BAĞIMSIZLIKLARININ 30. YILINDA TÜRKİSTAN COĞRAFYASINDAKİ TÜRK CUMHURİYETLERİNİN DURUMU VE DEĞERLENDİRİLMESİ

Yıl 2021, Cilt: 129 Sayı: 255, 253 - 314, 14.12.2021

Ayhan Nuri Yılmaz

Öz

Bu çalışmada bağımsız Türk devletlerinden eski Türkistan coğrafyasında yer alan dört tanesi ile ilgili değerlendirmeler yapılmış olup alfabetik sıraya göre Kazakistan, Kırgızistan, Özbekistan ve Türkmenistan’ın bağımsızlıklarının ilanından bu yana geçirdikleri değişim ve dönüşümün analizini içeren bu araştırmada her birinin Türkiye Cumhuriyeti ile ilişkileri üzerine de değinilmiştir. Sovyetler Birliği’nin dağıldığı 1991 yılından bu yana geçen 30 yıllık bir dönemin analizi, gelinen nokta itibariyle ve ülkeler bazında tek tek değerlendirilmiştir. Çalışma yürütülürken bu 4 ülkenin bağımsız ve egemen devletler olarak dünya devletleri arasına katıldığı yıl olan 1991 başlangış olarak alınmış ve 2021 yılına kadar olan 30 yıllık sürenin değerlendirmesi ülkeler bazında tek tek yapılmıştır. Bu değerlendirmede Türkiye ve her bir ülke arasındaki ilişkiler siyasi, sosyal ve iktisadi ve kültürel çerçevede değerlendirilerek Türkiye’nin performansı ve ilişkilerin seyrine dair tespitler ortaya konmaya çalışılmıştır. Çalışmada sırasıyla Türkistan coğrafyasının genel değerlendirilmesi birinci bölümde , Türkiye ve bölge ülkeleri ilişkilerinin genel seyri ikinci bölümde, bölgedeki bütünleşme çabaları üçüncü bölümde incelenmiş olup her bir ülkenin bağımsızlıktan itibaren geçirmiş olduğu değişim ve dönüşüme siyasi iktisadi sosyal ve kültürel açıdan değinilen dördüncü bir bölümle çalışma detaylandırılmıştır. Sonuç kısmında ise tespitler yapılmış ve buna bağlı olarak geleceğe dönük bazı projeksiyonlar yapılmaya çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Türkistan, Türkistan, Bağımsız Türk Cumhuriyetleri, Bölgesel Entegrasyonlar, Kazakistan, Kırgızistan, Özbekistan, Türkmenistan, Türk Dış Politikası

Kaynakça

• ARAT, Reşit Rahmeti: Gazi Zahireddin Muhammed Babür, Babürname (Vekayi), Kabalcı Yayınevi, İstanbul, 2005.
• AYDIN, Faruk: “Türkmenistan’ın Dış Politikası”, 2018, https://www.stratejikortak.com/2018/02/turkmenistanin-dis-politikasi.html (Erişim tarihi;17 Temmuz 2018).
• AYDINGÜN, Ayşegül ve Hayati TÜFEKÇİOĞLU: “Avrasyanın Merkezinden Dünyaya Açılan Ülke: Kazakistan”, Bağımsızlıklarının Yirminci Yılında Orta Asya Cumhuriyetleri Türk Dilli Halklar – Türkiye İle İlişkiler, Ed. Ayşegül AYDINGÜL – Çiğdem BALIM, Atatürk Kültür Merkezi, Ankara, 2012.
• BALIM, Çiğdem ve Y. Emre GÜRBÜZ: “Özbekistan Respublikası: Özbek Modeli”, Bağımsızlıklarının Yirminci Yılında Orta Asya Cumhuriyetleri Türk Dilli Halklar-Türkiye İle İlişkiler 1.Kitap, Ed. Ayşegül AYDINGÜN-Çiğdem BALIM, Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, Ankara, 2012
• DURMUŞ, Mustafa ve Harun YILMAZ: “Son Yirmi Yılda Türkiye’nin Orta Asya’ya Yönelik Dış Politikası ve Bölgedeki Faaliyetleri”, Bağımsızlıklarının Yirminci Yılında Orta Asya Cumhuriyetleri Türk Dilli Halklar – Türkiye İle İlişkiler, Ed. Ayşegül AYDINGÜL ve Çiğdem BALIM, Atatürk Kültür Merkezi, Ankara, 2012.
