ŞEYBÂNÎLERİN KURULUŞUNDA ÇEVRE DEVLETLERLE MÜCADELELERİ

Yıl 2022, Cilt: 130 Sayı: 257, 287 - 308, 30.04.2022

Remziye Çelik

https://doi.org/10.55773/tda.1065751

Öz

X-XI/XVI yüzyıla damgasını vuran; Aşağı Türkistan, Fergana, Endicân, Kâşgar ve Hârezm’in hâkimiyetini elinde bulunduran; Türkistân, Hindistân, İran topraklarına kadar ilerleyen Şeybâniler Türk târihinin çok önemli bir dönemine tanıklık etmelerine rağmen yeterli ilgiyi görememişlerdir.
Bu çalışmada Şeybâniler Hânlığı’nın ilk hükümdarı olup “fetihlerin babası” unvanlı Muhammed Şeybânî Hân’ın saltanatının kuruluşuna ve Safevîlerle yaşadığı sorunlara değinilmiştir. Şeybânî Han devletini kurarken kendi devletini kurduğu toprakların üzerindeki devletlere karşı tutum ve hareket anlayışı üzerinde de durulmuş olup, “devletinin başkentinin atının üzeri olan” bu cesur komutanın devletini kurduğu dönemin siyasî yapısının üzerinde de durulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Özbek, Şeybânî Hân, Kazak, Mâverâünnehir, Mihman-Nâme-i Buhârâ., Safavî,

Teşekkür

Tüm dergi çalışanlarına teşekkür ederim.

Establishing The State Of The Shaybanis

Öz

The Shaybanids, who ruled Transoxiana, Fergana, Endican, Kashgar and Khwarezm and advanced to the lands of Turkistan, India and Iran and who left its mark on the X-XI/XVI centuries, did not receive enough attention although they witnessed a very important period in the Turkish history.
In this study, we covered the establishment of the reign of Muhammad Shaybani Khan, the first ruler of the Shaybani Khanate and the “father of conquests”, and the issues he experienced with the Safavids.
This study also covers the understanding of his attitude and actions towards the states he founded his own state in, during establishing the Shaybani Khanate, as well as the political structure of the period when this brave commander “who is on top of the horse of the capital of the state” established his state.

Anahtar Kelimeler

Uzbek, Shaybani Khan, Kazakhs, Mavarannahr, Mehmannama-i Bukhara, Safavid.

