MUHAMMED MUSADDIK’IN İRAN PETROLLERİNİ MİLLİLEŞTİRME ÇABALARI VE SONU

Yıl 2017, Cilt: 117 Sayı: 231, 157 - 166, 16.12.2017

Mehmet Kaya

Öz

Sanayi devriminden sonra artan hammadde ihtiyacı sömürgeci devletleri farklı arayışlara sürükledi. Bunlardan biri olan ABD’nin 1859’da ilk petrol kuyularını açmasıyla petrol devri başladı. Bundan sonra büyük devletler farklı bölgelerde petrol arayışlarına yöneldiler. Bu ülkelerden İngiltere, Orta Doğu’ya yönelerek İran devletinin izniyle petrol arama çalışmalarına başladı. İngiliz D Arey şirketi 1908’de İran’da petrol kuyularını açmaya başladı. İngiliz Şirketi çıkardığı petrolden ilk etapta İran’a %16 pay verirken 1933’de yapılan yeni anlaşmayla İran’ın payı %20’ye çıkarıldı. Şirketin adı Anglo-İranican Oil Company (AİOC) olarak değiştirildi. Bu arada İran Şahı Rıza Pehlevi’nin daha fazla pay için yaptığı mücadele sonuçsuz kaldı. Bu da Şah Rıza Pehlevi’yi Almanya’ya yakınlaştırdı. Bu yüzden II. Dünya savaşı sırasında Soyetler ve İngilizler 1941’de İran’ı işgal edip, Şah’ı yönetimden uzaklaştırdılar. Rıza Şah’tan sonra yerine geçen oğlu Muhammed Rıza Şah döneminde 1952’de Başbakan olan Muhammed Musaddık, İran petrollerini millileştirmek için meclisten karar çıkardı. Muhammed Musaddık, Notionlar İran Oil Company (NIOC) şirketini kurarak, üretim ve pazarlama konusunu bu şirketle çözmeye çalıştı. İran’ın bu tavrı İngiltere ve ABD’nin çıkarlarını zedeleyince, 1953 yılında CIA ajanlarının tertiplediği Ajax operasyonu sonucunda bir hükümet darbesiyle Muhammed Musaddık yönetimden uzaklaştırıldı. Bu süreç 1979 İran devrimine kadar devam etti.

Anahtar Kelimeler

İran, İngiltere, Musaddık, Petrol, Millileştirme

Kaynakça

• ABRAHAMIAN, Edvard: Modern İran Tarihi, İşbankası Yayınları, İstanbul 2010.