• DÜĞEN, Turgay: “Kırgızistan’a Destek Sürecinin Önemi”, 21. Yüzyıl Türkiye Enstitüsü, https://www.21yyte.org/tr/merkezler/kirgizistana-destek-surecinin-onemi, (Erişim tarihi; 29.10.2021)
• EROL, Mehmet Seyfettin: “Yeni Büyük Oyunda Türkiye-Türkmenistan İlişkileri ve Türkmen Hattı”, Yeni Türkiye, Türk Dünyası Özel Sayısı II, Yeni Türkiye Stratejik Araştırmalar Merkezi, Sayı 54, Ankara, 2013.
• GÜRBÜZ, Y. Emre: ‘Demokrasi ve Otoriterlik Kıskacında: Kırgızistan’, Bağımsızlıklarının Yirminci Yılında Orta Asya Cumhuriyetleri Türk Dilli Halklar-Türkiye İle İlişkiler 1.Kitap, Editörler; Ayşegül AYDINGÜN-Çiğdem BALIM, Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, Ankara, 2012.
• HAKİM, Meryem: “Bağımsız Kazakistan ve Türkiye-Kazakistan İlişkileri”, Yeni Türkiye, Türk Dünyası Özel Sayısı II, Yeni Türkiye Stratejik Araştırmalar Merkezi, Sayı 54, Ankara, 2013
• HANKS, Reuel R.: “Multi-vector Politics’ and Kazakhstan's Emerging Role as a Geo-strategic Player in Central Asia”, Journal of Balkan and Near Eastern Studies, 2009, C. 11, No: 3. HÜRRİYET, “Küstah Türkmenbaşı”, 07. 10. 1999, http://www.hurriyet.com.tr/ekonomi/kustah-turkmenbasi-39106266 (Erişim tarihi;16 Temmuz 2018).
• ITC, “Trade Map”, https://www.trademap.org/Bilateral_TS.aspx?nvpm=1|792||795||TOTAL|||2|1|1|1|2|1|1|1|1, (Erişim tarihi; 23 Temmuz 2018).
• İNANÇLI, Selim, Ali KONAK ve Zuura ASHİMOVA: “Türkiye-Kırgızistan Ekonomik İlişkilerinin Dış Ticaret Üzerine Yapısal ve Sektörel olarak Yansımaları”, International Conference on Eurasian Economies 2017, Bişkek, Eurasian Economists Association & Kyrgyzstan-Turkey Manas University, 2017.
• KARAMAN, Ömer Faruk: “Avrasya Ekonomik Birliği’nin Kırgızistan ile Türkiye İlişkilerine Etkileri”, International Conference on Eurasian Economies 2017, 2017, Bişkek, Eurasian Economists Association & Kyrgyzstan-Turkey Manas University.
• KARLUK, Rıdvan ve Ayşe HİÇ GENCER: “Orta Asya’da Oluşturulan Ekonomik ve Siyasi Entegrasyonlar Kapsamında Türkiye Özbekistan İlişkileri”, International Conference on Eurasian Economies 2017, Bişkek, Eurasian Economists Association & Kyrgyzstan-Turkey Manas University, 2017.
• MURZAEVA, Dinara: “Kırgızistan’ın Türkiye ile Siyasi, Kültürel ve Ekonomik İlişkileri”, Bağımsızlıklarının 20. Yılında Türk Cumhuriyetleri ve Türkiye, (ed.) Okan Yeşilot, Ümraniye Belediyesi, İstanbul, 2012
• NAURUZBAYEVA, Zhanara: “Paradoxes of Kazakh Language Revival in Kazakhstan”, http://anselm.edu/institutes-Centers-and-the-arts/NHIOP/Research-center/Dodd-center/global-topics-E-journal/Global-topics-archive.htm#Vol1
• NAZARBAYEV, Nursultan: Özgürlük ve Demokrasi Yolunda-Otobiyografi Demeçler Görüşler Amaçlar, Hotama Kültür Yayınları, İstanbul, 1992
• SAKMURZAEVA, Nargiza: “Orta Asya’da Bölge Merkezli Bütünleşme: Çabaları ve Sonuçları”, International Conference on Eurasian Economies 2017, 2017, Bişkek, Eurasian Economists Association & Kyrgyzstan-Turkey Manas University.
• SARAY, Mehmet: Kırgız Türkleri Tarihi, Yeni Türk Cumhuriyetleri Tarihi Serisi-3, Nesil Matbacılık ve Yayıncılık, İstanbul, 1993.
