYA SAVAŞI YILLARINDA TRABZON'DAKİ MİLİS MÜDÂFAASI ve MİLİSLER

Yıl 2020, Cilt: 125 Sayı: 247, 363 - 404, 27.08.2020

Mehmet Akif Bal

Öz

Özet
Birinci Dünya Savaşı'nda Doğu Karadeniz Bölgesini işgal etmeye çalışan Ruslara karşı, tüm Doğu Karadeniz'de olduğu gibi Trabzon ve civarında da etkili bir savunma yapılmıştır. Doğu Karadeniz'de ve Trabzon'da Ruslara karşı gösterilen savunma, nizami birliklerin Kafkas Cephesi'nde görev almaları nedeniyle sivil ve gönüllü kuvvetlerden de istifade edilerek gerçekleştirilmiştir. Sivil kuvvetlerin sevk ve idare edilmesi ise çoğu yerde subaylar tarafından bir Teşkilat-ı Mahsusa yapılanması şeklinde sağlanmıştır. Hem sahil kesiminden hem Doğu Anadolu istikametinden ve hem de deniz kısmından donanma desteğinde ve kalabalık kuvvetlerle Trabzon üzerine ilerlemiş Rus kuvvetlerine yönelik Trabzon'un doğusunda Of, Sürmene, Araklı ve en son Yanboludere vadilerinde sivillerin de yoğun katılımıyla etkili bir savunma yapılmış, bu savunmalarla Rus ordusunun hızı kesilmiş hatta işgalin kolay olmayacağı ve işgal sonrası bölgede oluşacak Rus hakimiyetinin ise hiç rahat geçmeyeceği gösterilmiştir. Rus işgaliyle batı kesimlerine ve iç kısımlara çekilen Türk nizami ve sivil kuvvetleri, Trabzon'un batısındaki Akçaabat, Vakfıkebir ve Tonya kesimlerinde de Ruslara karşı Teşkilat-ı Mahsusa yapılanmasıyla çok etkili bir çete savaşı yürütmüşler, yöredeki Türk nizami kuvvetlerinin batıya doğru çekilişine ve sivillerin şehri boşaltarak batı bölgelerine mümkün olan güven içerisinde ilerlemelerine zaman ve zemin oluşturmuşlardır. Bölgenin dinamik her sivil grubu, çete savunmasında yer almıştır. Aynı sivil kuvvetler, işgalden sonra Trabzon'da ortaya çıkan azınlık çetelerine karşı İslam ahalinin ve bölgenin güvenliğini de sağlamışlardır.

