NEYRİZ CUMA CAMİİ MİHRABINDAKİ BÜYÜK SELÇUKLU DÖNEMİNE AİT ALÇI SÜSLEME VE KİTABELER

Yıl 2020, Cilt: 126 Sayı: 248, 159 - 178, 31.10.2020

Kamran Sokhanpardaz

Öz

Büyük Selçuklu sanatı, İslam sanatı içinde müstakil bir kategori oluşturmaktadır. Büyük Selçukluların İran topraklarında ortaya koyduğu mimari anlayış ve biçimler Anadolu ve İslam coğrafyasının vazgeçilemez mimari özellikleri arasına girmiştir. Büyük Selçuklu mimarisinde dekorasyon malzemeleri arasında alçının yoğun bir biçimde kullanıldığı görülmektedir. Bu makalede, Neyriz Cuma Camii Mihrabındaki Büyük Selçuklu Dönemine ait alçı süsleme ve kitabeleri ele alınmıştır. Yapı, Büyük Selçuklulardan önce yapılmış camilerden biri olup, mihrabı farklı dönemlere aittir. Mihrabın bazı süsleme ve kitabeleri, Büyük Selçuklu dönemine ait olup olmadığına dair farklı görüşlerin bulunmasıyla birlikte, mihraptaki yazılmış tarihlerinden 460/1068 tarihini esas alınarak, mihrabın süsleme ve kitabelerinin bir kısmı, Büyük Selçuklu devleti'nin hükümdarı Sultan Alparslan zamanında önarım görülmesi bu çalışma kapsamında tespit edilmiştir. Elde edilen sonuçlardan, zikredilen mihrabın süsleme kompozisyonunun, yazı, bitkisel ve geometrik bezemeleri içerdiği ve kazıma, ajur ve kabartma tekniğinde yapıldıkları anlaşılmaktadır. Mihrabın alçı süsleme ve kitabelerin sanatçısı ile ilgili herhengi bir bilgi bulunmamaktadır. Mihrapta görülen bazı alçı kitabe ve süslemeler, Nîşâbur’da yapılan kazı çalışmalarından çıkan İran’ın ilk İslâmî devirlerine (X. yüzyıl) ait alçı süslemeleri, Karahanlı (840-1212), Gazneli (963-1186), Anadolu Selçuklu (1075-1308) ve İran’ın İlhanlı dönemi (1256-1353) alçı süslemeleri ile yakın benzerlik arzetmektedir.

Anahtar Kelimeler

Büyük Selçuklu, Cami, Mimari, Neyriz Cuma Camii, Alçı Süsleme

Destekleyen Kurum

Ondokuz Mayıs Üniversitesi BAP Birimi

Proje Numarası

PYO.ILH.1904.18.001

Kaynakça

• İBNÜ'L-BELHI, Farsnâme, Guy Le Strange, R.A. Nicholson, Tahran: Dünyayı Kitap, 1363 h.ş.
• MAKDISÎ, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed, Ahsenü't-Tekâsîm fî Ma'rifeti'l-Ekâlîm, II. Baskı, Kahire: Mekteb-i Medbuli, 1991.
• _____, Ahsenü't-Tekâsîm fî Ma'rifeti'l-Ekâlîm, Çev. Ali Monzevi, Tahran: Neşr-i Kumeş, 1361 h.ş.
• STRANGE, Guy Le, The Lands Of The Eastern Caliphate: Mesopotamia, Persia And Central Asia; From The Moslem Conquest To The Time Of Timur, Cambridge: Cambrıdge Unıversıty Press Warehouse, 1905.
• ZAKERİ, Seyid Muhammed Hüseyin, “Mescid-i Camii Kebir-i Neyriz”, Gulamhüseyin Mimariyan (çev.), Hünerayi Ziba 24 (1384 h.ş).
• GODARD, Andre, Athar-e Îran, Çev. Ebu’l-Hasen Servikad-i Mukeddem, C. III, Meşhed: Kuds-i Rezevi Yayınevi, 1368 h.ş.
• CEZAR, Mustafa, Anadolu Öncesi Türklerde Şehir ve Mimarlık, Ankara: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 1977.
• ÖZ, Mustafa, “Tafdîl”, DİA, C. XXXIX, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2010.
• EL-BEYHAKI, Ahmed b. Hüseyin b. Ali b. Musa Ebu Bekir, Menâkıb-ı Şafiî, C. II, II. Baskı, Kâhire: Dâr-Alturas, 1970.
• İBNÜ'L-KESÎR, el-Bidâye ve’n-nihâye, C. XVI, Kahire: Hicr, 1932-39.
• ED-DIMAŞKI EL-MUHIBBI, Muhammed Emîn b. Fadlullah b. Muhibbillah, Hülasatü'l-eser fi A'yani'l-karni'l-hadi Aşer, C. II, Beyrut: Darü'l-Kütübi'l-İlmiyye, 2006.
• MÜNEZZEH, Azam, Mihrab-ı Mescid-i Camii Neyriz, Şiraz: İntisarat-i Vasif, 1397 h.ş.