Kaynakça

• AKA, İsmail: “Tîmûrlular”, DİA, C. XXXXI, İstanbul, 2012.
• ALPARGU, Mehmet: “Türkistân Hanlıkları, Özbekler ve Özbek Hanlıkları, Terimler ve Özbeklerin Menşei”, Türkler, C. VIII, Ankara, 2002, s. 557-605.s. 557-605.
• ALPARGU, Mehmet: “Türkistân Hanlıkları, Özbekler ve Özbek Hanlıkları, Terimler ve Özbeklerin Menşei”, Türkler, C. VIII, Ankara, 2002.
• ALPARSLAN, Hamid Algar ve Ali: “Hüseyin Baykara”, DİA, C. XVIII, İstanbul, 1988, s. 530-532.
• BARTHOLD, W.: İslâm Medeniyeti Târihi, Müt. M. Fuat Köprülü, 6. Bs., Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara, 1984.
• BUDAK, Mustafa: “Ebü’l-Hayr Hân”, DİA, C. X, İstanbul, 1994, s. 325-326.
• BUHÂRÎ, Hâce Bahâuddin Hasan Nisâri-yi: Müzekkir-i Ahbâb, Tashih: Seyyîd Muhammed Fazlullâh, Delhî, Hindistan Eğitim Bakanlığı yardımıyla Dâiretu’l Me‘ârif-i Osmânî Haydarabâd, 1969.
• CÜVEYNÎ, Alâuddîn Atâulmülk b. Bahâuddin Muhammed: Târîh-i Cihânguşâ, Thk. Muhammed Kazvînî, Tahran, Müessese-i İntişârât-i Nigâh, Tahran 1391.
• DİHHUDÂ, Mirzâ ‘Ali Ekber: (نسف) “Nesef” maddesi, Lügatnâme, , C. XIV, Haz. Muhammed Mûin ve Seyyid Ca‘fer Şehîdî, Tahran, Müessese-i Lügatnâme-i Dihhudâ, Müessese-i İntişârât ve çap-i danişgâh-i Tahran, 1377.
• DUĞLAT, Mirzâ Muhammed Haydar: Târîh-i Reşîdî, Araş. Abbâskulî Gaffârî Ferd, Merkez-i Pejûhişî Mîrâs-i Mektûb, Tahran, 1383.
• EFENDİYEV, Oktay: “Sultân II. Bayezid ve Şâh İsmâil”, XIII. Türk Târih Kongresi, C. III/1. Kısım, Ankara, TTK Yayınları, 2002, s. 89-95.
• GÜNDÜZ, Tufan: “Safevîler”, DİA, C. XXXV, İstanbul, 2008, s. 457-459.
• HAMEDÂNÎ, Reşîdüddîn Fazlullah-i: Câmiu’t-Tevârîh, Thk. Muhammed Rûşen, Tahran, İntişârât-ı Mîrâs-ı Mektûb, Tahran, 1387.
• HAMEVÎ, Ebû Abdillâh Şihâbüddîn Yâkūt b. Abdillâh el-Hamevî el-Bağdâdî er-Rûmî: Mu‘cemü’l-Büldân, C. I, Beyrut, Dar-u Sadr, 1977.
• HÂNDMÎR, Gıyâsüddîn b. Hâce Hümâmiddîn Hüseynî: Düstûrü’l-Vüzerâ’: Şâmil-i Ahvâl-i Vuzerâ-i İslâm tâ İnkırâz-i Teymûriyân 914, Haz. Sa‘id Nefisî, Tahran, İntişârât-i İkbâl, 1355.
• HÂNDMÎR, Gıyâsüddîn b. Hâce Hümâmiddîn Hüseynî: Târîh-i Habîbü’s-Siyer fî Ahbâr-ı Efrâd-i Beşer, Haz. Celâleddîn Hümâyî, C. III, IV 4. Bs., Tahran, İntişârât-ı Hayyâm, 1380.
• HEREVÎ, Emîr Sadreddîn Sultân İrahim Emînî: Fütûhât-i Şâhî Târîh-i Safevî ez Âğâz tâ Sâl-i 920 H/K, Haz. Muhammed Rızâ Nesîrî, Tahran, Encümen-i Âsâr ve Mefâhir-i Ferhengî, 1383.
• HUNCÎ, Fazlullâh b. Rûzbihân: Mihmân-nâme-i Buhârâ: Târîh-i Padişâhi-yi Muhammed Şeybânî, Haz. Menûçehr Sütûde, 2. Bs., Tahran, Bongâh-i Tercüme ve Neşr-i Tahrân, 1976.
• İSTAHRÎ, Ebû İshâk İbrâhîm: Kitabü’l-Mesâlik ve’l-Memâlik, Haz. Îrec Efşâr, C. I, Bongâh-i Tercüme ve Neşr-i Kitâb, Tahran, 1340.
• KAFALI, Mustafa: “Altın Orda Hânlığının Kuruluşu ve Yükseliş Devirleri”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yay. Nu: 2085, İstanbul, 1976.
• KAFALI, Mustafa: “Cuci Sülalesi ve Şubeleri” Târih Enstitüsü Dergisi, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, Ekim 1970, s. 1-15.
• KAFALI, Mustafa: “Özbek Hân”, DİA, C.XXXIV, İstanbul, 2007, s. 107-109.
• KAFALI, Mustafa: “Tîmûr”, İA, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul 1979, C. XII, s. 336-346.
• KAMALOVA, Zebiniso: “Özbeklerin Ulusal Oluşumu”, Millî Kültür Araştırmaları Dergisi, (MİKAD), C. I, S. 2, Aralık 2017, s. 160-173.
• KARASOY, Yakup: “Şiban Hân Divânı” (İnceleme-Metin-Dizin Tıpkıbasım), Basılmamış Doktora Tezi, Danışman, Ahmet Bican Ercilasun, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara, 1989.
• KAZVÎNÎ, Bûdak Munşî: Cevâhiru’l-Ahbâr Behş-i Târîh-i İrân ez Karakoyunlu tâ Sâl-i 984 HK, Tashih: Muhsin Behrâm Nejâd, Tahran, Merkez-i Neşr-i Mîrâs-i Mektûb, 1378.