Anahtar Kelimeler

Teşkilat-ı Mahsusa, Milis, İşgal, Müdafaa, Çete

Kaynakça

• KAYNAKÇA
• Arşiv Belgeleri
• Dahiliye Nezareti Emniyet-i Umumiye 2. Şube'den Harbiye Nezareti Celilesine mahrem olarak gönderilen 20 Kanunısani 1331 (2 Şubat 1916) tarihli tezkere zeyli: BOA DH EUM 2. Şube, nr. 12/16. Dahiliye Nezareti Emniyet-i Umumiye 2. Şube'den Trabzon Vilayeti'ne 26 Teşrinisani 1330 (9 Aralık 1914) tarihli şifre: BOA DH EUM 2. Şube, nr. 2/64. Dahiliye Nezareti Şifre Kaleminden Merkez Kumandanı imzasıyla Giresun Kaymakamlığına gönderilen 20 Temmuz 1331 (2 Ağustos 1915) tarihli telgraf: BOA DH ŞFR, nr. 54/222. Dahiliye Nezareti Şifre Kaleminden Trabzon Valisi Cemal Azmi Bey vasıtasıyla Binbaşı Yakup Cemil Bey'e gönderilen 22 Kanunısani 1331 (2 Şubat 1916) tarihli telgraf: BOA DH ŞFR, nr. 55A/95. Trabzon Valisi Cemal Azmi Beyden Dahiliye Nezareti'ne gönderilen 29 Kanunısani 1330 (11 Şubat 1916) tarihli şifre telgraf: BOA DH ŞFR, nr. 444/27. Dahiliye Nezareti Emniyeti Umumiye Müdiriyeti'nden Trabzon Valiliğine yazılan 9 Kanunısani 1331 (22 Ocak 1916) tarihli şifre: DH ŞFR 60-88.
• Tefrikalar
• Zümrüt Rize Gazetesi, Sayı: 7-8-10, Yıl: 1950.
• Kitaplar, Makaleler, Tezler
• AKSOY, Hikmet, "Yerel Tarihin Önemi ve Trabzonlular", Yenigün Gazetesi, 20 Şubat 2017. ALBAYRAK, Haşim, I. Dünya Savaşında Doğu Karadeniz Muharebeleri ve Of Direnişi, 3. Baskı, İstanbul, 2010. ALBAYRAK, Sadık, Son Devir İslam Uleması, C. II, İstanbul, 1980. ALLEN, W.E.D.-MURATOFF, Paul, 1828-1921 Türk-Kafkas Sınırındaki Harplerin Tarihi, Ankara, 1966. ALŞAN, Songül, Türk Kayıtlarında Doğu Karadeniz'de Rus İşgali 1916-1918, Atatürk Üniversitesi SBE Yayınlanmamış Doktora Tezi, Erzurum, 2015. ARDALOĞLU, Mustafa, "Taşlıdere Şehitleri", Zümrüt Rize Gazetesi, Sayı: 7-8-10, Yıl: 1950. Arif Cemil, Birinci Dünya Savaşı’nda Teşkilât-ı Mahsusa, İstanbul, 1997. AYDIN, İbrahim Hakkı, "Sarıklı Bir Kuvvacı Maçkalı Hafız İsmail Efendi (Aydın) (1893-1976)", Karadeniz Tarihi Sempozyumu (25-26 Mayıs 2005), C. II, Trabzon 2007, s. 913-919. BAL, Mehmet Akif, "Birinci Dünya Savaşı'nda Trabzon Araklı'da Yaşanan İşgal Olayları ve İşgal Acıları (1914-1918)", İstanbul Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü Yakın Dönem Türkiye Araştırmaları Dergisi, Yıl: 2016/2, Cilt: 15, Sayı: 30, sy. 31-58. BAL, Mehmet Akif, "Trabzon Savunmasının Unutulmuş Bir Kahramanı: Yüzbaşı Kahraman Bey", Trabzon İlkhaber Gazetesi, 3 Mart 2013. BAL, Mehmet Akif, "Trabzon’un Rus Donanmasınca Bombardımanı ve Bombardımanın Trabzon’a Etkileri (1914-1916)", Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, Cilt: XXVII, Kasım 2011, Sayı: 81, s. 