• SARI, Mert: Türkiye-Kazakistan Ticari ve Ekonomik İşbirliğinin Gelişimi, Türk Dünyası Özel Sayısı II, Yeni Türkiye Stratejik Araştırmalar Merkezi, Sayı 54, Ankara, 2013
• SCHATZ, Edward: Modern Klan Politics, The Power of Blood in Kazakhstan and Beyond, University of Washington Press, USA, 2004.
• T.C. TİCARET BAKANLIĞI DIŞ TEMSİLCİLİKLER VE ULUSLARARASI ETKİNLİKLER GENEL MÜDÜRLÜĞÜ , Kazakistan Ülke Raporu, s.15, (Erişim tarihi:29.10.2021).
• TİKA: “Hakkımızda”, http://www.tika.gov.tr/tr/sayfa/hakkimizda-14649 (Erişim tarihi; 16.08.2021)
• TİKA, Türkiye Kalkınma Yardımları Raporu-2010
• TİKA, 2009 Kalkınma Yardımları Raporu, 2009. http://www.tika.gov.tr/upload/oldpublication/KalkinmaYardimlariRaporu2009.pdf (Erişim tarihi;14.07.2018)
• TIMETURK, “Türkiye bizim yıldızımız”, https://www.timeturk.com/tr/2012/01/13/kirgizistan-yatirimcilar-icin-cennet-olacak.html (Erişim Tarihi; 29.10.2021)
• TURAN, Gül, İlter TURAN, İdris BAL, “Turkey’s Relations with Turkic Republics”, Turkish Foreign Policy in Post Cold War Era, Ed. İdris Bal, , Boca Raton, Brown Walter Press, 2004.
• TÜİK, “Dış İstatistikler - Ocak 2017”, http://www.tuik.gov.tr/PreHaberBultenleri.do?id=24822 (Erişim Tarihi; 22.07.2018).
• TÜRK, Fahri: “Türkiye-Türkmenistan İlişkileri 1990-2010”, Sosyal ve Beşeri Bilimler Dergisi, 2010, C.2, No: 2.
• TÜRKKON, Türk Dili Konuşan Ülkeler İşbirliği Konseyi Kurulmasına Dair Nahçıvan Anlaşması, http://www.turkkon.org/Assets/dokuman/02_a_NahcivanAnlasmasi_Turkce_20140418_103111.pdf (Erişim Tarihi; 14.07.2018)
• TÜRKMENBAŞY, Saparmyrat: Ruhnama, Mask Matbacılık Yayıncılık Ltd. Şti, Aşgabat, 2001.
• ÜNAL, Uğur: “Türk İşbirliği ve Koordinasyon Ajansı Başkanlığı (TİKA)’nın Kırgızistan’daki Kalkınma Programları Çerçevesinde Faaliyet Analizi”, Manas Sosyal Araştırmalar Dergisi, 2015, C.4, No: 5
• YILDIRIM, Erdoğan: “Türkmenistan: ‘Aşiretten Ulusa”, Bağımsızlıklarının Yirminci Yılında Orta Asya Cumhuriyetleri Türk Dilli Halklar-Türkiye İle İlişkiler 1.Kitap, Ed; Ayşegül Aydıngün-Çiğdem Balım, Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, Ankara, 2012
• YILMAZ, Ayhan Nuri: “Türkiye ve Orta Asya Ülkeleri Arasındaki İlişkiler”, Türk Dış Politikası 1990’lı Yıllar, Ed. Serkan KEKEVİ, Ömer KURTBAĞ, Berikan Yayınevi, Ankara, 2021.
• YILMAZ, Ayhan Nuri: “2000’li Yıllarda Türkiye ve Orta Asya Ülkeleri Arasındaki İlişkiler”, Türk Dış Politikası 2000’li Yıllar, Ed. Serkan KEKEVİ, Ömer KURTBAĞ, Berikan Yayınevi, Ankara, 2020.
• YILMAZ, Ayhan Nuri: “Kültür ve Sanatın Ulusal Tanınırlığın Pozitifleştirilmesinde Bir Araç Olarak Kullanılması: Türkiye’nin Kültürel Yumuşak Güç Potansiyeli”, Yumuşak Güç ve Kamu Diplomasisi Üzerine Analizler-Türkiye ve Dünyadan Örnekler, Ed. Ayhan Nuri YILMAZ, Gökmen KILIÇOĞLU, Nobel Akademik Yaycılık, Ankara, 2018.