• KAZVÎNÎ, Kadı Ahmed Gaffâri-yi: Târîh-i Cihân-âra, Haz. Müctebâ Minovî, İntişârât-i Hafız, Tahran, 1343.
• KILIÇ, Nurten: “Siyasal Kültürde Değişim: Şeybani Hân ve Özbek Siyasal Oluşumu (1500-1510)”, Basılmamış Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1999.
• KILIÇ, Nurten: “XVI. Yüzyılda Orta Asya’da Politik Düzen: Mâverâünnehir-Özbek Hânlığı (Şıbaniler) Meşruiyet, Hâkimiyet ve Hukuk”, Türkler Ansiklopedisi, ed. Hasan Celal Güzel, Kemâl Çiçek, Salim Koca, C. VIII, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 2002.
• KUTGÂN, Muhammed Yâr b. Arap: Musahhirü’l-Bilâd: “Târîh-i Şeybâniyân” , Tash., Nâdire Celalî, Tahran, Merkez-i Pejûhişi-yi Mîrâsi Mektûb, 2006.
• MACİT, Abdulkadir: Şeybânî Hânlığı (1500-1599), İlem, İstanbul, 2016.
• MAKDİSÎ, Muhammed b. Ahmed: Aḥseni’t-teḳāsîm fî maʿrifeti’l-eḳālîm, s.262, http://ar.lib.eshia.ir/ (Erişim târihi, 25.05.2021).
• MUHAMMEDCANOV, Abdullah: “Taşkent”, DİA, C. XXXX, İstanbul, 2011, s. 145-148.
• MUHAMMEDCANOV, Abdullah: “Tirmiz”, DİA, C. XXXXI, İstanbul, 2012, s. 200-202.
• NEVÂÎ, ‘Abdü’l Hüseyin: Şâh İsma‘îl-i Safevî: (Mecmû‘a-i Esnâd ve Mukâtebât-i Târîhî bi Hemrâh-i Yaddaşthâ-yi Tafdîlî), İntişârât-i Ergovân, Tahran 1368.
• NİSÂRÎ, Buhârî, Hâce Bahâuddin Hasan: Müzekkir-i Ahbâb, Tashîh: Seyyîd Muhammed Fazlullâh, Delhî, Hindistan Eğitim Bakanlığı yardımıyla Dâiretu’l Meârif-i Osmânî Haydarâbâd, 1969.
• NÛR MUHAMMED, Abdu’l-Hamid: “Taksimat-i hudud-i İdariy-i Hisâr-i Şâdman, salhay-i 1910-1951”, İranjournals.nlai.ir,2020 (Erişim târihi, 14.11.2020).
• OMOROV, Temurlar: “Türkistân’daki Özbek Hânlığının Kısaca Târihi ve Özbek Boyları”, Türk Bilim Araştırma Vakfı, C. V, S. 2, Ankara, 2012.
• ÖZGÜDENLİ, Osman G: “Mâverâünnehir”, DİA, C. XXVIII, Ankara, 2003, s. 177-180.
• RÛMLÛ, Hasan Bîg: Ahsenü’t-Tevârîh, Ed.: Abdülhüseyin Nevâî, Tahran, İntişârât-i Bâbek, Kitaphâne-i Tahassusi-i Târîh-i İslâm ve Îrân, 1374.
• SAFÂ, Zebîhullâh: Târîh-i Edebiyât der-Îrân, C. IV, İntişârât-i Firdevsî, Tahrân, 1378.
• SÜMER, Faruk: “Akkoyunlular”, DİA, C. II, İstanbul, 1989, s. 270-274.
• SÜMER, Faruk: Oğuzlar (Türkmenler): Târihleri-Boy Teşkilatı-Destanları, 2.bs., Ankara Üniversitesi D.T.C.F. Yayınları, Ankara, 1972.
• SÜMER, Faruk: Safevî Devletinin Kuruluşu ve Gelişmesinde Anadolu Türklerinin Rolü (Şâh İsmâil ile Halefleri ve Anadolu Türkleri), Ankara, Selçuklu Târih ve Medeniyeti Enstitüsü, Güven Matbaası, 1976.
• ŞÂMÎ, Nizâmeddin: Zafernâme, (Târîh-i Futûhat-i Emîr Teymûr Gorgân), Tash. Feliks Taver, Çap-i Matbaâ-yi Amrika-i, Beyrut 1937.
• ŞEKER, Fâtih M: İslâmlaşma Sürecinde Türklerin İslâm Tasavvuru, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara, 2010.
• ŞÜKÜROV, Zaur: “Sâlih Muhammed” DİA, C. XXXVI, İstanbul 2009, s. 34-35.
• TAŞAĞIL, Ahmet: “Hoten”, DİA, C. XVIII, İstanbul, 1998, s. 251-253.
• TAŞTEKİN, Serap: “Moğolların Unutulan Târihine Mirzâ Haydar Duğlat’tan Bir Katkı: Târih-i Reşidî”, Türk Târihi Araştırmaları, Prof. Dr. Bahaeddin Ögel Sayısı, Yıl: 4, Sayı: 1 Bahar 2019.
• TOGAN, Zeki Velidi: Bugünkü Türkili (Türkistân) ve Yakın Târihi, Enderun Kitabevi, İstanbul 1981.
• TUĞ, Kadir: “Özbek Hân’ın Tahta Çıkışı, Özbek Kimliğinin Şekillenişi ve Bazı Özbek Boyları”, Akademik Matbuat, Yıl: 3, C. 3, S. 2, Aralık 2019, s. 49-56, http://dergipark.gov.tr/matbuat, (Erişim târihi, 09.03.2021).
• TÜRKOĞLU, İsmâil: “Şeybânî Hân”, DİA, C. XXXIX, İstanbul 2010, s. 43-45.
• USTA, Aydın: “Üsrûşene”, DİA, C. XXXXII, İstanbul, 2012, s. 391-392.
• UZUN, Efkan vd., Yeni ve Yakın Çağ Târihi, Ed. Selim Hilmi Özkan, İstanbul, İdeal Kültür Yayıncılık, 2018. YUVALI, Abdülkadir: “Ebû Sa’id Mirzâ Hân”, DİA, C.X, İstanbul 1994, s. 224-225.
• YUVALI, Abdülkadir: “Mengü Tîmûr”, DİA, C. XXIX, Ankara, 2004, s. 138.