545-576. BAL, Mehmet Akif, Bir Şiirdir Trabzon, Osmanlıdan Günümüze Trabzon Şiirleri Antolojisi, Ankara, 2009. BAL, Mehmet Akif, Karadere'nin Trabzon'a Armağanı Şehr-i Araklı, İstanbul, 2017. BAL, Mehmet Akif, Kronolojik Trabzon Tarihi / Kuruluşundan Günümüze Gün Gün Trabzon, İstanbul, 2013. BAL, Mehmet Akif, Osmanlı'dan Günümüze Trabzonlu Simalar ve Aileler, İstanbul, 2009. BAL, Mehmet Akif, Osmanlıdan Günümüze Trabzonlu Şehidler, 2 Cilt, İstanbul, 2018. BAYRAKTAR, Ali Kemal Yılmaz, Trabzon'da Üniversitenin Kuruluşu, Trabzon, 2009. BEYOĞLU, Süleyman, “Birinci Dünya Savaşında Trabzon (1914-1919)”, Trabzon Tarihi Sempozyumu Bildirileri, Trabzon, 1999, s. 479-489. BİLGİN, Mehmet, Karadeniz'de Bir Derebeyi Ailesi: Sarıalizadeler, İstanbul, 2006. BİLGİN, Mehmet, Teşkilât-ı Mahsusa'nın Kafkas Misyonu ve Operasyonları, İstanbul, 2017. BİLGİN, Mehmet-YILDIRIM, Ömer, Sürmene, Trabzon, 1996. Binbaşı Süleyman Bey'in Manzum Anıları, Memleketim Trabzon Mahallem Tekfurçayır, (Haz. Ömer Türkoğlu), Ankara, 1997. Birinci Dünya Harbi'nde Türk Harbi, Kafkas Cephesi 3. Ordu Harekâtı, C. II, Genelkurmay Yayınları, Ankara, 1993. CİHAN, Murat, "Rus İşgali ve Harşit Savunması", Karadenizde Sonnokta Gazetesi, 16 Şubat 2014. ÇAĞATAY, Salih, “Trabzon’un Feneri”, Hafta Mecmuası, S. 80, 14 Birinci Teşrin 1935, s. 8 ÇAKMAK, Fevzi, Birinci Dünya Savaşı'nda Doğu Cephesi, Ankara, 2005. ÇANKAYA, Mücellidoğlu Ali, Yeni Mülkiye Tarihi ve Mülkiyeliler, C. III, Ankara, 1968-1969. ÇİÇEK, Rahmi, "Birinci Dünya Savaşı'nda Ordu Kazası", Uluslararası Karadeniz İncelemeleri Dergisi, Yıl: 9, Sayı: 7, Güz 2014, s. 31-54. DURMUŞ, Adnan, Maçka Tarihi, Trabzon, 2015. DURMUŞ, Sinan-SUİÇMEZ, Hasan-DİLEK, Zeki, Her Yönüyle Araklı, Trabzon, 1996. EYUBOĞLU, İsmet Zeki, Anılar, İstanbul, 1999. EYUBOĞLU, İsmet Zeki, Kara Zıpkalı Uşaklar Destanı, İstanbul, 1999. GEDİKOĞLU, Haydar, Akçaabat, Trabzon, 1996. GOLOĞLU, Mahmut, Trabzon Tarihi/Fetihten Kurtuluşa Kadar, Trabzon, 2000. GÖRGÜLÜ, İsmet, On Yıllık Harbin Kadrosu, Ankara, 1993. HACIFETTAHOĞLU, İsmail, "Lazistan ve Havalisi Komutanı Ahmet Avni Paşa", (Çevrimiçi) http://www.serander.net/karadeniz-kulturu/karadeniz-tarihi/648-lazistan-ve-havalisi-komutani-ahmed-avni-pasa.html. 24 Şubat 2019. HACIFETTAHOĞLU, İsmail, “Birinci Dünya Harbi Döneminin Az Tanınan Bir Siması: Trabzon Valisi Şehit Cemal Azmi Bey”, İçişleri Bakanlığı Türk İdare Dergisi, Haziran 2002, Sayı: 435, s. 247-268. HACIFETTAHOĞLU, İsmail, “I. Dünya Harbinin Yeterince Tanınmayan Bir Şahsiyeti: 37. Kafkas Fırkası Kumandanı Erkân-ı Harb Miralayı Pirselimoğlu Hacı Hamdi