• YILMAZ, Ayhan Nuri ve Gökmen KILIÇOĞLU: “Türkiye’nin Orta Asya’daki Yumuşak Gücü Ve Kamu Diplomasisi Uygulamalarının Analizi”, Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, S. 234, Temmuz- Ağustos, 2018.
• YILMAZ, Ayhan Nuri: Türkiye, “Avrasya ve Orta Asya Halklarının Kimlik ve Entegrasyon Algılarına Dair Anket Çalışması”, Avrasya Etüdleri, cilt 42 sayı:2, Ankara, 2012.
• YILMAZ, Serdar: “Kazakistan-Türkiye Ekonomik ve Kültürel İlişkileri: Vaatler ve Gerçekler”, İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi, 2017, C.6, No: 2.
• YILMAZ, Serdar: “Turgut Özal’dan Abdullah Gül’e Nursultan Nazarbayev’in Değişen Türkiye Söylemi”, TURAN-SAM, C.9, No: 33, Kış-2017.
• YÜCE, Mehmet: “Kırgızistan Cumhuriyeti”, Yeni Türkiye Türk Dünyası Özel Sayısı II, Yeni Türkiye Stratejik Araştırmalar Merkezi, Sayı 54, Ankara, 2013.
• http://www.aljazeera.com.tr/haber/kirgizistan-cumhurbaskani-atambayev-turkiye-rusyadan-ozur-dilemeli, (Erişim tarihi, 10.09.2018)
• http://www.hurriyet.com.tr/ekonomi/demir-ipek-yolu-aciliyor-londradan-kalkan-tren-pekine-kadar-gidebilecek-40627059 (Erişim tarihi, 10.09.2018)
• http://www.iha.com.tr/haber-ahiska-turklerinin-evleri-yakildi-117999/, (Erişim tarihi, 20.09.2018).
• https://qha.com.tr/haberler/turkmenistan-karakum-colu-nde-modern-kasaba-kuracak/30899/ (Erişim tarihi; 28.10.2021)
• https://wannart.com/icerik/7978-esik-kurganinin-turk-dunyasina-hediyesi-altin-elbiseli-adam (Erişim tarihi: 23. 10.2021)
• https://www.aa.com.tr/tr/dunya/5-ulke-hazar-denizinin-hukuki-statusu-konusunda-anlasti/1228982
• https://www.aa.com.tr/tr/dunya/kazakistan-in-latin-harflerine-uyarlanan-yeni-alfabesi-tanitildi/2126333 (Erişim tarihi: 23.10. 2021)
• https://www.aa.com.tr/tr/dunya/kirgizistan-turkiyeden-siha-alacak/2399442 (Erişim Tarihi:29.10.2021)
• https://www.aa.com.tr/tr/dunya/ozbekistan-1-ocak-2023te-tamamen-latin-alfabesine-gececek/2142707 (Erişim tarihi; 26.10.2021)
• https://www.ayu.edu.tr/static/kitaplar/turkistan_kitap.pdf Erişim tarihi: 03. 11. 2021)
• https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/kazakhstan/#people-and-society
• https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/kyrgyzstan/#people-and-society (Erişim tarihi:29.10.2021)
• https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/turkmenistan/ (Erişim tarihi:25:10.2021)
• https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/uzbekistan/#people-and-society (Erişim Tarihi; 26.10.2021)
• https://www.gzt.com/mecra/kazak-milli-hareketi-alas-orda-3492056 (Erişim tarihi: 3 Kasım 2021)
• https://www.haberler.com/kirgizistan-avrasya-ekonomik-birligi-ne-katildi-7577766-haberi/ (Erişim tarihi; 15.09.2018).
• https://www.haberler.com/turk-askerlerinden-kirgizlara-komando-egitimi-5130765-haberi/ (Erişim tarihi;16.09.2018).
• https://www.mfa.gov.tr/kirgizistan-cumhuriyeti-ekonomik-iliskileri.tr.mfa (Erişim Tarihi:29.10.2021)
• https://www.nsenergybusiness.com/features/biggest-natural-gas-reserves-countries/ (Erişim tarihi:28.10.2021)
• https://www.sde.org.tr/asya/kasim-2021de-yapilacak-turk-konseyi-istanbul-zirvesine-turkmenistan-cumhurbaskani-da-katilacak-haberi-22842 (Erişim tarihi 28.10.2021)
• https://www.turksoy.org/ (Erişim tarihi:16 .08.2021)
• https://www.turksoy.org/ (Erişim tarihi:29.10.2021)
• https://www.worldometers.info/gas/gas-production-by-country/ (Erişim tarihi:28.10.2021)