Bey”, (Çevrimiçi) http://www.serander.net/karadeniz-kulturu/karadeniz-tarihi/647-erkan-i-harb-miralayi-pirselimoglu-haci-hamdi-bey.html. 3 Mart 2019. HACIFETTAHOĞLU, İsmail, Hicranlı Yıllarında Büyükliman, Ankara, 2018. HACIMÜFTÜOĞLU, Nasrullah, “Of ve Çaykara Müftüleri; Bilimsel ve Kültürel Aktiviteleri”, Trabzon ve Çevresi Uluslararası Tarih-Dil-Edebiyat Sempozyumu, C. I, Trabzon 2002, s. 454-457. HATEMİ, Nilüfer, Mareşal Fevzi Çakmak ve Günlükleri (1911-1917), C. I, 2. Baskı, İstanbul, 2010. İNCESU, Mehmet, Birinci Cihan Harbi Kahramanı İncesulu Hacı Mecit Efendi, Basılmamış Risale. KALYONCU, Hasan, "Sivri Tepesi", Tonya Haber Gazetesi, 11 Temmuz 2017. KALYONCU, Hasan, Tonya, Tonya, 2010. LERMİOĞLU, Muzaffer Lermioğlu, Akçaabat-Akçaabat Tarihi ve Birinci Genel Savaş-Hicret Hatıraları, İstanbul, 1949. MONASTAREV, N., Birinci Dünya Harbinde Karadeniz Cephesi, (Çeviren: Afif Ertuğrul), Ankara, 1948. ODABAŞIOĞLU, Cumhur, Trabzon 1869-1933 Yılları Yaşantısı, Ankara, Tarihsiz. ONUŞ, Sinan, Teşkilât-ı Mahsusa'dan Kurtuluş Savaşı'na Kızılca Kıyamet, İstanbul, 2015. ÖĞÜN, Tuncay, Kafkas Cephesinin I. Dünya Savaşındaki Lojistik Desteği, Ankara, 1999. ÖKSÜZ, Hikmet, "Birinci Dünya Savaşında Of Direnişi ve Oflu Kadınlar", Başlangıcından Günümüze Her Yönüyle Of, (Editörler: Prof. Dr. Hikmet Öksüz-Prof. Dr. Mevhibe Coşar-Öğr. Gör. Veysel Usta), KTÜ Yayınları, Trabzon 2016, s. 131-140. ÖNDEŞ, Osman, Vahdeddin'in Sırdaşı Avni Paşa Anlatıyor, İstanbul, 2012. ÖZEL, Sabahattin, Milli Mücadele'de Trabzon, Ankara, 1991. SELÇUK, Sadi, Esaretin Acı Hatıraları ve 37. Kafkas Tümeninin Trabzon'u Düşmandan İstirdadı, Konya, 1955. SINIR, Sebahattin, Trabzon Tarihi, 2. Baskı, Ankara, 1968. STODDART, Philip H., Teşkilât-ı Mahsusa, (Çeviren: Tansel Demirel), İstanbul, 1993. ŞAHİN, Enis, “İngiliz The Times Gazetesi’ne Göre Trabzon’un Ruslar Tarafından İşgali”, Uluslararası Karadeniz İncelemeleri Dergisi, Güz 2009, S. 7, s. 117-141. Şehitlerimiz, 5 Cilt, Milli Savunma Bakanlığı Yayınları, Ankara, 1998. ŞEN, Ömer, Trabzon Tarihi, Trabzon, 1996. TARAKÇIOĞLU, Mustafa Reşit, Trabzon'un Yakın Tarihi, Trabzon, 1986. TETİK, Ahmet, Teşkilât-ı Mahsusa (Umur-ı Şarkiyye Dairesi) Tarihi 1914-1916, C. 1, 2. Basım, İstanbul, 2014. TOPAL, Zehra, Sargana'dan İşgale Akçaabat, Trabzon, 2012. TOPALOĞLU, Celal, Rize’nin Kurtuluşu, Rize, 2007. TUĞAÇ, Hüsamettin, Bir Neslin Dramı, İstanbul, 1975. UMUR, Hasan, Of ve Of Muharebeleri, İstanbul, 1949. UZUN, Necat, Akçaköy Tarihi, Trabzon, 2003. UZUN, Turan, Trabzon Şalpazarı Şehid ve Gazileri, İstanbul, 2018. YILDIZ, Lokman, Karadağ Savunması, Trabzon, 2013. YİĞİT, Altay, Doğu Karadeniz Muharebeleri, Trabzon, 1950.